Dobro dziecka w aspekcie sprawowanej nad nim władzy rodzicielskiej

Wanda Stojanowska

Dobro dziecka w aspekcie

sprawowanej nad nim władzy

rodzicielskiej

Studia nad Rodziną 4/1 (6), 55-65

2000

2 0 0 0 R . 4 n r 1(6)

W anda STOJANOW SKA

DOBRO DZIECKA W ASPEKCIE SPRAWOWANEJ NAD NIM WŁADZY RODZICIELSKIEJ

D o b ro dziecka, pow inno być podstaw ow ą przesłan k ą wszystkich ro z­ strzygnięć sądu dotyczących dziecka, a zwłaszcza w zakresie spraw ow a­ nia nad nim władzy rodzicielskiej przez rodziców . Podstaw ą praw ną ta ­ kiego obow iązku adresow anego nie tylko do sądu jak o do organu sto su ­ jąceg o praw o, ale rów nież do ustaw odaw cy, który to praw o tworzy, są obecnie przepisy Konw encji o praw ach dziecka (uchw alonej 20 listo p a­ da 1989 r. przez Z g ro m ad zen ie O gólne N arodów Z jednoczonych) od czasu jej p o d p isan ia przez Polskę, k tó re weszły do system u polskiego (od 7 lipca 1991 r. - Dz. U. z 1991 r. n. 120, poz. 526) jako jego in te g ra l­ na część, oraz K onstytucja RP. W ym ienione akty praw ne będą om ów io­ ne poniżej.

„D obro dziecka” jako pojęcie stanowi jądro wszystkich przepisów o p ra­ wach dziecka, będąc przysłowiowym „duchem ustawy”. Jest instrum entem wykładni zarówno norm zawartych w Konstytucji jak i prawa krajowego państw, które ją podpisały. Jest również dyrektywą w przypadku tworzenia praw a i jego stosowania, kryterium oceny przy podejm ow aniu decyzji w sprawach dziecka oraz rozstrzyganiu kolizji interesów dziecka i innych osób, zwłaszcza rodziców. M a ona charakter klauzuli generalnej m niejsze­ go zasięgu, mieszczącej się w ram ach innej, obejm ującej szerszy zakres, ja ­ ką jest klauzula zasad współżycia społecznego. Na gruncie polskiego syste­ m u praw nego wynika to z treści art. 56 §2 k.r.o.

D obro dziecka powinno być brane pod uwagę podczas stosowania każde­ go przepisu prawa mającego związek z sytuacją dziecka jako dobro nadrzęd­ ne. Aby tę powinność wyegzekwować należy sprecyzować wyraźny nakaz te ­ go rodzaju postępowania. Taki nakaz zawiera art. 3 Konwencji, który można nazwać podstawą prawa konwencyjnego, zasadą ochrony dobra dziecka.

Stan prawny, nawet najlepszy, wzmocniony prawidłową wykładnią (nor­ my prawne i zalecenia Sądu Najwyższego) nie wystarczy, aby zapewnić rze­ czywistą ochronę dobra dziecka. Istotna jest wiedza o sposobie stosowania przepisów, do których odnosi się om awiana klauzula generalna.

W tym względzie istnieją dwie grupy przepisów. W jednej z nich miesz­ czą się te, które precyzują postępow anie organu stosującego prawo, ograni­

czając się do nakazu uwzględniania dobra dziecka. D ruga grupa przepisów określa dokładnie sposób postępow ania, który zmierza do zabezpieczenia i ochrony interesów dziecka. Przykładowo, do tego drugiego rodzaju prze­ pisów należy art. 440 k.p.c., regulujący zawieszenie postępow ania w proce­ sie o rozwód, który łącznie z art. 436 k.p.c., przewidującym obligatoryjne posiedzenie pojednawcze w tym procesie, ma na celu zapobieganie rozw o­ dom, a więc zapewnienie dziecku środowiska rodzinnego, w którym powin­ no wzrastać, o czym mówi Konwencja w pream bule.

W Konwencji o prawach dziecka nie ma definicji dobra dziecka, jed n ak ­ że zasada ochrony tego dobra traktow ana jako kryterium , została sform u­ łowana w art. 3. Z asadę nadrzędności kryterium dobra dziecka urzeczywist­ niają prawie wszystkie przepisy zawarte w tym akcie prawnym.

Należy rozpocząć od zacytowania treści w spom nianego art. 3. Brzmi on następująco:

„1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze ad­ m inistracyjne lub ciała ustawodawcze, s p r a w ą n a d r z ę d n ą b ę d z i e n a j ­ l e p s z e z a b e z p i e c z e n i e i n t e r e s u d z i e c k a (podkr. moje - W. S.).

2. Państwa - Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku w takim stopniu ochrony i opieki, w jakim jest to niezbędne dla j e g o d o b r a (podkr. moje - W. S.), biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów praw­ nych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą po­ dejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.

3. Państwa - Strony zapewniają, aby instytucje, służby oraz inne jednost­ ki odpow iedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kom petentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpow iedniego nadzoru”.

Z treści ust. 1 zacytowanego wyżej art. 3 wynika, że Konwencja traktuje dobro dziecka jako wartość nadrzędną wymagającą preferencyjnego tra k ­ towania w porów naniu z innymi interesam i osób fizycznych i prawnych. Nie zawiera porów nania lub odniesienia do interesu państwa lub interesu spo­ łecznego, co świadczy o b e z w z g l ę d n e j p r e f e r e n c j i t e g o d o b r a .

Omawiany art. 3 Konwencji należałoby rozważać łącznie z pream bułą, która zawiera uzasadnienie zasady preferencyjnego traktow ania dobra dziecka. Istotne jest pow ołanie się w pream bule na fragm ent D eklaracji Praw Dziecka zawierający stwierdzenie, że „dziecko z uwagi na swoją nie­ dojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”.

Zaznaczyć należy, że pow ołanie się na akt prawny chroniący dziecko w skali m iędzynarodowej, poprzedzający Konwencję, jest wymowny.

Świadczy o kontynuacji podjętej już wcześniej ochrony praw dziecka i cią­ głości działania w tym kierunku. Potraktow anie interesów dziecka jako sprawy nadrzędnej jest oczywistością i stanowi jedynie słuszne i hum anitar­ ne rozwiązanie. W iadomo, że ochrona osoby słabszej niż pozostałe jest n a­ turalnym odruchem z reguły w każdym społeczeństwie, co przejawia się w norm ach systemu prawnego.

Kolejne fragm enty uzasadnienia nadrzędności kryterium dobra dziecka w pream bule - to pow ołanie się na kilka innych międzynarodowych aktów prawnych wydanych w celu ochrony praw człowieka ogólnie, a w szczegól­ ności dzieci i kobiet.

Przepis art. 3 Konwencji wprawdzie nie zawiera definicji dobra dziecka, to jednak określa w pewnym stopniu zakres tego pojęcia (ust.2). Wymienia dwa elementy: ochronę dziecka i opiekę nad nim, przy czym zakres i sposób stosowani nakazu uwzględniania tych elem entów powinien być oceniany za pom ocą kryterium dobra dziecka, bliżej niesprecyzowanego. Wyjaśnienia należy znów szukać w pream bule, w której jest pewien modelowy opis sytu­ acji, kiedy dobro dziecka jest zabezpieczone, przedstawiony w sposób na­ stępujący: „Uznając, że dziecko dla pełnego i harm onijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atm osfe­ rze szczęścia, miłości i zrozum ienia”. Zapew nienie dziecku takich w arun­ ków jest z całą pewnością „najlepszym zabezpieczeniem interesu dziecka”, o czym mówi art. 3 ust. 1 Konwencji.

Wszystkie podmioty, które mogą i powinny być obciążone odpow ie­ dzialnością za dziecko, są zobowiązane chronić dziecko, aby ten opisany w pream bule stan (m odel idealizacyjny) nie zm ienił się na gorsze, a w razie niekorzystnej zmiany, należy dziecku zapewnić opiekę. Chodzi tu w szcze­ gólności o ochronę rodziny, w której wychowuje się dziecko, o ochronę dziecka przed rodzicami niewłaściwie wykonującymi władzę rodzicielską. W razie śmierci jednego lub obojga rodziców albo konieczności odseparo­ wania dziecka od rodziców odpow iednie podm ioty odpowiedzialne za dziecko1 m uszą podjąć odpow iednie decyzje w ram ach szeroko pojętej opieki nad nim, posługując się przy dokonywaniu wyboru kryterium dobra dziecka określonego przez Konwencję jako „najlepiej pojęty interes dziec­ k a” (poza art. 3 ust. 1 również np. w art. 9 ust. 1 Konwencji).

W art. 3 ust. 2 Konwencji rozwiązano problem interesu dziecka w zesta­ wieniu z konkurencyjnymi interesam i innych osób.

Priorytet dobra dziecka jest podkreślony dodatkowymi term inam i „naj­ lepsze” (zabezpieczenie interesów dziecka - ust. 1 art. 3), „najlepiej p o jęte” (interesy dziecka, np. art. 9 ust. 1 i 3).

1 W. S tojanow ska, O d p o w ied zialn o ść za d ziecko rodziców , o rganizacji i cial społecznych państw a, w: K onw encja o p raw ach dziecka a praw o polskie, red . A . Ł o p a tk a , W arszaw a 1991, s. 26n.

W art. 3 Konwencji użyto dwu określeń: w ust. 1 „interesy dziecka”, a w ust. 2 „dobro dziecka”. Z będne byłyby rozważania term inologiczne, gdyż z całą pewnością term in „dobro dziecka” i term in „interes dziecka” są określeniam i używanymi zam iennie i m ają takie same znaczenie. Wynika to z kontekstu ust. 1 i 2 om awianego art. 3 i wszystkich innych przepisów K on­ wencji, w których posłużono się tymi term inam i (np. art. 36).

B rak definicji dobra dziecka w Konwencji m ożna tłumaczyć brakiem części ogólnej w tymże akcie prawnym. Przepis art. 3 Konwencji niewątpli­ wie nadawałby się do tego, aby go zamieścić w części ogólnej jako norm ę in­ terpretacyjną.

Także inne przepisy Konwencji powołujące się na kryterium dobra dziecka konkretyzują i urzeczywistniają zasadę priorytetu tego dobra za­ w artą w jej art. 3.

Z darza się - co wynika z przeprow adzonych przeze m nie badań - że dziecko pragnie kontaktów z ojcem, a m atka do tego nie dopuszcza, naru ­ szając w ten sposób art. 9 Konwencji.

Przepis art. 9 Konwencji konkretyzuje zaw artą w art. 3 zasadę prioryte­ tu interesu dziecka i uzupełnia ją, gdyż art. 3 nie wskazuje w prost partnerów konkurencyjnych interesów. Ta uzupełniona zasada sprowadza się do tw ier­ dzenia, że w razie rozbieżności interesów dziecka i rodziców zawsze „spra­ wą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka”.

Nie wszystkie przepisy konkretyzujące zasadę zawartą w art. 3 odw ołu­ ją się do kryterium dobra dziecka (interesu dziecka). Przykładowo art. 12

Konwencji nie wspom ina o dobru dziecka, a reguluje pewną, bardzo ważną kwestię, tj. „prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów ” przez dziecko, stosownie do jego wieku oraz dojrzałości. Przepis ten zapewnia dziecku „możliwość wypowiadania się w każdym postępow aniu sądowym i administracyjnym”, które jego dotyczy (art. 12 ust. 2). Takie upraw nienie dziecka ma niewątpliwie służyć ochronie jego dobra2 i dlatego nie m a p o ­ trzeby powoływania się na ogólną zasadę zaw artą w art. 3. Taka potrzeba istnieje tylko wówczas, kiedy trzeba podjąć decyzję dotyczącą dziecka, a praw o nie przewiduje przesłanek do takiego rozstrzygnięcia. W takiej sy­ tuacji powstaje konieczność posłużenia się klauzulą generalną, jaką jest n a­ kaz uwzględniania dobra dziecka. Przykładem m oże być art. 9 Konwencji, co do którego zaznaczyć należy, że pow ołanie się tutaj na dobro dziecka jest konieczne, gdyż decyzja odseparow ania dziecka od rodziców wymaga do­ konania stosownej oceny. Niemożliwe jest określenie w Konwencji przesła­ nek niezbędnych do podjęcia takiej decyzji. Klauzula generalna w postaci „najlepiej pojętych interesów dziecka” zastępuje te przesłanki, stanowiąc

2 P o s ta n o w ie n ia z a w a rte w a rt. 12 K o n w e n c ji n ie z n a la z ly je s z c z e je d n o z n a c z n e g o ro z w ią z a ­ n ia w p o lsk im p ra w ie i w o rz e cz n ic tw ie .

regułę interpretacyjną w toku dokonywania oceny i wyboru najlepszego spośród możliwych w ariantów rozstrzygnięcia. Tych wariantów nie można przewidzieć i dlatego jedynym sposobem rozwiązania problem u jest klau­ zula generalna, która daje swobodę decydentowi, umożliwiając m u podję­ cie optymalnej decyzji.

O chrona dobra dziecka przewidziana jest również w wielu aktach praw ­ nych, a w szczególności w aktach prawnych Rady Europy. Szczegółowe om ówienie ich wykraczałoby poza ramy niniejszego opracow ania i zachwia­ łoby jego proporcje, toteż konieczne jest ograniczenie się tylko do sygnali­ zacji. Nie m ożna ich jednak pom inąć. Stanowią one konkretyzację niektó­ rych przepisów Konwencji, urzeczywistniając przewidzianą w niej zasadę nadrzędności kryterium dobra dziecka zawartą w omówionym wyżej art. 3.

W szczególności należy w spom nieć o Rekom endacji N r R(84)4 w spra­ wie odpowiedzialności rodzicielskiej. Zaw iera ona m. in.:

- definicję instytucji „odpowiedzialności rodzicielskiej”, stanowiącej odpow iednik „władzy rodzicielskiej”,

- określenie rodzaju obowiązków rodzicielskich,

- określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej,

- zasadę rów noupraw nienia rodziców w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej,

- pojęcie „istotnych spraw dziecka” w odniesieniu do sytuacji braku po­ rozum ienia między rodzicami wykonującymi wspólnie władzę rodzicielską, - „dobro dziecka” jako kryterium , w szczególności przy ocenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i stosowaniu środków w przypadku stwierdzonych uchybień.

Rekom endacja ta nie definiuje pojęcia „dobro dziecka”, lecz określa je jako „zapewnienie m oralnego i m aterialnego dobra dziecka”3.

Innym aktem prawnym R ady Europy jest E uropejska Konwencja o sta­ tusie prawnym dziecka pozam alżeńskiego, która zajm uje się m. in.: rów no­ upraw nieniem dzieci pozam ałżeńskich z dziećmi pochodzącymi z m ałżeń­ stwa, uznaniem dziecka, sądowym ustaleniem ojcostwa, statusem dziecka urodzonego przed zawarciem związku m ałżeńskiego przez jego rodziców, zrów naniem rodziców w zakresie obowiązków i upraw nień w stosunku do pozam alżeńskiego dziecka. Są to problem y ściśle związane z ochroną dobra dziecka. Postanow ienia tej Konwencji zabezpieczają interesy dziecka poza­ m alżeńskiego4.

3 W. S to ja n o w s k a , R e k o m e n d a c ja N r (8 4 )4 w s p ra w ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i ro d z ic ie lsk ie j a s ta n p ra w n y o b o w ią zu jąc y w P o lsce, w: S ta n d a rd y p ra w n e R a d y E u ro p y . T ek st i k o m e n ta rz e , t. 1, P raw o ro d z in n e , re d . n a u k o w a M . S a fja n , W arszaw a 1994, s. 217n.

4 W. S to ja n o w s k a , E u r o p e js k a k o n w e n c ja o s ta n ie p ra w n y m d z ie c k a p o z a m a lż e ń s k ie g o a s ta n p ra w n y o b o w ią zu jąc y w P o lsce, w: S ta n d a rd y p ra w n e ..., dz. cyt., s. 78n.

Kolejną Konwencją chroniącą interesy dziecka jest E uropejska kon­ wencja o przysposobieniu dzieci. Z a najważniejsze zasady unorm ow ania in­ stytucji przysposobienia w tej Konwencji należy m. in. uznać:

- dobro m ałoletniego przysposabianego dziecka, - stworzenie dla dziecka rodziny zastępczej,

- zachowanie niezbędnej równowagi pom iędzy ochroną praw dziecka i jego rodziców,

- trwałość stosunku przysposobienia5.

E uropejska Konwencja o uznaw aniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczą­ cych pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, to je ­ den z ważniejszych aktów prawnych R ady Europy, w którym głównym kry­ terium jest dobro dziecka. Leżąca u podstaw tej Konwencji instytucja pie­ czy nad dzieckiem ujm owana jest w niej w wielu płaszczyznach prawnych. W zakres tej problem atyki w chodzą m. in. jurysdykcja krajowa, pomoc praw na obejm ująca inform acje o prawie mającym zastosowanie, rekwizy­ cje, problem y kolizyjne, zagadnienia stosunku omawianej Konwencji do in­ nych konwencji międzynarodowych''.

Kolejne akty praw ne Europy, to Rezolucja N r (77)33 w sprawie um iesz­ czenia dzieci poza rodziną i R ekom endacja N r R(87)6 w sprawie rodzin za­ stępczych. Podstawowe idee pierwszego z nich sprowadzają się m. in. do na­ stępujących zasad:

- prym at naturalnego środowiska rodzinnego i pierwszeństwo najsze­ rzej rozum ianych środków prewencyjnych,

- zastosowanie instrum entów skutecznej pomocy rodzinie,

- utrzym anie, o ile to możliwe, związków dziecka z rodziną naturalną w przypadku umieszczenia dziecka w środowisku zastępczym, po uprzed­ nim dokonaniu oceny sytuacji rodzinnej dziecka i rozważeniu możliwych al­ ternatywnych wariantów pieczy7.

D rugi z wymienionych wyżej aktów jest w pewnym sensie kontynuacją i rozwinięciem zaleceń zawartych w pierwszym z nich, tj. w Rezolucji (77)33 o umieszczaniu dzieci poza rodziną8.

A ktem prawnym mającym duże znaczenie dla ochrony dobra dziecka jest Rekomendacja Nr R(91)9 w sprawie środków nadzwyczajnych dotyczących

5 P o r. E . H o le w iń sk a -Ł a p iń sk a , E u r o p e j s k a k o n w e n c ja o p rz y s p o so b ie n iu d z ie ci a s ta n p ra w n y o b o w ią zu jąc y w P o lsc e, w: S ta n d a rd y p ra w n e ..., dz. cyt., s. 39n. 6 K. P ia sec k i, E u r o p e js k a k o n w e n c ja o u z n a w a n iu i w y k o n y w an iu o rz e c z e ń d o ty czący ch p ieczy n a d d z ie c k ie m o ra z o p rz y w ra c a n iu p ie c zy n a d d z ie c k ie m a s ta n p rw n y o b o w ią zu jąc y w Po lsce, w: S ta n d a rd y p ra w n e ..., dz. cyt., s. 137n. 7 M . S a fja n , R e z o lu c ja N r (7 7 )3 3 w s p ra w ie u m ie s z c z e n ia d z ie ci p o z a ro d z in ą a s ta n p ra w n y o b o w ią zu jąc y w P o lsce, w: S ta n d a r d y p ra w n e ..., dz. cyt., s. 169n.

8 M . S a fja n , R e k o m e n d a c ja N r R (8 7 )8 w sp ra w ie ro d z in z a stę p c zy c h a s ta n p ra w n y o b o w ią zu jąc y w P o lsce, w: S ta n d a r d y p ra w n e ..., dz. cyt., s. 191n.

rodziny. Jedna z zasad zawartych w tej Rekomendacji przewiduje obowiązek zapewnienia sądom i innym organom właściwym w sprawach rodzinnych wy­ starczających uprawnień i środków umożliwiających ochronę dzieci, których interesy zostały zagrożone w szczególności przez: zaniedbania, fizyczne lub psychiczne znęcanie się, zamierzone lub zrealizowane zabranie dzieci spod pieczy osób uprawnionych0. Wymienione wyżej akty prawne Rady Europy za­ wierają postanowienia, które można by przyporządkować poszczególnym przepisom Konwencji. Stanowią one urzeczywistnienie przede wszystkim ogólnej zasady ochrony dobra dziecka zawartej w jej art. 3.

Przewidziana w Konwencji o prawach dziecka zasada ochrony dobra dziecka nie jest dla polskiego systemu praw nego czymś nowym, co w iązało­ by się z koniecznością dokonania zmian w przepisach. Powoływanie się na zasadę ochrony dobra dziecka jest powszechne i akceptow ane przez społe­ czeństwo do tego stopnia, że nie zastanawiamy się, kiedy i na jakiej podsta­ wie została ona sform ułowana. W piśmiennictwie prawniczym również nie analizuje się jej genezy10.

Normatywnym źródłem ogólnej zasady ochrony dobra dziecka - jako podstawowej dla polskiego prawa rodzinnego - stał się art. 67 dawnej K on­ stytucji PRL, który głosił, że „M ałżeństwo i rodzina znajdują się pod opie­ ką i ochroną Rzeczypospolitej Ludowej”11.

Konstytucja RP szerzej i bardziej dobitnie reguluje ochronę dobra dziec­ ka, uwzględniając postanowienia omawianej Konwencji. D obro rodziny prze­ widziane jest w art. 71. Ustawodawca R P nie poprzestał jednak na tym, jak to uczynił ustawodawca PR L i w art. 72 ust. 1 wyraźnie podkreślił, że: „Rzeczpo­ spolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka (podkr. moje W. S.). Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją”. W ust. 2 tegoż artykułu stwier­ dził, że: „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i po­ mocy władz publicznych”. U stęp 3 omawianego przepisu nawiązuje do art. 12 Konwencji, stanowiąc, że: „W toku ustalania praw dziecka organy władzy pu ­ blicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka”. Konstytucja RP w ust. 4 omawianego art. 72 przewiduje powołanie Rzecznika Praw Dziecka w celu za­ bezpieczenia ochrony dobra dziecka i realizacji jego praw 12.

9 E . H o lew iń sk a-Ł ap iń sk a, R e k o m e n d a c ja N r R (9 1 )9 w spraw ie śro d k o w nadzw yczajnych dotyczących ro d zin y a sta n praw n y obow iązujący w P olsce, w: S ta n d a rd y praw n e..., dz. cyt., s. 247n.

W. S to ja n o w s k a , R o zw ó d a d o b ro d z ie c k a , W arsz a w a 1979.

" O d p o w ie d n ik ie m te g o a rty k u łu , p o w p ro w a d z e n iu z m ia n , był a rt. 79 te jż e K o n sty tu cji (D z. U . z 1976 r. N r 7, poz. 36).

12 K o n k re ty z a c ją p rz e p is u a rt. 72 u st. 4 K o n sty tu cji RP, j e s t u s ta w a z d n ia 6 sty czn ia 20 0 0 r. o R z e c z n ik u P raw D z ie c k a (D z. U . z 2000 r., N r 6, poz. 69).

Ustawodawca R P w nowej Konstytucji nadaje ochronie rodziny wysoką rangę, gdyż reguluje tę ochronę zarówno w art. 18 w postaci ogólnej zasady konstytucyjnej, jak i we wspomnianym art. 71, konkretyzującym tę zasadę w form ie bardziej szczegółowych postanowień przewidujących określone za­ bezpieczenia. D obro dziecka jest również oczywiście objęte tymi przepisami. W łączenie Konwencji do polskiego systemu praw nego przewiduje art. 91 ust. 1 Konstytucji RP.

Ogólna zasada ochrony dobra dziecka odnosi się do wszystkich przepisów regulujących sytuację dzieci w różnych układach i ma największe znaczenie przy stosowaniu tych, które nie zawierają określenia „dobro dziecka”. Dotyczy ona nie tylko przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale również prze­ pisów kodeksu postępowania cywilnego, które również ją urzeczywistniają.

W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym znajdujemy przepisy, które za­ wierają term in „dobro dziecka” i są normatywnym źródłem zasady ochrony tego dobra w jej odm ianach szczegółowych, w odróżnieniu od norm konsty­ tucyjnych stanowiących norm atywne źródło ogólnej zasady ochrony tego dobra, oraz takie, w których brak tego określenia, podobnie jak w Konw en­ cji. W pierwszej grupie przeważają przepisy, w których „dobro dziecka” wy­ stępuje jako przesłanka m aterialnopraw na (np. negatywna przesłanka roz­ wodowa zawarta w art. 56 § 2 k.r.o.)13.

Z przeglądu przepisów k.r.o. i k.p.c. stanowiących normatywne źródło ochrony dobra dziecka, wynika, że intencją ustawodawcy było szczególne wzmożenie tej ochrony. Aby ochrona ta była rzeczywista, konieczne jest prawi­

dłowe stosowanie przepisów regulujących zabezpieczenie interesów dziecka. Normatywnym źródłem ogólnej zasady ochrony dobra dziecka - jako podstawowej dla polskiego prawa rodzinnego - stal się art. 67 dawnej K on­ stytucji PR L, a obecnie w art. 72 Konstytucji RP.

Polski system prawny nie zawiera ustawowej definicji pojęcia dobra dziecka, co świadczyć m oże o tym, że ustawodawca pozostawił decyzji sę­ dziowskiej pewien luz ocenny, będąc przeświadczony o wykorzystaniu tego luzu zgodnie z jego w olą14.

Analiza term inu „dobro dziecka” skłania do twierdzenia, że należałoby go zaliczyć do swoistych pojęć prawnych, co w konsekwencji daje tylko moż­

N a te m a t in sty tu c jo n a ln y c h p ro p o n o w a n y c h sp o so b ó w o c h ro n y p ra w d z ie c k a p o r. W. S to ja - n o w sk a , O c h ro n a d z ie c k a p rz e d n e g aty w n y m i s k u tk a m i k o n flik tu m ię d z y je g o ro d z ic a m i, W arsz a w a 1997.

13 Pełny p rz e g lą d p rz e p isó w doty czący ch d o b ra d z ie ck a w k o d e k sie ro d z in n y m i o p ie k u ń c zy m o ra z w k o d e k sie p o s tę p o w a n ia cyw ilnego z o sta ł z am ieszczo n y w m o jej książce p t. R o zw ó d a d o b ro d zieck a, dz. cyt.

14 Z . Z ie m b iń s k i, L o g ic z n e p o d s ta w y p ra w o z n a w stw a , W arsz a w a 1966, s. 163. T enże, E ty c z n e p ro b le m y p ra w o z n a w stw a , W ro c ta w -W a rsz a w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1972, s. 1 8 3 -1 8 5 .

liw o ść d e fin io w a n ia k o n te k s to w e g o , a w ię c n a p o d s ta w ie ro z w a ż e n ia z n a ­ c z e n ia te g o te r m in u u ż y te g o w ró ż n y c h p rz e p is a c h , a w s z c z e g ó ln o śc i w a rt. 95 i 96 k .r.o ., re g u lu ją c y c h in s ty tu c ję w ła d z y r o d z ic ie ls k ie j15.

W p o lsk iej d o k try n ie p raw n iczej p o d e jm o w a n o n ie lic z n e p ró b y s k o n s tru ­ o w a n ia definicji „ d o b ro d z ie c k a ” , je d n a k ż e ż a d e n z a u to ró w w to k u u z a s a d ­ n ia n ia sw ego p o g lą d u n ie pow o ły w ał się n a k o n te k s t in te rp re to w a n e j norm y.

Je d y n y m ro z w ią z a n ie m je s t p rz y ję c ie k o n c e p c ji d e fin io w a n ia k o n te k ­ s to w e g o 1'1. P rz y jm u ją c tę k o n c e p c ję , s f o rm u ło w a ła m n a s tę p u ją c ą d e fin ic ję : „ te r m in « d o b ro d z ie c k a » w ro z u m ie n iu p rz e p is ó w p ra w a r o d z in n e g o o z n a ­ c z a k o m p le k s w a rto ś c i o c h a r a k te r z e n ie m a te r ia ln y m i m a te ria ln y m n ie ­ z b ę d n y c h d o z a p e w n ie n ia p ra w id ło w e g o ro z w o ju fiz y c z n e g o i d u c h o w e g o d z ie c k a o r a z d o n a le ż y te g o p rz y g o to w a n ia g o d o p ra c y o d p o w ie d n io d o j e ­ g o u z d o ln ie ń , p rz y czym w a rto ś c i te są z d e te r m in o w a n e p r z e z w ie le r ó ż n o ­ ro d n y c h cz y n n ik ó w , k tó ry c h s tr u k tu r a z a le ż y o d tre ś c i s to s o w a n e j n o rm y p ra w n e j i k o n k r e tn e j, a k tu a ln ie is tn ie ją c e j sy tu a c ji d z ie c k a , z a k ła d a ją c z b ie ż n o ś ć ta k p o ję te g o « d o b ra d z ie c k a » z in t e r e s e m s p o łe c z n y m ” 17. M in ę ło ju ż 20 la t o d d a ty p u b lik a c ji z a w ie ra ją c e j z a c y to w a n ą w yżej d e fin ic ję . N ik t d o ty c h c z a s n ie p o d ją ł się p o n o w n e j re d a k c ji lu b sk o ry g o w a n ia j e j 115.

W y d a je się, że d e fin ic ja te r m in u „ d o b r o d z ie c k a ” 19 n ie je s t n a jw a ż n ie j­ szy m z a g a d n ie n ie m . Ta o g ó ln a fo r m u ła , k tó r ą u d a ło się o d tw o rz y ć n a p o d ­ s ta w ie a rt. 95 i 96 k .r.o . z u p e łn ie w y starczy , a b y m o ż n a by ło o c e n ić d ecy zję s ą d u co d o z g o d n o śc i z je j tre ś c ią . Z a s p o k o je n ie n ie d o s y tu Z . R a d w a ń s k ie ­ g o , k tó ry tw ie rd z i, d o k o n u ją c kry ty k i m o je j d e fin ic ji, że „n iew ła ściw e z p u n k tu w id z e n ia m e to d o lo g ic z n e g o w y d a je się u to ż s a m ia n ie « d o b ra d z ie c k a » z w a rto ś c ia m i in s tr u m e n ta ln ie p rz y p o r z ą d k o w a n y m i re a liz a c ji c z e g o ś, c o p o z o s ta je n a d a l n ie w ia d o m e ( « d o b r o d z ie c k a » )” 2", m o ż n a by z a ­ s p o k o ić p r z e z k a z u is ty k ę . B yło b y to je d n a k z g u b n e d la p ra k ty k i są d o w e j p rz e d s ię w z ię c ie i w r e z u lta c ie d la d z ie c k a , k tó r e g o „ d o b r o ” c h c ie lib y śm y n a siłę o k re ś lić . D la z a s p o k o je n ia m o g ą c e g o się p o ja w ić n ie d o s y tu w d o o k r e - ś le n iu te r m i n u „ d o b r o d z ie c k a ” m o ż e m y k o n s tru o w a ć d e fin ic ję o c h ro n y d o b r a d z ie c k a n a g ru n c ie p o sz c z e g ó ln y c h n o r m p ra w n y c h , n p . o c h ro n y d o ­

15 S zerzej na te n te m a t p o r. W. S lo ja n o w sk a , R o zw ó d a d o b ro d z ie ck a , dz. cyt. Por. szc z eg ó ło w e w yw ody na te n te m a t ta m ż e.

17 T am że, s. 27.

D e fin ic ja ta b y ła c y to w an a m. in. w k ilk u k o lejn y ch w y d a n iac h p o d rę c z n ik a „P ra w o ro d z in ­ n e ” J. W in ia rz a (n p . 1983 r„ s. [31; 1987 r., s. 137) i innych p u b lik a c ja c h .

N a te m a t d o b ra d z ie ck a w y p o w ia d a ło się w ielu au to ró w ' n ie w n o sz ą c je d n a k ja k ic h ś k o n stru k ty w n y c h ro z w ią za ń . R am y n in ie jsze j p u b lik a c ji n ie p o z w ala ją n a sz e rs z e o m ó w ie n ie ich p o g ląd ó w .

711 Z . R ad w a ń sk i, P o jęcie i fu n k c ja „ d o b ra d z ie c k a ” w p o ls k im p ra w ie ro d z in n y m i o p ie k u ń c z y m , S tu d ia C y w ilistyczne, t. X X X I, W arszaw a-K rak ó w ' 1981, s. 18.

bra dziecka w prawie rozwodowym, w prawie alimentacyjnym, w zakresie instytucji przysposobienia, opieki, ale też nie m ożemy czynić tego dowolnie i kazuistycznie określać elem entów tych definicji. Tego rodzaju definicję ochrony dobra dziecka udało mi się sformułować, również przy zastosowa­ niu wykładni systemowej, a więc odtw arzając odpow iednie przepisy, k tó ­ rych treści stanowią jej elem enty. Definicja ta brzmi następująco:

„Ochrona dobra dziecka w prawie rozwodowym polega więc na ustaleniu, za pomocą odpowiednio dobranych i zastosowanych środków dowodowych, wszystkich okoliczności faktycznych sprawy, a w szczególności charakteryzują­ cych sytuację dziecka, i na prognozowaniu przez porównanie jego obecnej sy­ tuacji z sytuacją po ewentualnym rozwodzie, oraz na dokonaniu wyboru roz­ strzygnięcia (wariantu optymalnego) najbardziej korzystnego dla dziecka w wyniku przeprowadzonej analizy czynników determinujących jego dobro w ujęciu wieloaspektowym - przy założeniu wyczerpania wszelkich obiektyw­ nie możliwych do zastosowania środków w celu pojednania rodziców i pewno­ ści co do istnienia zupełnego i trwałego rozkładu ich pożycia”21.

Końcowy fragm ent zacytowanej wyżej definicji nawiązuje do p ream bu­ ły Konwencji o prawach dziecka w części dotyczącej idealizacyjnego m ode­ lu dobra dziecka, wychowującego się w pełnej, zdrowej rodzinie. D o takie­ go stanu należy dążyć przy zawarciu m ałżeństwa, tj. przed założeniem ro ­ dziny, jak również wówczas, kiedy konflikty między rodzicami mogą spowo­ dować jej rozbicie i tym samym naruszenie dobra dziecka. W skład powyż­ szej definicji wchodzą elem enty wywodzące się z konkretnych obow iązują­ cych przepisów polskiego systemu prawnego, co świadczy o tym, że została zastosowana koncepcja definiowania kontekstow ego22. Jeżeli chociażby je ­ den z przepisów wchodzących w skład definicji ochrony dobra dziecka był­ by martwym przepisem lub niewłaściwie stosowanym, to m ożna powie­ dzieć, że dobro dziecka nie jest należycie chronione. Należy dodać, że two­ rzenie definicji systemowych zm ierza do pełniejszej ochrony dobra dziecka. Łatwiej jest przez to ustalić sprawcę naruszenia przepisu kreującego obo­ wiązek czuwania, aby to dobro nie zostało naruszone.

D okonanie szczegółowego przeglądu i analizy orzecznictwa Sądu N aj­ wyższego, którego przedm iotem było dobro dziecka jest niemożliwe, gdyż nie mieściłoby się w ram ach tej publikacji. N ależało więc ograniczyć się do pewnej skrótowej informacji z podaniem najważniejszych treści.

W orzecznictwie, podobnie jak w ustawodawstwie, albo wyraźnie wy­ m ienia się term in „dobro dziecka” albo form ułowany jest pogląd, którego treść zmierza do ochrony tego dobra bezpośrednio lub pośrednio. Ta druga

21 W. S to ja n o w s k a , R o zw ó d a d o b ro d z ie c k a , dz. cyt., s. 35. 22 S z e rz ej n a te n te m a t: ta m ż e , s. 30n.

grupa orzeczeń jest bardzo duża. Są to orzeczenia, które odnoszą się prze­ ważnie do instytucji prawnych regulujących stosunki między rodzicami a dziećmi i między rodzicam i oraz do przysposobienia i opieki. N atom iast ta pierwsza grupa jest mniej liczna.

Najważniejszymi orzeczeniam i Sądu Najwyższego - jak w iadom o - są uchwały pełnego składu Izby Cywilnej w postaci wytycznych wymiaru spra­ wiedliwości i praktyki sądowej lub zaleceń kierunkowych. Spośród nich na­ leży w szczególności wymienić trzykrotnie wydawane tzw. wytyczne rozwo­ dowe, z których największe znaczenie m ają te ostatnio wydane w dniu 18 m arca 1968 r.23 Sąd Najwyższy sform ułował w nich wiele cennych wskazó­ wek interpretacyjnych odnośnie do negatywnej przesłanki rozwodowej (art. 56 § 2 k.r.o.), jaką jest wzgląd na dobro wspólnych m ałoletnich dzieci rozwodzących się rodziców.

Jeżeli rozwodu nie da się uniknąć, należy tak ukształtować stosunki dziec­ ka z rozwiedzionymi rodzicami, aby jak najmniej odczuło skutki rozwodu. Chodzi o zapewnienie dziecku kontaktów z tym z rodziców, któiy nie sprawu­ je nad nim pieczy, aby nie dopuścić do drugiego „rozwodu” w rodzinie, tj. roz­ wodu dziecka z jednym z rodziców, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej pieczy, a jest nim przeważnie ojciec. M ożna by ten dram at dzieci nazwać spek­ takularnie „rozwodami dzieci z ojcami”, bo tak w rzeczywistości jest.

W niniejszych rozważaniach pom inięto cały szereg środków prawnych, do których klauzuli dobra dziecka bezpośrednio odnieść nie m ożna (ale p o ­ średnio chronią to dobro), jak również pozaprawnych, które skutecznie m ogą chronić dobro dziecka, np. poradnie rodzinne, organy pomocnicze sądu rodzinnego, w spółpraca szkoły z sądem rodzinnym 24.

W anda Stojanow ska - A ch ild ’s w elfare in the asp ect o f the exerted p aren tal authority

A child’s w elfare constitutes a basic criterion o f all regulations regarding the ri­ ghts o f a child. It is an instrum ent of in terp re tatio n o f any norm s contained in n atio ­ nal and international regulations. It is also a directive in creating th e law and its im ­ plem entation, a criterion of assessm ent w hen making decisions concerning a child and settling a clash of interests o f a child and o th e r people, especially his parents.

24 S z e rz ej n a te m a t tych ś ro d k ó w p o z a p ra w n y c h p o r. W. S to ja n o w s k a , O c h ro n a d z ie ck a ., dz. cyt.