STU D IA S O C JO L O G IC Z N E 2004, 1 (172) ISSN 0039-3371
Józef Styk
U niw ersytet Marii Curie-Skłodowskiej
CHARAKTERYSTYKA LUDNOŚCI M IEJSKIEJ W EDŁUG DANYCH NSP Z 2002 ROKU
Jest to pierw sza analiza cech polskiej ludności miejskiej wyłaniających się z wyników Narodowego Spisu Powszechnego. Na początku zanalizowano dane dotyczące struktury demograficznej, w tym dynamiki wielkości populacji miej
skiej w porównaniu z wiejską, oraz wieku produkcyjnego i stanu cywilnego mie
szkańców miast. Następne analizy dotyczą struktury wykształcenia, skali migra
cji, zjawiska niepełnosprawności, bezrobocia i aktywności zawodowej w mia
stach. Na koniec opracowane zostały dane opisujące liczbę i charakterystykę rodzin, dzietności, źródeł utrzymania i warunków mieszkaniowych.
Informacje zebrane w spisie wskazują na stabilizację struktury demograficz
nej polskich miast. Widać wyraźny spadek dzietności i postępujący proces starze
nia się ludności. Wyraźnie różnicuje się położenie społeczne i sytuacja ekono
miczna mieszkańców miast. Niepokojącym zjawiskiem je s t paupeiyzacja towa
rzysząca bezrobociu, która wyraża się pogarszaniem się kondycji materialnej wielu gospodarstw domowych i degradacją ich sytuacji mieszkaniowej.
Główne pojęcia: społeczeństwo polskie, ludność miejska, struktura demogra
ficzna, struktura zawodowa, rodzina, mieszkalnictwo.
W prowadzenie
Elektronicznie dostępne dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku zaw ierają wiele informacji pozwalających na próbę charakterystyki lud
ności m iejskiej. N a podstawie literatury przedm iotu i m ateriałów NSP z 1988 roku autor przyjął kilka hipotez roboczych i postaw ił pytania badawcze. Po pierwsze, w m iastach zachodzi li tylko zjawisko reprodukcji prostej m ieszkań-
Instytut Socjologii UM CS, ul. Langiewicza 6a, 20-032 Lublin, e-mail: jstyk@ ram zes. um cs. lublin. pl
ców. W ynika to równocześnie ze spadku liczby urodzeń i znikomej imigracji z obszarów rolniczych (Kowaleski, red. 2002). N astąpiła stabilizacja zarówno liczby ludności Polski, ja k i proporcji m iędzy m ieszkańcam i m iast i wsi.
W zględny w zrost w skaźnika ludności m iejskiej w ynika z now ych nadań praw m iejskich i inkorporacji obszarów wiejskich do granic przestrzennych miast (Frysztacki 1997). Po drugie, cechy demograficzne m ieszkańców m iast od po przedniego NSP z 1988 roku zm ieniły się w stopniu nieznacznym , w ynikają
cym ze stabilizacji przestrzennej zamieszkania ludności. Po trzecie, w znacznie w iększym stopniu niż cechy dem ograficzne zm ieniły się cechy położenia spo
łecznego i ekonomicznego m ieszkańców miast (M alikowski 1998). Zmiany pozytyw ne polegają przede wszystkim na znacznej dynamice poziom u w y
kształcenia i w zroście aktywności gospodarczej w sektorze indywidualnym.
Zm iany negatyw ne poszły w kierunku licznej pasywności zawodowej, w ynika
jącej przede wszystkim z bezrobocia. W konsekwencji przynoszą one olbrzy
m ie rozw arstw ienie stopnia zamożności rodzin. Bardzo wiele gospodarstw do
m ow ych znajduje się w strefie ubóstwa, a nawet nędzy. D ługotrw ała paupery
zacja przyczynia się do obniżania poziom u zaspokajania potrzeb bytowych, de
gradacji technicznej m ieszkań i osłabienia ruchu budowlanego. W szystko to może wskazywać, że urbanizacja demograficzna i ekonom iczna Polski ju ż osiągnęła swój pułap, a m odernizacja m iast nadal pozostaje na niskim pozio
mie (W ęgleński 1992).
Z przyjętych hipotez wynika szereg pytań badawczych odnoszących się do analizowanych materiałów spisowych. Jednak zachodzą takie pytania, które po
zostają bez odpowiedzi na podstawie tych danych, mimo że pozyskanie odpo
wiednich materiałów mieściło by się w formule metody spisu powszechnego. Do szczególnie ważnych zaliczam następujące kwestie. Wobec podawania liczby m ieszkańców m iast tylko ogółem, bez uwzględnienia kategorii ich wielkości, nie jest możliwe obliczenie wskaźnika urbanizacji wielkomiejskiej i wskaźnika kon
centracji wielkomiejskiej (Turowski 1994; Bagiński 1998). Nie wiemy więc, ilu m ieszkańców liczą miasta w zależności od ich wielkości.
Nie jesteśm y w stanie odpowiedzieć na pytanie o odsetek ludności zasiedzia
łej w miastach i o liczbę imigrantów ze wsi w pierwszym pokoleniu. Nie zgro
madzono danych o sytuacji własnościowej parcel miejskich, ani o obrocie tą wła
snością. Nie posiadamy informacji o gospodarstwach rolnych i rodzinach rolni
czych mieszkających w miastach, ani o działkach miejskich użytkowanych rol
niczo. Brak danych o: własności działek rekreacyjnych mieszkańców miast, tzw.
drugich domów poza miastem, o gospodarstwach rolnych należących do stałych m ieszkańców miast, a także o trwałych przemieszczeniach na obszary wiejskie.
Te braki nie pozwalają na charakterystykę tzw. urbanizacji rozproszonej (semiur- banizacji), która w ostatnich latach przybrała na sile i obejmuje już nie tylko eli
ty m iejskie (Turowski 1994).
C H A R A K T E R Y S T Y K A L U D N O ŚC I M IE JSK IE J W E D Ł U G D A N Y C H N SP Z 2002 R O K U
Nie znamy struktury wykształcenia wyższego mieszkańców miast. W spisie nie wyróżniono poziom ów wykształcenia (zawodowe lub magisterskie), toków (dzienne, zaoczne, wieczorowe, eksternistyczne), ani typów ukończonej uczelni.
Zatem niewielka jest siła deskryptywna wskaźnika wykształcenia wyższego ogółem. Nie znamy wielkości zagranicznej migracji zarobkowej, podobnie nie posiadamy informacji o tzw. migracji wahadłowej, a więc o m ieszkańcach miast dojeżdżających do pracy poza swoje miejsce zamieszkania. Wydaje się jednak możliwe zweryfikowanie przynajmniej niektórych hipotez mimo wskazanych braków.
Struktura demograficzna
W 1960 roku m ieszkańcy miast liczyli 48, 3% ogółu ludności państwa, w 1983 roku wskaźnik ten wzrósł do 59, 7%, a w roku następnym przekroczył 60%. W la
tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku zdecydowanie zmniej
szyła się dynamika urbanizacji demograficznej. W 1988 roku w miastach m ie
szkało 61, 2% obywateli. W okresie między spisami powszechnymi z 1988 i 2002 roku wskaźnik ten pozostał na niemal nie zmienionym poziomie (wzrost o 0, 6 punktu procentowego). Tempo przyrostu ludności miejskiej wynosiło 1, 88%, podczas gdy ludność wiejska zmniejszała swoją liczebność o 0, 57%.
Wyjaśnienia dynamiki liczebności mieszkańców wsi i m iast należy szukać nie tylko w niskim przyroście naturalnym. W ciągu 14 lat liczba ludności Polski wzrosła o 351 tys. osób, tzn. o niespełna 1% i wynosiła 38 230 100 osób. Już pod koniec lat siedemdziesiątych zakończył się bezwzględny spadek liczby ludności wiejskiej na skutek zmniejszenia się strumienia migracji do miast. Odsetek lud
ności wiejskiej ustabilizował się na poziomie 40-38% (Turowski 1994). N ie
znaczny wzrost liczby mieszkańców m iast zapewne spowodowało głównie nada
wanie praw miejskich niektórym wsiom i inkorporowanie części obszarów w iej
skich do miast.
Najwyższy wskaźnik urbanizacji ogólnej posiada - niezmiennie - wojewódz
two śląskie (79, 1%), dolnośląskie (71, 4%), zachodniopomorskie (69, 5%) i po
morskie (6 8, 1%). Najmniejszą liczbę mieszkańców miast miały województwa:
podkarpackie (40, 5%), świętokrzyskie (45, 9%) i lubelskie (46, 6%).
Spośród 23 610, 4 tys. ogólnej liczby ludności miejskiej 2 1 , 1% jest w wieku do 17 lat. W iek produkcyjny obejmuje 64, 2%, a 14, 7% wyszło z wieku aktyw ności zawodowej. W ciągu 14 lat liczebność kategorii pierwszej zmniejszyła się o 8 , 1 punktu procentowego. Liczebność ludności miejskiej w wieku aktywności zawodowej wzrosła o 4 , 6 pkt., a w wieku emerytalnym przybyło w miastach o 3, 5 punkta procentowego. Oznacza to dosyć intensywny naturalny proces sta
rzenia się populacji miejskiej. Na 1000 mieszkańców Polski w wieku produk
cyjnym przypada 618 osób w wieku nieprodukcyjnym (miasto 556). W spół
czynnik ten zmniejszył się od 1988 roku o 122 osoby, co zostało spowodowane naturalnym procesem dorastania ludzi urodzonych w latach osiemdziesiątych, w okresie wyżu demograficznego. W miastach współczynnik ten jest wyższy wśród kobiet (637) niż wśród mężczyzn (476).
NSP podaje stan cywilny w dwóch układach: według sytuacji prawnej osób oraz według stanu faktycznego. W układzie pierwszym okazuje się, że wśród mieszkańców miast niższy jest odsetek kawalerów niż na wsi (odpowiednio 31, 9% i 35, 3%). Natomiast odwrotnie jest z pannami (25, 1% w mieście w sto
sunku do 22, 7% na wsi). Tylko nieznacznie jest wyższy odsetek mężczyzn żona
tych w mieście niż na wsi (60, 1% i 59, 5%). Również w tej kategorii stanu pra
wnego jest odwrotna sytuacja z liczebnością kobiet zamężnych w stosunku do m ężczyzn żonatych, m ianowicie na wsi mieszka znacznie więcej kobiet zamężnych niż w mieście (odpowiednio 58, 4% oraz 53, 8%).
W faktycznym stanie cywilnym po raz pierwszy w Polsce uwzględniono w spisie zarówno małżonków, jak i osoby żyjące w związkach partnerskich, zgo
dnie z powstającymi standardami międzynarodowymi. Związków partnerskich blisko trzykrotnie więcej jest w mieście niż na wsi (148, 5 tys. do 49, 5 tys. ).
W zbliżonej proporcji kształtuje się stosunek miast do wsi w liczbie mężczyzn rozwiedzionych (309, 5 tys. do 84, 7 tys. ) i dynamiki jej wzrostu od 1988 roku (wówczas odpowiednio 239, 7 tys. i 63, 7 tys., czyli wzrost 33, 0% i 28, 8%). K o
biet rozwiedzionych w mieście jest 546, 6 tys., dynamika wzrostu 28, 6%), a na wsi 89, 2 tys. (wzrost o 27, 6%). Potwierdza to udokum entowaną statystycznie i potwierdzoną w wielu badaniach prawidłowość, że w mieście rozwody zdarza
ją się o wiele częściej niż na wsi. W dowców żyje więcej w mieście niż na wsi (253, 9 tys. do 170, 8 tys. ), ale dynamika wzrostu ich liczby w stosunku do poprze
dniego NSP jest większa w mieście (117, 6 tys. ) niż na wsi (99, 1 tys. ). Wdów mieszka w mieście 1481, 5 tys., a na wsi 964, 8 tys. Stopień przyrostu jest nieco wyższy w mieście niż na wsi (116, 5 tys. do 107, 4 tys. ).
W okresie między spisami powstała prawna instytucja separacji. Według da
nych NSP co tysięczny dorosły Polak żyje w stanie separacji (9, 6 tys. mężczyzn i 13, 7 tys. kobiet). I jednych, i drugich ponaddwukrotnie więcej mieszka w m ie
ście (6, 6 tys. i 10, 0 tys. ) niż na wsi (3, 0 tys. i 3, 7 tys. ).
W ciągu 14 lat spadła liczba osób żyjących w gospodarstwach zbiorowych z 741, 7 tys. do 417, 3 tys. (spadek o 45% z 2, 0% do 1, 1% ogółu ludności). W tej kategorii spisano mieszkańców internatów, domów studenckich, hoteli robotni
czych, zakładów opiekuńczo-wychowawczych, leczniczych, domów pomocy społecznej, klasztorów itp. Ponad 80% ogółu gospodarstw zbiorowych i połowa zakładów dla przewlekłe chorych jest w miastach. Również w miastach działa 62% domów pomocy społecznej i 70% zakładów psychiatrycznych oraz blisko 75% domów dziecka.
C H A R A K T E R Y S T Y K A LU D N O ŚC I M IE JS K IE J W E D Ł U G D A N Y C H N S P Z 2002 R O KU 23
W ykształcenie
NSP dostarcza ciekawych danych na temat struktury wykształcenia ludności.
Trendy i wskaźniki dowodzą tu wysokiej dynamiki zarówno ze wzglądu na płeć, jak i miejsce zamieszkania. W okresie między spisami odsetek osób z wykształ
ceniem wyższym ogółem zwiększył się z 6, 5% do 10, 2%, a w mieście z 9, 4% do 13, 7% (na wsi z 1, 8% do 4, 3%). Oznacza to, że w mieście wskaźnik wzrósł o po
łową, a na wsi ponaddwukrotnie. Dostępne dane spisowe nie infonnują o struk
turze wykształcenia wyższego. Należy jednak uznać za pewne, że ten gwałtow
ny wzrost w znacznym stopniu spowodowało wykształcenie zawodowe, które obejmuje większą liczbę mieszkańców wsi niż miasta.
W okresie między spisami wzrósł w miastach odsetek ludności z wykształce
niem większym niż podstawowe ogółem z 64% do 73% (na wsi z 39% do 56%).
Charakterystyczne, że najwyższy odsetek mieszkańców z wykształceniem wyż
szym, przekraczający 10%, m ają w kolejności województwa: mazowieckie, po
morskie i małopolskie.
Niepełnosprawność
W świetle danych spisowych okazuje się, że co siódmy Polak jest niepełno
sprawny (5456, 7 tys., tzn. 14, 3% populacji generalnej). W stosunku do 1988 roku liczba ta wzrosła o 4 6 , 1% (1721, 2 tys., co oznacza dynamiką wzrostu o 4 6 , 1%). W skaźnik ten był mniejszy w mieście (41, 1%) niż na wsi (53, 9%).
W 2002 roku niepełnosprawnych w mieście ogółem było 2213, 1 tys. (w tym 1488, 5 tys. mężczyzn oraz 1724, 6 tys. kobiet). Przybyło więcej niepełnospraw
nych mężczyzn (o 48, 7%) niż kobiet (o 3 5 , 1%). Na 1000 mieszkańców Polski przypadły w 2002 roku 143 osoby niepełnosprawne (14 lat wcześniej było ich 99). W miastach wzrost nastąpił z 98 do 136 osób. Ze względu na regionalne zróżnicowanie tylko województwo opolskie ma niższy wskaźnik niepełnospraw
ności na wsi niż w mieście.
M igracje
W NSP za ludność immobilną przestrzennie uznano te osoby, które m ieszka
jąc w miejscu urodzenia nie opuściły go na okres nie dłuższy niż rok. Według da
nych mobilność przestrzenna objęła 39, 2% populacji. W iększą zasiedziałością charakteryzują się mieszkańcy wsi (67, 3%) niż miasta (54, 2%). M igracja w e
wnętrzna objęła 10, 3% ogółu ludności (w tym kobiety stanowiły 52, 9%). Pod wzglądem wieku najczęściej m igrują osoby młode (mężczyźni 30-34 lata i ko
biety 25-29 lat). W blisko trzech czwartych to migracje w ramach województwa (72, 8% ogólnej liczby migrantów).
Najliczniejsza była migracja między miastami, a najmniej liczna między wsiami. M igracja z miast liczyła 1271, 0 tys., a ze wsi 1032, 6 tys. osób i łącznie objęła 3224, 3 tys. osób (w tym 90, 7 tys. o nieustalonym poprzednim miejscu za
mieszkania). M igracja z miast liczyła o 13, 2% więcej osób niż ze wsi, co ozna
cza odwrócenie trendu wcześniejszego, trwającego od lat czterdziestych do osiemdziesiątych XX wieku.
Aktywność zawodowa
Ludności w wieku aktywności zawodowej (ponad 15 lat) przybyło ogółem z 28 269 , 1 tys. w 1988 roku do 31 288, 4 tys. w 2002 roku (w tym w miastach z 17 481, 6 tys. do 19 776, 1 tys. ). Aktywnych zawodowo było ogółem 16 776, 5 tys., biernych zawodowo 13 456, 2 tys., a nie ustalono statusu 1055, 8 tys. osób.
W m iastach liczby te kształtowały się odpowiednio: 10 447, 4; 8540, 1; 788, 1 tys.
osób.
W okresie między spisami liczba aktywnych zawodowo mieszkańców miast zmniejszyła się o 256, 0 tys. (2, 4%), a wsi o 1420, 0 (tzn. o 18, 3%), co oznacza, że dynamika spadku wskaźnika była blisko ośmiokrotnie wyższa na wsi niż w mieście. Jednocześnie bardzo silnie wzrosła liczba osób pasywnych pod względem zawodowym w mieście o 1762, 5 tys. (26, 0%).
W spółczynnik aktywności zawodowej ogółu ludności mającej ponad 15 lat wynosił w 1988 roku 65, 3%, a w 2002 roku spadł do 55, 5%, a dla wieku produk
cyjnego odpowiednio do 78, 6% oraz 71, 7%. W miastach współczynnik aktyw
ności zawodowej mieszkańców mających ponad 15 lat życia spadł z 61, 2% do 55, 0%, czyli o 6, 2 punktu procentowego. W czasie ostatniego NSP 61, 6% ogółu pracujących (13 218, 3 tys. ) mieszkało w miastach. W skaźnik zatrudnienia w miastach wynosił 45, 2% (w tym 2, 3% w wieku przed- i poprodukcyjnym).
Pod względem struktury wieku osób pracujących okazuje się, że we wszyst
kich kategoriach jest większy udział mężczyzn niż kobiet. W mieście jest niski wskaźnik aktywności zawodowej w wieku 15-24 lat (9, 2%), a więc w latach na
uki szkolnej i studiów. Blisko trzykrotna jest różnica między pracującymi eme
rytami w mieście (1, 4%) i na wsi (4 , 1%). Utrzymuje się znacznie wyższa aktyw
ność zawodowa w skrajnych kategoriach wieku na wsi niż w mieście.
Pracujący mieszkańcy miast są znacznie lepiej wykształceni niż zatrudniona ludność wiejska. Najbardziej jest to widoczne w skrajnych kategoriach wykształ
cenia. Niemal co czwarty pracownik ze wsi ma wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe (23, 9%), co oznacza niemal czterokrotność w stosunku do wskaźnika w mieście (6, 4%). Odwrotna sytuacja zachodzi w odniesieniu do za
C H A R A K T E R Y S T Y K A L U D N O Ś C I M IE JSK IE J W E D Ł U G D A N Y C H N SP Z 2002 R O KU 25
trudnionych mających wykształcenie wyższe. W mieście takie wykształcenie ma niemal co czwarty pracownik (24, 5%), a na wsi niemal co czternasty (7, 7%).
Mniejsze, ale bardzo widoczne różnice, również na korzyść miasta, są wi
doczne w kategoriach wykształcenia średniego (ogólnokształcące: w mieście 9, 6%, na wsi 4, 6%; zawodowe: odpowiednio 29, 8% i 22, 5%; policealne: 6 , 1%
i 2, 9%). Odwrotnie jest ze wskaźnikiem zatrudnionych o wykształceniu zasadni
czym zawodowym. Ponad jedna trzecia zatrudnionych mieszkańców wsi legity
muje się wykształceniem zasadniczym zawodowym (38, 3%). W mieście wska
źnik ten wynosi 23, 5%. To oznacza, że blisko dwie trzecie pracujących m ie
szkańców wsi ma wykształcenie nie przekraczające poziomu zasadniczego za
wodowego (62, 2%). W mieście takie wykształcenie ma „tylko” niespełna co trzeci pracownik (29, 9%).
Pod względem struktury zatrudnienia najliczniejszą kategorię stanowią pra
cownicy najemni (73, 1% ogółu zatrudnionych, tym w mieście 84, 4%). Katego
ria pomagających członków rodzin liczy w mieście 0, 9%.
W mieście mieszka ponaddwukrotnie więcej pracodawców niż na wsi (4, 9%
oraz 2, 3%), ale na wsi trzykrotnie więcej jest pracujących na własny rachunek (27, 0% do 9, 0% w mieście). Oczywiście w NSP potraktowano właścicieli gospo
darstw rolnych jako pracujących na własny rachunek.
Bezrobocie
NSP wykazał wysoki poziom bezrobocia. W całym kraju nie miało pracy 3558, 2 tys. osób, co oznacza 21, 2% stopę bezrobocia (22, 1% w mieście i 19, 8%
na wsi) 64, 9% ogółu bezrobotnych mieszka w mieście. Struktura wieku osób bezrobotnych jest podobna, niezależnie od płci. Jednak na wsi więcej jest bezro
botnych ludzi młodych (61, 8% nie przekroczyło 34. roku życia) niż w mieście (52, 8%). W mieście wskaźnik bezrobotnych mających do 24 lat wynosi 27, 4%.
W wieku immobilności zawodowej (od 45. roku życia) bezrobocie w mieście li
czy 24, 8%.
Stopa bezrobocia w mieście ze względu na wiek bezrobotnych kształtuje się następująco: najwyższa (45, 7%) jest w wieku 15-24 lat, a w następnych katego
riach systematycznie spada (21, 1% dla przedziału 25-34 lata; 18, 7% dla lat 35-44, 17, 5% dla 45-54 i 11, 9% dla mieszkańców od 55. roku życia).
Pod względem struktury wykształcenia bezrobocie w mieście jest najwyższe wśród osób z ukończoną zasadniczą szkołą zawodową (35, 3%) i średnią zawo
dową (25, 4%). Ze średnim wykształceniem ogólnokształcącym jest 11, 6%, a 3, 8% bezrobotnych ma wykształcenie policealne. Uderza wysoki, 6, 4% wska
źnik bezrobocia ludzi z wykształceniem wyższym (na wsi wynosi on 2, 3%).
W porównaniu ze wsią bezrobotni w mieście m ają znacznie lepsze wykształcę-
nie. N a wsi blisko trzy czwarte bezrobotnych ma wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe (70, 5%), a w mieście takie wykształcenie ma nieco więcej niż połowa bezrobotnych (52, 7%). Aż 4 5 , 1% ogółu bezrobotnych mieszkających w mieście nie ma pracy długotrwale. Widoczna jest prawidłowość, że wraz z wiekiem rośnie wskaźnik osób długotrwale bezrobotnych.
Większość osób pobierających świadczenia społeczne mieszka w mieście (62, 0%). Blisko połowa z nich (47, 0%) żyje z emerytur, niemal z reguły pracow
niczych (96, 8%), 21, 6% pobiera rentę inwalidzką, 9, 2% rentę rodzinną i 5 , 1% za
siłek dla bezrobotnych. Większość świadczeniobiorców stanowią kobiety (58, 1%).
Gospodarstwa domowe i mieszkalnictwo
W okresie między spisami znacznie wzrosła liczba gospodarstw domowych (z 11 970, 4 tys. do 13337, 0 tys., czyli o 11, 4%, w tym w mieście o 14, 0%). Spa
dła liczebność osób w gospodarstwie domowym z 3 , 10 do 2, 84 (w mieście z 2, 86 do 2, 60). Liczba ludności miejskiej w gospodarstwach domowych wzrosła o 750, 2 tys., a na wsi zmniejszyła się o 51, 8 tys.
Więcej niż co czwarte gospodarstwo domowe w mieście jest jednoosobowe.
Czteroosobowe i większe gospodarstwa domowe rzadziej w ystępują w mieście (26, 4%) niż na wsi (43, 5%). W mieście jest 29, 5% gospodarstw nierodzinnych (wzrost z 22, 0% w 1988 roku). Gospodarstwa jednorodzinne stanowią 67, 6%
ogółu gospodarstw domowych w mieście. Dwu- i więcej rodzinnych gospo
darstw jest tu 2, 9%.
Według danych spisowych w Polsce żyje 10 457, 6 tys. rodzin, w tym 56% ma dzieci w wieku do 24 lat. Liczba małżeństw z dziećmi zmniejszyła się w ciągu 14 lat o 462, 9 tys. (tzn. o 6, 9%). Większy spadek nastąpił w miastach (o 362, 6 tys. ) niż na wsi (o 100, 3 tys. ). W miastach liczba małżeństw bez dzieci wzrosła o 40, 7 tys. Partnerzy tw orzą 2, 3% rodzin miejskich. Przeciętna liczba dzieci do 24 lat wynosi ogółem 1, 78 (w mieście 1, 64). Większość rodzin miejskich mają
cych dzieci tw orzą rodziny z jednym dzieckiem (52, 1%). Około co ósma rodzi
na w mieście (11, 8%) ma na utrzymaniu nie mniej niż troje dzieci. Odsetek ro
dzin niepełnych wynosi w mieście 2, 77%.
Pod względem charakterystyki ekonomicznej główne źródło utrzym ania go
spodarstw domowych dla 19, 5% stanowią dochody z pracy w sektorze publicz
nym (w 1988 roku 55, 0%) i 32, 0% w sektorze prywatnym (w 1988 roku 17, 9%).
Łącznie dochody z pracy stanowią utrzymanie dla 51, 6% gospodarstw domo
wych (w 1988 roku dla 72, 9%). Przemieszczenie do sektora prywatnego dokona
ło się w większym (trzyipółkrotnym) stopniu w mieście (z 8, 2% do 29, 3%) niż na wsi (z 36, 6% do 37, 9%). W mieście wzrósł udział gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych z 28, 1% do 36, 8%.
C H A R A K T E R Y S T Y K A L U D N O ŚC I M IE JSK IE J W E D Ł U G D A N Y C H N SP Z 2002 R O K U 27
Gospodarstwa domowe czerpiące swoje dochody z pracy poza rolnictwem li
czyły ogółem 4 6 , 1% (w mieście 50, 4%). Z niezarobkowych źródeł (emerytury, renty, inne) utrzymywało się ogółem 42, 9% (w mieście 42, 3%). Odsetek gospo
darstw domowych na utrzymaniu wynosi w mieście 5 , 1%.
W zakresie mieszkalnictwa dysponujemy ogółem 12 523, 6 tys. mieszkań (w tym 8364, 5 w miastach), składających się z 45 720, 5 tys. izb (29 075, 5 tys.
w miastach). Od 1998 roku mieszkań przybyło ogółem 13, 9%. W zrost mieszkań zamieszkałych stale wyniósł 8, 5% (takich mieszkań przybyło w mieście 11, 9%).
Spośród 11 763, 5 tys. ogólnej liczby mieszkań zamieszkałych stale m ieszkań
cy miast dysponują 7954, 1 tys. lokalami. W miastach 37, 5% zasobów mieszka
niowych należy do osób fizycznych. W łasnościowe mieszkania spółdzielcze w mieście stanowią 2 8 , 1%, a lokatorskie 13, 5%. Do gmin należy 15, 8% m ie
szkań w mieście. Skarb Państwa, zakłady pracy i inne podmioty posiadają tu 5 , 1% mieszkań.
Jednym z istotnych kryteriów jakości mieszkalnictwa jest czas wybudowania budynku. Spośród 11 763, 5 tys. mieszkań ogółem 23, 2% zostało wybudowanych przed 1945 roku (w mieście 21, 4%); 26, 9% mieszkań pochodzi z okresu lat 1945-1970 (w tym 25, 5% miejskich). W latach 1971-1988 wybudowano ich 37, 0% (miasto 39, 9%). Mieszkań najnowszych, wybudowanych po 1988 roku, mamy ogółem 11, 6% (miasto 12, 1%). Zapaść budowlana lat dziewięćdziesiątych niemal w tym samym stopniu dotknęła miasto i wieś.
Dane NSP wskazują na znaczną poprawę w zakresie wyposażenia mieszkań w instalacje, wyższą na wsi niż w mieście, aczkolwiek nie do tego stopnia, aby zostały wyrównane różnice na niekorzyść wsi. Przyłącza wodociągowe miało 98, 7% mieszkań w mieście (wzrost o 17, 6% od 1988 roku). M ieszkań bez żad
nych instalacji techniczno-sanitamych jest ogółem 3, 9% (miasto 1, 1%).
W porównaniu z danymi z 1988 roku nieznaczna jest dynamika wzrostu licz
by izb mieszkalnych, nieco wyższa na wsi niż w mieście. Wyraźnie zmniejszyła się liczba mieszkań jedno-dwuizbowych (ogółem z 23, 6% do 17, 3%). N a zbliżo
nym poziomie utrzymała się liczba mieszkań o trzech-czterech izbach (61, 9%, 62, 0%). Natomiast zdecydowanie wzrósł wskaźnik mieszkań pięcioizbowych i większych (z 14, 5% do 20, 7%, z czego w mieście z 11, 9% do 15, 7%).
Pod względem powierzchni użytkowej mieszkań poniżej 40 n r mamy obe
cnie 18, 4% ogółu mieszkań (spadek z 24, 3% w 1988 roku). Mieszkań o po
wierzchni od 80 m2 jest 27, 0% ogółem (wzrost z 18, 9%, w tym 16, 8% w m ia
stach). Przeciętna powierzchnia mieszkania w mieście wynosi 60, 7 m 2. W po
równaniu z rokiem 1988 w mieście wzrosła ona o 7, 0 m2. Statystyczne m ieszka
nie w mieście jest mniejsze od wiejskiego o 24, 2 m2. Nieznacznie wzrosła prze
ciętna liczba izb w mieszkaniu z 3, 39 do 3, 69 (w mieście do 3, 57).
Spadła przeciętna liczba osób ogółem na jedno mieszkanie (z 3, 46 do 3, 25), izbę (z 1, 02 do 0, 88) i pokój (z 1, 43 do 1, 19). W zrosła przeciętna powierzchnia
z 17, 1 do 2 1 , 1 m2 (w mieście z 16, 8 do 20, 6). Dynamika spadku przeciętnej licz
by osób w mieszkaniu miejskim wyniosła 0, 25 punktu procentowego.
M ieszkań przeludnionych, a więc takich, w których gęstość jest nie mniejsza niż 2 osoby na jedną izbę, zmniejszyła się od 1988 roku o ponad 2 , 1 min. W w a
runkach przeludnienia mieszka 10, 7% ogólnej liczby ludności (w miastach 8, 8%). W skaźnik powierzchni użytkowej mieszkania na jed n ą osobę wynosi w miastach 20, 5 m2 (w stosunku do roku 1988 wzrost odpowiednio o 3, 8 n r).
Niesamodzielnych pod względem zamieszkiwania gospodarstw domowych jest ogółem 23, 8% (3180 tys. ), w tym 22, 6% w mieście. Statystyczny deficyt mieszkań, wynikający z różnicy między liczbą gospodarstw domowych a liczbą użytkowanych mieszkań, wynosi ogółem w kraju 1567 tys. (w tym w miastach -
1007 tys. ). W skali kraju wzrósł on od 1988 roku o ponad 314 tys.
W danych spisowych uwzględniono pięciostopniową skalę oceny warunków mieszkaniowych. W warunkach bardzo dobrych mieszka ogółem 8, 6% ludności (11, 9% w mieście). W skaźnik warunków dobiych wynosi ogółem 25, 0% (miasto 26, 5%). Blisko co trzeci Polak mieszka w warunkach dostatecznych (30, 5%
ogółem, w tym 31, 7% miasto), niemal co czwarty w złych (23, 3% ogółem, 21, 2%
miasto), a co ósmy w bardzo złych (12, 2% ogółem, 8, 4% miasto). W kategorii warunków bardzo złych wyodrębniono subkategorię „nędzy mieszkaniowej”
(brak wyposażenia i skrajne przeludnienie), obejm ującą ogółem 1, 2% m ieszkań
ców mieszkań (w tym 0, 3% w mieście). Zatem w warunkach dobrych lub bardzo dobiych mieszka 33, 6%, w dobiych 25, 0%, a w złych i bardzo złych 35, 5% lud
ności w mieszkaniach ogółem.
Powyższe dane wskazują, że co trzeci Polak żyje w trudnych warunkach m ie
szkaniowych. Niewątpliwie stanowi to jeden z najbardziej dramatycznych wy
kładników postępującej pauperyzacji oraz degradacji sytuacji materialnej. Obej
muje ona nie tylko osoby i rodziny dotknięte bezrobociem i problemami społecz
nymi, lecz także te gospodarstwa domowe, które żyją w sferze ubóstwa i na gra
nicy minimum egzystencji.
Wnioski
W świetle zaprezentowanych danych wydaje się weryfikować hipoteza o sta
bilizacji liczebności i struktury demograficznej populacji mieszkańców miast oraz o stabilności proporcji między liczbą mieszkańców miast i wsi. Równocze
śnie wyraźnie jest zauważalny spadek dzietności i postępujący proces starzenia się ludności. Podobnie dowodzi się twierdzenie o znacznej dynamice różnicowa
nia się cech położenia społecznego i sytuacji ekonomicznej ludności miejskiej tak w kierunku pozytywnym, jak i niekorzystnym. Najbardziej pozytywne prze
miany zachodzą w strukturze wykształcenia i zatrudnienia. Za najbardziej niepo
C H A R A K T E R Y S T Y K A L U D N O ŚC I M IE JSK IE J W E D Ł U G D A N Y C H N S P Z 2002 R O KU 29
kojące należy uznać to, że w związku z bezrobociem pojawiła się pauperyzacja, polegająca na pogarszaniu się kondycji materialnej dużej liczby gospodarstw do
mowych i degradacji sytuacji mieszkaniowej wielu rodzin (Malikowski 1998).
Prowadzi to do subkultury ubóstwa i dziedziczenia biedy, a więc do kształtowa
nia się underclass w miastach (Swiątkiewicz i W ódz 1997). Te niekorzystne zja
wiska dowodzą niewystarczającego stopnia modernizacji miast polskich, na co zwracano uwagę już dwadzieścia lat temu (Węgleński 1983).
Literatura
Frysztacki, Krzysztof. 1997. Miasta metropolitarne i ich przedmieścia: z proble
matyki socjologii miasta oraz badań nad rzeczywistością krakowską. Kra
ków: Universitas.
Bagiński, Eugeniusz. 1998. M ałe miasta w strukturze osiedleńczej Polski. Wro
cław: Oficyna Wydawnicza PWr.
Jałowiecki, Bohdan (red. ). 1990. Region, miasto, osiedle. Warszawa: Wyd. UW.
Jałowiecki, Bohdan i Ewa Kaltenberg-Kwiatkowska (red. ). 1988. Procesy urba
nizacji i przekształcenia miast w Polsce. Wrocław: Ossolineum.
Jałowiecki, Bohdan i M arek S. Szczepański, (red. ). 2002. M iasto i przestrzeń w perspektyw ie socjologicznej. Warszawa: Scholar.
Kowaleski, Jerzy T. (red. ). 2002. Reprodukcja ludności i mobilność przestrzenna na obszarze ziemi łódzkiej. Łódź: Wyd. UŁ.
M alikowski, Marian. 1998. Socjologiczne problemy miasta. Rzeszów: Mana.
M alikowski, M arian i Sławomir Solecki (red. ). 2001. Socjologia miasta: wybór tekstów. Rzeszów: Wyd. WSP.
M alikowski, Marian i Sławomir Solecki (red. ). 1999. Społeczeństwo i przestrzeń zurbanizowana: teksty źródłowe. Rzeszów: Wyd. WSP.
Miazga, Mieczysław. 1990. M iasto i jeg o przestrzeń a procesy i zjawiska spo
łeczne: synteza wyników badań socjologicznych wykonanych w latach 1987-1989 w miastach małych i średnich. Warszawa: IGPiK.
Szczepański, M arek S. 1991.,, M iasto socjalistyczne ” i świat społeczny je g o mie
szkańców. Warszawa: UW.
Szczepański, M arek S. (red. ). 2000. Kapitał społeczno-kulturowy a rozwój lokal
ny i regionalny. Tychy: WSZiNS.
Świątkiewicz, Wojciech i Kazimiera W ódz (red. ). 1997. M iasta przem ysłowe we współczesnych badaniach socjologicznych. Katowice: Śląsk.
Turowski, Jan. 1994. Socjologia. Wielkie struktury społeczne. Lublin: TN KUL.
W ęcławowicz, Grzegorz. 2002. Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski:
studium z geografa społeczno-gospodarczej. Warszawa: W ydawnictwo N au
kowe PWN.
Węgleński, Jan. 1983. Urbanizacja: kontrowersje wokół pojęcia. Warszawa:
PWN.
W ęgleński, Jan. 1992. Urbanizacja bez modernizacji? Warszawa: IS UW.
Polish Urban Population in the National Census 2002
S um m ary
It is the first, introductory analysis o f Polish urban p opulation em erging from the N ational C ensus 2002. It gives an overview o f dem ographical structure dynam ics o f P olish u rb an p opulation in com parison to the rural one. T he analysis covers such areas as the resp o n d e n ts’ m arital status, educational structure, m igrations and spatial m obility, fam ily and children, professional activity, unem ploym ent, sources o f incom e and living conditions. T he collected data show the progressing d ifferentiation o f econom ic situation and social status o f u rban population. U nem ploym ent causes significant w o rsening o f liv
ing conditions.
K ey w ords: P o lish society, u rban population, dem ographic structure, occupational structure, fam ily, housing.
