Szczepan W. Ślaga
Niektóre problemy z zakresu filozofii
biologii
Studia Philosophiae Christianae 4/1, 167-197
A rc h eo c jaty w y tw o rz y ły w ięc niezw ykłe bogactw o fo rm w stosunkow o k ró tk im czasie sw ego rozw oju. W yczerpały n ie ja k o w szelk ie m ożliw ości m orfologiczne ciągle je d n a k w ra m a c h p ry m ity w n e j a rc h ite k to n ik i biolo gicznej. B ogactw o form , o lb rzy m ie ro zm iary o sią g n ię te w k ró tk im czasie dow odzą eksplozyw nego c h a ra k te ru ew olucji te j g ru p y sy stem aty czn ej zw ierząt. R ów nież ra d y k a ln e zniknięcie ich w g ó rn y m k a m b rz e zdaje się po tw ie rd z ać to przypuszczenie.
A rc h ae o cy a th a m a ją zw ykle dw ie k o n ce n try cz n e ścian k i sz k ieletu (ze w n ę trz n ą i w ew n ętrz n ą) z w y ją tk ie m k la sy M onocyathea u w ażan y ch za b a rd z iej p ry m ity w n e . R ozkład ścianek je s t elem en tem d iagnostycznym w sy ste m a ty c e 8.
M a te ria ł z e b ran y z m a sy w u Ł ysej G óry d o sta rc za szerokiego ro z rz u tu fo rm od cy lin d ry czn y ch , poprzez k ie lic h o w a te , p rz e w a ż a ją je d n a k okazy o k sz ta łta c h k u listy ch , soczew kow atych, p ły tk ieg o ta le rz a , sferyczne. M a te r ia ł r e p re z e n tu je fo rm y p rzy tw ie rd z o n e do d n a ja k i w olno p ły w ające. O rn a m e n ta c ja z e w n ętrzn a została zachow ana ty lk o w n ie w ielu p rz y p a d k a c h choć b ard z o w y ra źn ie. N ajczęściej sp o ty k a się je d n a k w e w n ę trz n ą stro n ę z e w n ętrzn e j ścian y o c h a ra k te ry sty c z n e j p ow ierzchni. R eszta sk a m ie n ia ły ch tk a n e k w y p a d a tw o rząc zn am ie n n e p ró żn ie w m a te ria le s k a l nym .
W edług w stęp n eg o ro zezn an ia o d k ry te fo rm y r e p re z e n tu ją n a s tę p u ją c e ro dziny: A jac ic y ath id ae, P y cn o id o cy ath id ae, U ra n o sp h a e rid a e i e w e n tu a l n ie M a tth e w c y ath id ae .
W p raw d zie je s t to w stę p n e d oniesienie naukow e, a le w p rzy b liżen iu m ożna ocenić w agę o d k ry te j fa u n y w z a g ad n ien ia ch ogólniejszej n a tu ry . P rz y b y w a now y elem e n t fa u n isty c z n y w E u ro p ie środkow ej obok arc h eo - cja tó w o d k ry ty ch p rzez O rłow skiego, ale w y s tę p u ją tu fo rm y m egaliczne n ależące do rzadkości w dotychczasow ym m a te ria le św iatow ym . W do d a tk u chodzi o te re n , gdzie dotąd nie stw ie rd z an o f a u n y poza w sp o m n ia ny m i C a m p to stro m a i H elcio n ella polonica z m a sy w u Św. K rzyża.
Szczepan W. Ś 1 a g a
N IE K T Ó R E PRO BLEM Y Z ZA K R ESU F IL O Z O F II B IO L O G II W la ta c h 1966—67 ukazało się w iele p u b lik a c ji zbiorow ych i a rty k u łó w z z a k resu filozofii n a u k p rzyrodniczych, k tó re za słu g u ją n a szczególną u w a gę ta k p rz y ro d n ik ó w różn y ch dyscyplin, ja k i filozofów . J e d n e z n ic h po św ięcone są logicznej a n a liz ie m etod, w arto śc i poznaw czej, p o dstaw ow ych 8 A. H. M üller, L e h rb u c h d er Paläozoologie. B and 2, T. 1, s. 103— 108. J e n a 1958.
założeń i k o n se k w e n cji d an ej n a u k i szczegółow ej, in n e p o ru sz a ją p ro b le m a ty k ę filozoficzną, w y ra s ta ją c ą lub ty lk o luźno zw iązaną z w y n ik am i, h ip o te za m i i te o ria m i poszczególnych dziedzin w iedzy przy ro d n iczej.
P oniższe u w agi o c h a ra k te rz e in fo rm ac y jn y m , n ie p re te n d u ją c e do m ia n a rec en zji w p ełn y m tego słow a sensie, k o n c e n tro w a ć się będ ą w p ierw szy m rzędzie n a ty c h a rty k u ła c h i p ra c a c h w y b ra n y c h z poszcze gólnych zbiorów , k tó re dotyczą, w szerokim sensie, filozoficznych zag ad n ie ń biologii w spółczesnej. P o m in ię te zo stan ą filozoficzne p ro b le m y fi- fizyki, kosm ologii, g e o lo g ii1, m a te m a ty k i, m ed y cy n y itp.
Ze w zględów p rak ty c zn y c h , w zw iązku z niem ożliw ością om ów ienia w y czerp u jąco i k ry ty c z n ie w szy stk ich p u b lik a c ji, u k az u ją c y c h się zw ła szcza w ję zy k u ro sy jsk im , w y b ra n e dow olnie n ie k tó re zag ad n ien ia filo zoficzne biologii w spółczesnej u ję te zo stan ą w k ilk a g ru p tem aty czn y ch , niekiedy zresztą p o w iązanych ze sobą.
Ogólna p r o b le m a ty k a filozofii biologii
W śród p u b lik a c ji o sta tn ic h dw óch la t w iele m iejsca z a jm u ją te, k tó r e w p ierw szy m rzędzie zw ra c a ją uw agę n a sp ra w y m etodologiczne, n a specyficzność p o zn an ia biologicznego n a obecnym e ta p ie ro zw o ju te j n a u ki, oraz n a spory ideolog iczn o -teo rety czn e w biologii.
a) M eto dologiczny a sp e k t biologii w spółczesnej. Na obecnym eta p ie
rozw oju n a u k i o życiu u w id ac zn iają się dw ojakiego ro d z a ju te n d e n c je : 1. d y fe re n c ja c y jn a — p o w sta w a n ie i rozw ój now ych gałęzi biologii, zw ła szcza m o le k u la rn e j, g en e ty k i p o p u la c ji itp., 2. in te g ra c y jn a — d ążenie do sy n tezy i uogólnień w y n ik ó w b ad a ń szczegółow ych n a u k b io lo g icz n y ch 2. P rz y ty m now e n a u k i — ja k p o d k re śla F ro ło w 3 — p o w sta ją w zależności od m etod b ad a n ia .
N ajw ięk sze o d k ry cia o sta tn ic h la t dokonane zostały n a sty k u różnych n a u k , głów nie n a poziom ie m o le k u la rn y c h p o d sta w życia dzięki stosow aniu
1 P or. F iłosofskie w oprosv geologiczeskich n au k , Izd. M oskow skogo U n iw e rsite ta 1967, s. 191. W dalszej części sto su je się n a s tę p u ją c e sk ró ty w y d a w n ic tw zbiorow ych:
FSB — F iło so fsk ie p ro b lem y so w riem ien n o j biologii, M o sk w a -L en in g ra d 1966.
OBM — O snow nyje fiłosofskie w oprosy so w riem ien n o j biofogii i m ed i- ciny, pod red. P. G onczarow a i I. Je ro sz k in a , L e n in g ra d sk o je O tdielien ie Izd. „M edicina” 1967.
FMB2 — F iłosofskie w o p ro sy m ediciny i biologii, w y p u sk 2, K iew 1967. F P J e — F iło so fsk ie p ro b lem y je ste stw o z n a n ija (k u rs lekcij), pod red. W, M ołodcow a i A. K orszunow a, Izd. M oskow skogo U n iw e rsite ta 1967. 2 N. B obrow i W. P etle n k o , W stęp do OBM, s. 3—12; W. A b ra m ó w i A. P opow , O sob ien n o sti ra z w itija so w riem ien n o j biologii i d ia lek ticz esk ij m a - tie rializm , w : OBM, s. 13—40.
3 I. T. F rołow , O nowrych p u tja c h i m e to d ach p o zn a n ija żizni, Priroda 1966, n r 8, s. 2—7.
m etod cy b e rn ety c zn o -m atem a ty cz n y ch . W ty m o sta tn im w y p a d k u chodzi 0 stw o rze n ie p ew nych m odeli przy zasto so w an iu odpow iednio zm odyfi k o w an e j m a te m a ty c z n e j a p a r a tu ry opisow ej, m odeli o d p o w iad ający ch re a ln e j złożoności p rzy ro d y żyw ej. J e d n a k sam opis m a tem aty c zn y nie w y sta rc zy i n ie m oże być o d erw an y od an a liz y jakościow ej o biektów ży w ych. Z m etodologicznego p u n k tu w id zen ia F r o ło w 4 p ro p o n u je w y o d rę b n ie n ie w po zn an iu biologicznym : 1. sy stem u ogólnych, te o re ty cz n y ch z a sad b a d a n ia u k ła d ó w żyw ych (zasad całościow ości, system ow ości, celo w ości, d etern im iz m u biologicznego), 2. sy stem u m etod częściow ych — cząstkow ych (porów naw cza, h isto ry c zn a , e k sp e ry m e n ta ln a , m odelow anie) 1 m eto d sp e cja ln y ch , np. biochem iczne, genetyczne, 3. logicznych fo rm p o zn a n ia bąd ź to ja k o sam odzielnych m etod, bąd ź ja k o fo rm logicznych zw iązanych z ja k ą ś k o n k re tn ą m etodą. S to so w an ie ty c h m eto d w in n a ce chow ać d ia lek ty cz n a jedność.
W ro d z a ju biologii w spółczesnej w ażną ro lę odegrało n ie ty lk o sto so w a n ie now ych m etod, ale i m o d y fik a c ja m eto d tra d y c y jn y c h , w ty m ta k ż e zm ian a sam ego e k sp ery m en tu . N astąp iła ja k b y „ in d u s tria liz a c ja ” ek sp e ry m e n tu biologicznego w y ra ż a ją c a się w tym , że w re la c ję „b a d a ją c y - b ad a cz” w prow adzono p o śred n ie ogniw o w p o staci n arzędzi, m echanizm ów i a p a r a tu r y tech n iczn ej. Nie p ro w a d zi to, ja k n ie k tó rz y u trzy m y w a li, do agnostycyzm u in stru m e n ta ln e g o , tzn. p o zn a w a n ia je d y n ie d an y c h do starc zo n y c h przez a p a r a tu r ę pom ocniczą, a nie sam ego p rze d m io tu b a d a nego z jego specyficznym i w łaściw ościam i. S ąd ta k i, zd an iem B obrow a i P e t l e n k i δ, w y n ik a ł z niew łaściw ego zrozum ienia sto su n k u isto ty i z ja w iska. „M etafizyczne” p rze ciw sta w ie n ie isto ty i z jaw isk a nie m oże m ieć m ie jsc a w b a d a n iu biologicznjnn. In s tr u m e n ty badaw cze nie p rz e sła n ia ją p rze d m io tu badanego, lecz p rz e d łu ż a ją c nasze zdolności poznaw cze, u k a z u ją go w sw ej istocie.
Rolę e k s p e ry m e n tu i in tu ic ji w biologii om aw ia S. S. R om anow ®, a G. M. B u ten k o 7 p o ru sza p ro b lem y m etodologiczne, zw iązane z p la n o w a niem e k sp ery m en tu . W p ra c a c h e k sp e ry m e n ta ln y c h coraz szerzej sto su je się dziś sta ty sty c z n e m etody an a liz y w y n ik ó w i w y k ry w a n ia p ra w id ło w o ści n a drodze in d u k c y jn o -d e d u k c y jn e j. J e d n a k przez to n ie zaw sze w y p ełn i się cel e k sp ery m en tu , ja k im je st „ w y ja śn ie n ie m echanizm u, w e w n ę trz n e j isto ty , o b ie k ty w n ej praw id ło w o ści ro zw o ju z ja w isk a ” (s. 135). P o 4 I. T. F rołow , F iło sifija i biołogija, W o p ro sy Filosojii 1967, n r 8, s. 109— 120; por. jego M a tie ria lic z e sk a ja d ia le k tik a i so w rie m ie n n a ja biołogija,
K o m m u n is t , n r 2, 1966, s. 61—70.
5 A rt. cyt., s. 9.
6 O ro li e k sp e rim e n ta i in tu ic ji n a so w riem ien n o m eta p ie ra z w itija biologii i m ediciny, w: FMB2, s. 135— 137.
7 К w o p ro su o m etodologii p ła n iro w a n ija ek sp e rim e n ta , w : FMB2, s. 216—225.
p ra w n e p rze p ro w ad z en ie e k s p e ry m e n tu p ozw ala u n ik n ą ć błędów , nie d a jący ch się często skorygow ać żad n y m i in n y m i m e to d am i i dlatego w ażn ą rzeczą je s t u p rze d n ie p la n o w a n ie dośw iadczenia. To o sta tn ie zależy , p rz e de w szy stk im od zadań, ja k ie sta w ia b ad a ją cy , od sto p n ia znajom ości p rz e d m io tu i bazy technicznej. Z góry n ależ y przew idzieć, ile p ró b w y k o n a ć trz e b a i w ja k ie j k o lejn o ści w celu o trz y m a n ia odpow iedzi n a p o s ta w ione p y ta n ie , oraz ja k ie fa k ty , cechy i zm iany sy stem u reje stro w a ć . J u ż p rzy sam ym w y b o rze p rze d m io tu b a d a n ia (próbki b a d a n e i k o n tro l ne) trz e b a trzy m ać się p ew n y ch p raw id e ł, by u su n ąć w p ły w n a sta w ie n ia psychicznego badacza. W ybór m u si być p rzy p a d k o w y (rendem izacja), w o p arc iu np. o n u m e ra c ję egzem plarzy, a n ie ich jakość. In n ą cechą dobrego p la n o w a n ia ek s p e ry m e n tu je st w y bór n a jb a rd z ie j ekonom icznego sc h em a tu czy w a ria n tu dośw iadczenia, co znów u zależnione je st od c h a r a k te r u p rze d m io tu b ad an eg o i sta w ia n y c h zadań, oraz zw iązan e ściśle z późniejszym sposobem analizy w yników . B u ten k o p o d aje (s. 219—225) p rz y k ła d y p la n ó w rend em izo w an y ch , m eto d y p rzy p a d k o w y c h bloków', e k s p e ry m e n tu w ieloczynnikow ego i sekw encjonalnego.
J e d n a k ek sp ery m en t, n a w e t dobrze za p la n o w a n y i w y k o n an y , n ie zaw sze d o starcza now ych i p ełn y ch in fo rm a c ji o p rzedm iocie żyw ym i w ów czas m y ślen ie a b s tra k c y jn e w p o staci in tu ic ji m oże okazać się cennym czy n n ik iem w w 'yk ry w an iu praw id ło w o ści zjaw isk, ja k to m iało m iejsce m .in. w p rz y p a d k u G alileusza, N ew tona, czy zw łaszcza E in stein a. I n tu ic ja ja k o pozn an ie b ezp o śred n ie w ra z z p o śred n im p o zn an iem ra c jo n a ln y m je st e lem e n te m tw órczym po zw a lając y m przek ro czy ć b a r ie rę dzielącą to, co je d n ostkow e, od ogólnego, pod w a ru n k ie m je d n a k późniejszego dośw iadczalnego z w e ry fik o w an ia p rzypuszczeń czy h ip o tez roboczych. Bez tego in tu ic ja p o zo stan ie w sferze fa n ta z ji. N ie p o d ję to dotąd p ró b y u sta le n ia ja k ich ś p raw id ło w o ści m y ślen ia in tu icy jn e g o , o ile o ta k ic h w ogóle m ożna m ó w ić, a to z pew nością stw o rzy ło b y now e m ożliw ości w o d k ry w a n iu p ra w p rzy ro d y . I n tu ic ja o k az u je się sk u te cz n a p rze d e w szy stk im u b adacza obznajom ionego z dan y m p ro b lem em i m ającego odpow iedni zasób danych fak ty czn y ch . Po zgrom adzeniu, opisan iu i p o k la sy fik o w a n iu fa k tó w b a dacz p rze p ro w a d z a ek sp e ry m e n t w n o rm a ln y c h w a ru n k a c h , n a stę p n ie w a n a lity c z n o -sy n te ty c z n y m p ro cesie m y ślen ia d o k o n u je p o w tó rn ej k la sy fik ac ji, w y o d rę b n ia ją c cechy w sp ó ln e fa k tó w i zjaw isk, u jm u je je m a tem aty cz n ie, w y su w a hipotezy. P rz y tw o rze n iu te o rii i w y k ry w a n iu ogól n y ch p ra w d an e j g ru p y zjaw isk k onieczne je s t m y ślen ie a b s tra k c y jn e łą cz n ie z in tu ic ją . D o k ład n iejsze om ów ienie m ożliw ych m echanizm ów in tu ic ji p rz e d sta w ia a rty k u ł P ro k o fiew y , tr a k tu ją c y rzecz głów nie od s tro n y p sy c h o lo g ic z n e j8.
8 I. A. P ro k o fiew a, К w oprosu o w ozm ożnom m ech an izm ie in tu ic ji w naucznom p oznanii, w : FSB , s. 235—247.
Ze w zględu n a n ie m al c a łk o w ite n ie u w z g lę d n ian ie m e to d y ro zu m o w a n ia p rzez a n a lo g ię 3 za in te re so w an ie w zbudza a r ty k u ł P ile ta „A nalogia w biologii” 10. A u to r (za M. D o relle’m) p rz y jm u je ta k ie określen ie: „ro zum ow ać p rzez an alo g ię — to b ra ć p u n k t o p a rc ia albo n a p odobieństw ie dw u re la c ji, by w yciągnąć w niosek o p ew n y m p o d o b ie ń stw ie lu b n aw e t identyczności te rm in ó w , albo n a p o d o b ień stw ie (pow ierzchow nym ) dwu re la c ji, by w nioskow ać z n a tu ry zn a n ej (lub suponow anej) je d n ej (rzeczy) z dw óch n a n a tu rę d ru g ie j” (s. 43). W artość analo g ii w zastosow aniu do n a u k i o życiu u w id ac zn ia się zw łaszcza w sy stem a ch taksonom icznych: w b a d a n iu cech w sp ó ln y ch lub ró żn ic u jąc y ch dan e fo rm y m iędzy sobą, w p rzy g o to w a n iu sy stem u p ozw alającego zgrupow ać żyw e isto ty w p ew n y m p o rzą d k u w edług ściśle ok reślo n ej h ie r a r c h ii.
W o p arc iu o cechy bądź pow ierzchow ne, dow olne, su b ie k ty w n ie u jm o w ane, bądź o b iek ty w n e, ro zu m o w a n ie przez an alo g ię pozw ala określić k a te g o rie in d y w id u ó w i sc h ara k te ry z o w a ć p ew n e ich w łaściw ości. Nieco m n ie jsz ą ro lę od g ry w a an a lo g ia w k la sy fik a c ji o p a rte j na genezie form , n a p ro g re sy w n y m p o ja w ia n iu się cech (cz. w ew olucjoniźm ie). A nalogia n ie w iele w nosi do p o zn a n ia fo rm i ich zw iązków ; p o d o b ień stw a m iędzy fo rm a m i czy m iędzy o rg an iz ac jam i n ie d e te rm in u ją zb y t siln ie „sto p n i h ie ra rc h ii” i p o d sta w k la sy fik ac ji, dlatego tak so m o n iści n ie p rzy w ią z u ją w iększej w agi do analogii w b u d o w a n iu system ów k la sy fik ac y jn y ch . Tu nie m a ona c h a ra k te ru uogólnienia, ja k w sy stem ie k la sy fik a c ji n ie ew o lu - cy jn ej, gdzie p rz y b ie ra fo rm ę analo g ii — k o n k lu z ji (Vanalogie —■ conclu
sion). J e s t to w idoczne zw łaszcza w m orfologii opisow ej.
W n a u k a c h biologicznych szczególnie cytologia p rz e sią k n ię ta je st ro zu m o w an iem z analogii. Sam o po jęcie k o m ó rk i zrodziło się z analogii; przez analogię u jm u je się s tru k tu r a ln e i fu n k c jo n a ln e w łaściw ości m a te rii ży w ej. Cytolog dzięki ro zu m o w a n iu przez .analogię przechodzi stopniow o od p ro steg o opisu elem en tó w do hipotez po części w ery fik aln y c h . S tąd obok analogii — k o n k lu z ji istn ie je an a lo g ia — hip o teza (Va n a lo g ie -h y p o
thèse), su g e ru ją c a biologow i m e d ale i sc h em a ty s tr u k tu r y i f u n k c ji oraz
sp e łn ia ją c a rolę ek sp lik a cy jn ą . P o d o b n ie w fizjologii, dzięki ro zu m o w a n iu przez an alogię m ożna uzyskać w y ja śn ie n ia , choć nie zaw sze p ra w o m ocne, zao b serw o w an y ch aktów , z w ła sz c z a . stw ie rd z e n ie podo b ień stw a s tru k tu ry , m echanizm ów u organizm ów p ro sty c h i ro zw in ię ty c h ew olu
- 3 O analogii w biologii n a w e t nie w sp o m in a F ro ło w w sw ej p ra c y na te m a t m etod biologicznych pt. O czerki m etodologii biołogiczeskogo issle-d o w an ija (S istem a m etoissle-dow biologii), M oskw a 1965, s. 286; por. m o ją rec. te j k siążk i w S tu d ia Philos. C hrist. 1967, n r 1, s. 281—286. L uźne uw agi na te m a t an alogii w biologii znaleźć m ożna w nocie I. T. B o n n era, A n a logies in biology. S y n th e s e , 15 (1963), η. 2, s. 275—279.
cyjnie, identyczności re a k c ji m etab o liczn y ch itp. R ozum ow anie ta k ie k ie r u je sto so w an y m i w n au c e o życiu ró żn y m i ty p a m i badań. In w e n cja, r a zem z om ów ioną w yżej in tu ic ją , leżące u p o d sta w o b se rw ac ji i e k s p e ry m e n to w an ia , są w sp o m a g an e p rzez ro zu m o w a n ia an alogiczne i stą d tr z e ci ro d z a j: an a lo g ia ·— in w e n c ja (Vanalogie-invention). R ozum ow anie przez an alogię w o k reślo n y m ściśle z a k resie p ozw ala k o n tro lo w ać dośw iadcze nie, k orygow ać źle p rze p ro w ad z o n e lub źle zin te rp re to w a n e . N ależy ty lk o ściśle w yznaczyć g ra n ic e stosow alności analogii i n ie e k stra p o lo w ać poza nie re g u ł i m odeli. W y m ien io n e trz y asp ek ty ro zu m o w a n ia analogicznego o d eg ra ły dużą ro lę w doniosłych o d k ry cia ch o sta tn ic h la t w dziedzinie biologii opisow ej i e k s p e ry m e n ta ln e j.
Z a k a rd y n a ln y p ro b lem n a u k i w spółczesnej L ö t h e r 11 uw aża fo rm o w a nie „ogólnej te o rii b iologicznej”, k tó ra w sw ej isto c ie /w in n a być: 1. te o rią ew o lu c y jn ą , w sk a z u ją c ą n a istn ie n ie fo rm żyw ej m a te rii ja k o re z u lta tu rozw oju s tr u k tu r y i fu n k c ji fo rm p o p rzed n ich i 2. w sk azy w ać k ie ru n k i dalszego ro zw o ju fo rm istn iejący ch . P rz y tw o rze n iu ta k ie j te o rii uw zględ n iać n ależy cały dotychczasow y dorobek rozw ojow y n au k i, a w stę p n y m k ro k iem tego p ro cesu je s t b a d a n ie żyw ej m a te rii w k ilk u „ a sp e k ta c h ge n e ty cz n y ch ” , a m ianow icie:
1. b ad a n ie h ie ra rc h ii poziom ów m orfologicznej o rg an izacji żyw ej m a te rii, a w ięc poziom ów (m o lekularnego, organizm ow ego i w yższych), k tó re o b e jm u ją w iele isto tn y c h re la c ji w łaściw y ch ro zw in ię ty m sy stem em o rg a n iz ac ji (biocenoza, biogeocenoza itd.),
2. in d y w id u a ln y rozw ój żyw ych system ów ,
3. p rzy n ależn o ść sy stem ó w żyw ych do ekosystem ów , ró żn e re la c je o rg a n ów i u k ła d ó w o rg an izm u m iędzy sobą i in n y m i cz y n n ik a m i życia, co o d zw ierciedla s tr u k tu r ę b io sfery ja k o całości,
4. a s p e k t w spólny trze m pop rzed n im , sta n o w iąc y an alizę u m iejsco w ie n ia system ów żyw ych w p o rz ą d k u ew olucyjnym .
O sta tn i z aspektów , jako ogólny, p ozw ala dokonać an a liz y jedności i różn o ro d n o ści p rz e ja w ia n ia się fo rm życia, jedności s tr u k tu r y i fu n k c ji m a te rii żyw ej n a w szy stk ich poziom ach je j org an izacji, jed n o ści o rg an iz m u i środow iska.
b] S to s u n e k biologii do filozofii. U w agi pow yższe w sk a z u ją n a to, że
b a d a n ia filozoficzne, p rzez rozw ój m etodologii biologii, u k ie ru n k o w a n e są w p ierw szy m rzędzie w stro n ę k o n k re tn e j a n a liz y procesów poznaw czych, stosow anych w b io lo g ii12. W g ru n c ie rzeczy — dow odzi F ro ło w — m a
11 R. L ö th e r, P hilo so p h isch e P ro b le m e der Biologie, D eutsche Z eitschrift
fü r Philosophie, 14 (1966), n. 3, s. 315—327.
12 I. T. F rołow , B iołogija i fiło so fija; por. jego M a tie ra list d ialectics and biology today, Eugenie Quarterly, 13 (1966), η. 3, s. 258—267.
te ria liz m dialek ty czn y , w p rze ciw ie ń stw ie do pozytyw izm u, filozofii p rz y ro d y (niem . N atu rp h ilo so p h ie) i m e tafiz y k i, n ie stoi w opozycji w zg lę dem n a u k i an i p o n ad nią, lecz sta n o w i osnow ę m y ślen ia naukow ego, fu n k c jo n u je w e w n ą trz n au k i, k rzy ż u ją c · się n ie ja k o z różnym i dziedzinam i w iedzy. J e s t je d n a k o d ręb n ą i specyficzną sfe rą poznania.
F ilozofia d ialek ty czn a, ro z p a tru ją c a sw ój p rze d m io t jako w y n ik ró ż n ych fo rm p o zn a n ia i w sp ó łd z iałan ia po d m io tu z p rz y ro d ą p o zn aw an ą, m a do cz ynienia z „ w tó rn ą rzeczy w isto ścią” , z „ re aln o śc ią biologiczną” (s. 111) istn ie ją c ą niezależnie od p oznania, a z m ien iają cą się w ra z z rozw ojem n a u k i o życiu. F u n k c ja u o g ó ln ia ją c o -in te rp re ta c y jn a i św iato p o g ląd o w a te j filozofii w y ra ż a się w w y k ry w a n iu ogólności w specyficznym i k o n k re tn y m , co nie p o zbaw ia jej c h a r a k te ru badaw czego. Z aś fu n k c ja słu ż eb n a filozofii w zględem biologii polega n a ty m , że ogólne p ra w a i k ate g o rie d ia le k ty k i p rz y b ie ra ją c h a ra k te r p rz e sła n e k m etodologicznych i zasad p o z n a n ia biologicznego. T e w spółzależności m iędzy filozofią m a te ria liz m u d ia lektycznego i biologią oraz d w u k ie ru n k o w ą fu n k c ję te j filozofii m ożna p rz e d sta w ić n a s tę p u ją c y m schem atem :
uogólnienie, in te rp re ta c ja , tw o rzen ie św iatopoglądu
B IO L O G IA < F IL O Z O F IA p rz e sła n k i m etodologiczne i zasady poznaw cze
I chociaż F ro ło w u trz y m u je , że filozoficzna p ro b le m a ty k a biologii w y o d ręb n ia się sw ą specyficznością i w y m ag a in n ej analizy, w g ru n c ie rz e czy sp ro w ad za ją do logiczno- m etodologicznej i d ia lek ty cz n ej analizy p o zn a n ia biologicznego, zabezpieczając się w te n sposób p rze d m ech a n iz m em czy w italizm em . Do ta k ic h p ro b lem ó w n ależy m. in. b a d a n ie isto ty życia, jakościow ej specyficzności sy stem ó w żyw ych, ich różn y ch a s p e k tó w i poziom ów o rg an iz ac y jn y ch , jed n o ści s tr u k tu r y i fu n k c ji, a n a liz a p o dejścia system ow ego, zasady całościow ości, celow ości organicznej i d e te r- m in izm u biologicznego.
O sta tn i z w y m ien io n y ch problem ów , ro z trz ą sa n y szeroko ta k ż e w fiz y ce, fizjologii, psychologii, m edycynie, je st w m a te ria liz m ie d ia lek ty cz n y m p o jm o w a n y w specyficzny sposób. N ow a d ia lek ty cz n o - filozoficzna k o n cep cja d eterm in iz m u , w y ro sła w w alce z m e ch a n isty c zn y m d eterm in iz - m em N ew to n a — L a p la c e ’a i k o n d y cjo n alizm em — in d e term in izm e m , u tr z y m uje, że nie m a zjaw isk bezprzyczynow ych, chociaż p rzy c zy n a n ie r e a li zu je się zaw sze, a ty lk o p rz y określo n y ch w a ru n k a c h , sp rz y ja ją c y c h jej „rozw ojow i” . P rz y ty m d ia lek ty cz n a re la c ja przy czy n y i sk u tk u m oże być d w u k ieru n k o w a: p rzy czy n a w odpow iednich w a ru n k a c h w y w o łu je sk u te k , a m oże ta k ż e m ieć m ie jsc e zw ro tn y w p ły w s k u tk u n a sw oją p r z y czynę:
---PRZYCZYNA re la c ja d w u k ie ru n k o w a SK U TEK
-<---In n y m i słow y, p o ję cie p rzyczyny jako sw oistego „bodźca zew n ętrzn e g o ” zo staje za stą p io n e przez w sp ó łzam ien n ą re la c ję p rz y c z y n o w o -s k u tk o w ą 13, m a ją c ą d o b itn iej w y ra ża ć niekończący się proces ro zw o ju ożyw ionego św ia ta m a teria ln eg o .
W zw iązku z pow yższym dzieli się przy czy n y n a ze w n ę trz n e i w ew n ę trzn e , co m a szczególne znaczenie w biologii, b a d a ją c e j o rganizm y żyw e w o p arc iu .o zasadę jed n o ści jego ze środow iskiem . P ro cesy życiow e o rg an izm u
w y r a ż a n e są n ie ty lk o p rze z p rz y słu g u ją c e im w łaściw ości i praw id ło w o ści
w e w n ętrz n e, ale i p rzez ze w n ętrzn e czynniki, k tó re p rze z środow isko w e w n ę trz n e i razem z nim p o w o d u ją zm iany i rozw ój. A k ce n to w an ie jednego z ty c h czynników p ro w a d zi bądź do ek to g en ety zm u (m echanicyzm u), bądź au to g en e ty zm u (np. la m a rk iz m w ew olucji).
W spom niany p ro b lem p o ru sza ta k ż e R. S. K a rp in s k a ja w p ra c y pt. „Z e w n ę trz n e i w e w n ę trz n e w biologii”14, w sk az u ją c m. in. n a to, że d a n e w spółczesnej biologii m o le k u la rn e j, g e n e ty k i czy biochem ii ew olu cy jn ej p o tw ie rd z a ją słuszność d ia lek ty cz n ej kon cep cji re la c ji w y m ien io n y ch czynników . W e w n ętrzn e n ie je s t czym ś sam oczynnym , niezależn y m od ze w n ętrz n eg o , to o sta tn ie je s t w a ru n k ie m is tn ie n ia i re a liz a c ji ro zw o ju w ew n ętrzn eg o . U ja w n ia się to szczególnie przy dziedziczności, k tó ra , jako zacho w y w an ie i p rze k azy w a n ie danego ty p u m etab o lizm u , je s t isto tn y m p rz e ja w e m w ew nętrznego w e w sp ółzależnościach o rganizm u i środow iska. M ożna w ięc m ów ić je d y n ie o p ew n y m w y o d rę b n ie n iu w ew n ętrz n eg o (or ganizm u), m n iejszej lu b w iększej jego autonom ii, gdyż o bydw a czyn n ik i u ja w n ia ją sw o je działan ie w e w zajem n y m zw iązku i jedności.
W ydaje się, że do ta k za ry so w a n ej d ia lek ty cz n ej k o n cep cji k ate g o rii „w e w n ę trzn e g o ” i „zew n ę trz n eg o ” należało b y w p ro w a d zić coś w ro d z a ju sto p n i, ja k to zobaczym y n iżej w odniesieniu do o rg an iz ac ji, gdyż to, co w e w n ę trz n e n a p ew n y m poziom ie s tru k tu ra ln y m , w o d n iesien iu do innego poziom u w y stą p ić m oże jako zew nętrzne.
c) S p o r y ideologiczne w biologii w spółczesnej. P rz y re la c jo n o w a n iu ta k
ogólnej p ro b le m a ty k i filozoficznej n a te re n ie biologii, ja k i w y b ra n y c h k w estii szczegółow ych, różnego ty p u tw ie rd z e n ia i w ypow iedzi w y p a d a ujm o w ać n a tle tzw . sporów ideologicznych, ro zu m ian y ch tu ja k o w alk a
13 O. S. D aw idienko, M a tie ria listic z e sk a ja d ia le k tik a —■ m etodołogiczes- k a ja osnow a so w riem ien n o j biologii i m ediciny, w : FM B2, s. 5—15. N a tru d n o śc i zw iązane z ta k im p o jm o w a n iem p rzyczyny i sk u tk u w sk a z y w ałem w rec. k siążki P ro b le m a p ricz in n o sti w so w riem ien n o j biologii (Roczniki Fil. X II (Ί965), z. 3, s. 115—118).
m iędzy idealizm em i m a teria liz m em , w ita liz m em i m echanicyzm em itp. O żyw ości ty c h sp o ró w św iadczy np. w znow ienie p ra c y S c h u b e rta -S o ld e r- n a w ty m p rz e d m io c ie 15. W p iśm ien n ictw ie rad z iec k im n asile n ie ty c h sporów w y ra ż a się n ie ty lk o poprzez różnego ty p u a r ty k u ły i w y d a w n i ctw a se ry jn e (np. 3 k o le jn e to m y se rii „ N a u k a przeciw re lig ii”)16, ale ta k że przez p o d ejm o w an ie w a lk i z w szelk im i po g ląd am i n ie -m a te ria lis ty c z - n y m i p rzy o kazji p o ru sz a n ia n au k o w y c h i filozoficznych asp ek tó w isto ty i p o w sta n ia życia, ew olucji g a tu n k ó w i p o chodzenia człow ieka itp.
C zy teln ik a za in te re so w ać m ogą dw ie p ra c e A. Ilin a o w spółczesnych fo rm a ch w ita liz m u i id ealizm u w biologii. A u to r je s t św iadom y różnic, j a k ie istn ie ją pom iędzy sp o ram i te o re ty cz n y m i, się g ający m i „ ją d r a ” sam ej n au k i, a w a lk ą ideologiczną, w ychodzącą poza ra m y n a u k i i zw iązaną z filozoficzną i św iatopoglądow ą in te r p re ta c ją koncep cji d an ej nauki. W p ra k ty c e je d n a k nie je s t rzeczą ła tw ą p rze p ro w ad z ić g ran ic ę m iędzy ty m i ty p a m i sporów .
Nowe fo rm y w ita liz m u w n auce o życiu 17 u ja w n ia ją w y ra ź n ie zw iązek z daw nym i, o d rzuconym i ju ż przez n au k ę , odm ian am i idealizm u, chociaż n ie d ają się do n ich sprow adzić. W edług re la c ji Ilin a c h a ra k te ry s ty c z n y m znakiem w szy stk ich now ych fo rm w ita liz m u je st u trz y m a n ie w m o cy daw n ej m etody, poleg ającej na tym , że n a jp ie rw uto żsam ia się m a te ria liz m jako ta k i z m a te ria liz m e m m etafizy czn y m , a n a stęp n ie, w o p a r ciu o w y k a z a n ie n iesp ro w ad zaln o ści zjaw isk życiow ych do procesów fi zykochem icznych w yciąga się w niosek o istn ie n iu czegoś „w ię ce j” w p ro cesach życiow ych, niż procesy fizykochem iczne. To „w ięcej” to ja k iś czyn n ik n ie m a te ria ln y , ja k a ś siła życiow a, en tele ch ia, jednocząca isto tę w c a łość.
A u to r p rz y ro z p a try w a n iu k o n cep cji i te o rii m echanizm ów p rocesu ży ciowego w sk a z u je n a p rze d staw ic ie li p e w n y c h szkół i k ie ru n k ó w w ita liz m u. D la p rz y k ła d u : E d m u n d W are S in n o t w sw ych p ra c a c h 18 dąży do p o łączenia p o ję cia en tele ch ii z a k tu a ln y m w obecnej biologii p ro b lem em s tr u k tu r a ln e j o rg a n iz a c ji życia. U trz y m u je m ianow icie, że tzw. p la n b u dow y o rg an izm u w o sta te czn y m o b rac h u n k u nosi c h a ra k te r id e aln y , gdyż isto ty żyw e p o w sta ją z n iezo rg an izo w an ej m a te rii m a rtw e j w ed łu g p la n u ustaw io n eg o i określo n eg o na początku. P o d o b n ie b iochem ik G e rh a rd
15 R. S c h u b e rt-S o ld e rn , M echanism an d v ita lism . P h ilo so p h ic al aspects of biology, tra d , by C. Robin, ed. by P h. F o th e rg ill, L ondon 1966, s. 244.
16· Tom I te j se rii je s t p ra c ą zbiorow ą pt. izn, je je p roischożdienie i ra z - w itie, M oskw a 1967. Do au to ró w (w ym ienionych je d y n ie w P rzedm ow ie) należy m. in. A. O p arin , G. P łato n o w , A. G urw icz.
17 A. Ja . Hin, Ob osnow nych fo rm a ch w ita liz m a w so w riem ien n o j b io logii, W iestnik M oskow skogo U n iw e rsite ta , Filosofija 1966, n r 6, s. 30—38. 18 O sta tn io w y d ał (n ieznaną jeszcze Ilinow i) p ra c ę pt. The b rid g e of life. F ro m m a tte r to sp irit, N ew Y ork 1966, Sim on a. S ch u ste r, s. 255.
S c h ra m m u trz y m u je , że in fo rm a c ja g en e ty c zn a je s t w ielkością id ealn ą, n iezależn ą od jakiegoś n o śn ik a m a te ria ln e g o ; m oże być za p isa n a w fo rm ie kodu, szyfru, ję zy k a fa l czy in n y c h sy g n ałó w i dlatego u ja w n ia się jako b ezcielesna, p o d o b n ą pojęciom m a te m a ty k i. J e d n a k w ielkości id e a ln e d a ją się m ierzyć, choć n ie k o n ieczn ie w sy stem ie cgs. N iew łaściw e w nioski S ch ra m m a w y n ik a ją , ja k się zdaje z u to żsam ien ia in fo rm a c ji g en e ty c z nej z in fo rm a c ją społeczną.
B iologia, w o d ró żn ien iu od n a u k społecznych, n ie je st n a u k ą o c h a r a k te rz e klasow ym , a m im o to s ta je się te re n e m w a lk i ideologicznej. W e dług I l i n a 19 le n in o w sk a k ry ty k a ów czesnego id ealizm u w p rzy ro d o z n a w stw ie i dziś m oże być w ażn y m w sk az an iem w w alce ideow ej w okół now ych odkryć w n a u k a c h biologicznych. N ow e w y n ik i n a u k i p o d w aż ają p o d sta w y ideologii b u rż u a z y jn e j, o p a rte j n a za sad ach fid eizm u i ty m sam ym w ed łu g a u to ra p o tw ie rd z a ją za sa d y filozofii m a rk sisto w sk ie j. B iologów zachodu a u to r dzieli n a dw ie g ru p y : do pie rw sz ej n ależ ą ci, k tó rz y je d y n ie ubocznie z a jm u ją się p e w n y m i p ro b lem am i filozofii, np. J. H u x ley , Th. D obzhansky, S. D a rlin g to n , H. M iller. Do d ru g iej g ru p y należ ą uczeni bio rąc y b ezpośredni udział w w alc e ideologicznej przez sw o iste w y ja ś n ia nie filozoficznych p ro b lem ó w biologii; do nich należą m . in. w sp o m n ian y S innot, oraz J. H aas, P o rtm a n n , G. C o rn e liu s-M a rtiu s, G. W e tte r, O. S pül- beck i inni. T a o sta tn ia g ru p a rzekom o n a jle p ie j sp rz y ja w szelkiego r o dzaju idealizm ow i w biologii: n eow italizm ow i, teologii i in d eterm in izm o w i. P o d k re śla się je d n ak , że np. H aas (Biologie u n d G ottesg lau b e, B e rlin 1961) je s t w biologii zw olennikiem „ m a te ria liz m u m etodologicznego” . P o dobnie G. S im psona uw aża a u to r za re a listę dążącego do o d rzu c en ia w ita lis- ty c zn c -te le o lo g icz n ej i m ech a n isty c zn e j kon cep cji genezy i ew olucji życia. O L. von B e rta la n ffy ’m u trz y m u je , że przeszedł on ew oluęję sw oich p o glądów od pozycji częściow o w ita listy czn o -h o listy cz n y ch aż do m a te r ia liz m u dialektycznego, chociaż do tego o statniego nie p rz y z n a je się o tw a r cie.
Szczególnie ożyw ione sp o ry w szelk ich fo rm w ita liz m u i m echanicyzm u toczą się w okół za g ad n ie n ia isto ty i ew olucji życia. W italiści w p rz e sa d nym ak c e n to w a n iu specyficzności życia dochodzą n ie m al do h ip o stazo w a- n ia w łaściw ości życiow ych o rganizm u, ostatecznie w ed łu g nich n ie m a te ria ln y c h i n iep o zn aw aln y ch . O dnosi się to zw łaszcza do p o w sta ły ch w p ro cesie filogenezy re a k c ji celow ościow ych, przystosow aw czośei dziedziczno ści, czy zw łaszcza d ziałalności psy ch iczn ej 20.
L ogicznie m echanicyzm i w ita liz m — zdaniem A b ram o w a i P opow a — s p ro w a d z a ją się do siebie; w y stę p u ją często ja k o dw ie stro n y jednego m e
19 A. Ja. Ilin, O n ie k o to ry ch o sobiennostiach b o rb y m a tie ria liz m a i ide- alizm a w biologii w so b riem ien n y c h usłow ijach, w : OBM, s. 22—30.
dalu, a rg u m e n ta c ja je d n y ch i d ru g ich zgadza się n ie m al całkow icie. R óż n ią się je d y n ie tym , że gdy m echanicyści z a trz y m u ją się w b a d a n iu ży cia n a praw id ło w o ściach fizykochem icznych i m echanicznych, to w ita liśc i ta k ą an a liz ę u z u p e łn ia ją siłą życiow ą, en tele ch ią itp. w y k o rz y stu ją c w te n sposób b ra k i i sła b e stro n y m a te ria liz m u m ech an isty czn eg o w p o znaniu zjaw isk życiow ych.
Proble m is t o ty życia
W śród zagadnień ogólnobiologicznych i filozoficznych p ro b lem istoty życia, sam w sobie n ie z m ie rn ie skom plikow any, z n a jd u je się obecnie w s a m ym c e n tru m b a d a ń i d yskusji. D y sk u sje te, k tó ry c h re z u lta te m je s t np. p ra c a zbiorow a „O istocie życia”21 biegną, ja k się w ydaje, rów nolegle d w u poziom ow o: a) jed en joziom dotyczy stro n y m etodologicznej i te o rio p o - znaw czej, a w ięc k ry te rió w stosow anych p rzy d efin io w an iu życia, różnych ty p ó w ta k ie j ' d efinicji, ro li różn y ch m eto d n a u k p rzyrodniczych, zw ła szcza e k sp e ry m e n tu oraz filozoficznych w p o zn a w an iu zjaw isk życiow ych, c h a ra k te ru sam ego p rocesu p o zn a n ia isto ty życia, ro zg ran ic ze n ia tego, co w ty m zag ad n ien iu m oże być ro zw ią zy w an e m eto d am i przyrodniczym i, a co filozoficznym i itp., b) drugi zaś poziom dotyczy w szerokim sensie ontologicznych zag ad n ień zw iązanych w isto tą życia, np. m a te ria ln y su b s tr a t życia, sto su n ek biologicznej fo rm y ru ch ii m a te rii do in n y c h fo rm ru c h u , s tru k tu r a , o rg an iz ac ja i całościow ość isto t żyw ych ja k o system ów i p rze b ieg a jąc y ch w nich procesów . O ile n a p ierw szy m „poziom ie” p rz e w a ż a ją m eto d y i an a liz y logiczno-m etodologiczne, n a dru g im — w łaści w ym językiem , choć m oże nie w czystej postaci, je st język przedm iotow y. Z re sz tą ścisłej lin ii d em a rk a c y jn e j n ie da się tu przeprow adzić.
Zgodnie z pow yższym w ty m p u n k cie zw róci się uw agę n a k ilk a p ra c o c h a ra k te rz e logiczno-m etodologicznym , a w n a s tę p n y m n a p ra c e do tyczące o rg an iz ac ji i całościow ości isto t żyw ych, p a m ię ta ją c o tym , że do piero obydw a p u n k ty razem d ają pełniejszy, choć z p ew nością nie w y cz er p u ją c y obraz p ro b le m a ty k i isto ty życia.
N iek tó rzy z au to ró w u w zg lę d n ia ją rów nocześnie o bydw a sposoby p o d e j ścia do p roblem u. T ak np. czyni B e r n a l22, gdy ro z p a tru je ró żn o ro d n e h i potezy o p o w sta n iu życia n a ziemi, w y o d rę b n ia od stro n y logicznej pew ne a s p e k ty isto ty procesów życiow ych. W sk az u je też n a m ożliw ość istn ie n ia życia w p rz e strz e n i kosm icznej, p o d a je g łów ne w y n ik i b a d a ń biologii m o
21 O suszcznosti żizni, M oskw a 1964, tłu m . A. B ednarczyk, W arszaw a 1967; rec. te j książki, p ió ra A. B ed n arcz y k a u k azały się w S tu d . Fil. 3 (1966) 151—164; K osm os, A, 16 (1967) z. 5, s. 553—557 (E. M ickiewicz).
22 J. D. B e rn a l, D efinitions of life, Ń e w Scientist, 33 (1967), η. 528, s. 12— 14.
le k u la rn e j w b a d a n iu s tru k tu ra łn o -fu n k c jo n a ln e j o rg an izacji procesów życiow ych n a różn y ch poziom ach.
W sw oich „U w agach w sp ra w ie defin icji życia” S a g a to w s k i23 w sk az u je n a to, że p ro b lem życia, ta k ja k i w iele in n y c h p o d staw o w y ch zagadnień n au k i, je s t p ro b lem em ogólnonaukow ym , a nie cząstkow ym p rze d m io te m b a d a n ia ja k ie jś je d n ej, czy k ilk u o d ręb n y ch dyscyplin szczegółow ych. W e - diug a u to ra „kom pleksow e” b a d a n ie jakiegoś p rze d m io tu ro d zi różne p o dejścia do p ro b lem u , np. cy b e rn e ty k i biochem ik w idzą życie z zu pełnie różn y ch stro n i w k ła d a ją w o k reśle n ie „życia” n ie m al zup ełn ie ró żn ą treść. T ru d n o ści m etodologiczne w kom pleksow ym podejściu do p ro b le m u istoty życia są szczególnie w ielkie i dlatego ta k ż e filozofia m a tu coś do p o w iedzenia. F ilozofia nie ty lk o d o k o n u je p ro sty ch uogólnień naukow ych, ale sp e łn ia fu n k c ję an a liz y gnoseologicznej, k tó ra je s t p o d p o rzą d k o w a n a sy n te zie ontologicznej. In n y m i słow y, k om pleksow e b a d a n ie isto ty życia su p o n u je porów m anie i sy n tezę logiczną w ielu różnych, często w y k lu cz a jący ch się, o k reśle ń życia. S ta w ia ją c pro b lem ta k ogólnej syn tezy ró ż nych logicznie określeń życia, a u to r p o d k reśla, że m oże być ono zre a li zow ane je d y n ie w spólnym w y siłk iem ró żn o ro d n y ch d yscyplin naukow ych. P o d k re śla się szczególną rolę an a liz y sam ych d efin icji pojęć nauk o w y ch , chociaż n ie m oże to oznaczać jakiegoś „ćw iczenia się w logice f o rm a l n e j” (s. 128). W defin icji n au k o w ej fik s u je się tre ść pojęcia, a w tym o sta tn im za w iera się cała te o ria określonego przedm iotu, oraz obecny s ta n p o zn an ia tego przedm iotu. W zw iązku z p o d aw a n y m i przez au to ró w ogólnym i d efin icja m i życia w y la n ia się sp ra w a ich k la sy fik a c ji. K la s y fi k a c ja defin icji życia uzależn io n a je s t od tego, w ja k i sposób i w o parciu 0 ja k ą p o d sta w ę o k re śla ją one p rze d m io t lub jego a s p e k t szczególny; a więc: w ed łu g fo rm y z e w n ętrzn e j i fu n k c ji, skład u , w edług s tr u k tu r y w e w n ę trz n e j itp.
D efin icje życia m ogą być em piryczne i istotow e. T e o sta tn ie dzieli się n a fu n k c jo n a ln o -sk ła d o w e i stru k tu ra ln o -fu n k c jo n a ln e . P oza tym is tn ie ją fo rm y p o śre d n ie i różne ty p y ta k ic h d efinicji. D efin ic je istotow e w y ra ż a ją w iedzę o istocie p rze d m io tu , ro zu m ian ej ja k o ta k ie jego w łaści w ości, od k tó ry c h w o k reślo n y m za k re sie i na dan y m poziom ie ro zw oju zależą w szy stk ie in n e jego w łaściw ości. W zależności od różn y ch pozio m ów m oże w ystąpić, ja k o w łaściw ość istotow a, s tr u k tu r a , fu n k cja , skład 1 in n e a sp e k ty p rze d m io tu , p rz y czym w sk aźn ik iem znajom ości isto ty je st n ie to, ja k i a s p e k t się określi, ale p o zn an ie zależności in n y c h asp ek tó w od tego w yróżnionego. N a to zaś w sk a z u ją w stę p n e o k re śle n ia em piryczne. S ag ato w sk i p o d k re śla obecne te n d e n c je do p rzech o d zen ia od określeń
23 W. N. S agatow ski, Z am iec za n ija po w oprosu ob o p ried ièlie n ii żizni,,
fu n k c jo n a ln o -sk ła d o w y c h do stru k tu ra ln o -fu n k c jo n a ln y c h . W edług niego p rz y jśc iu ta k ie m u , d o k o n u ją ce m u się tró jsto p n io w o , o d p o w iad a ją kolejn o p ra c e W. R yżkow a (1964), M. W o lk en stein a (1965) i K ołm ogorow a (1964).
Do p o d an y ch tu u w ag S agatow skiego zbliża się u ję cie M am zina 24, w e dług k tó reg o n a u k i biologiczne, b a d a ją c e skład, s tru k tu r ę i w łaściw ości organizm ów , oraz n a u k i w y k ry w a ją c e p o d sta w o w e p ra w a o rganizacji, r e g u la cji i łączności, za cz y n ają jednoczyć sw e w y siłk i w k ie ru n k u naukow ego w y ja ś n ie n ia ta k ic h asp ek tó w o rg an izm u żyw ego, ja k : stabilność, zm ien ność, sam o re g u la cja , planow ość i odpow iedniość o d ręb n y ch części i p ro c e sów, dziedziczność i zw łaszcza sam a isló ta życia.
Z n aczn a część p ra c y M am zina pośw ięcona je st a n a liz ie engelsow skiej d efin icji i om ów ieniu jej in te rp re ta c ji różn eg o typ u . P o d k re śla ją c w z a sadzie słuszne w edług niego idee E ngelsa, a u to r in n e p u n k ty w id zen ia w ty m w zględzie dzieli um ow nie n a n a s tę p u ją c e g ru p y : a. id e alisty cz n e i ag nostyczne p o d ejścia do p ro b lem u isto ty życia, b. p ró b y zdefiniow ania życia poprzez s tr u k tu r ę s u b stra tu , b u d o w ę częstek (podejście s tru k tu r a ln o - m o le k u la rn e lu b od stro n y su b stra tu ), с. d efin io w an ie życia przez sp e cy fik ę o rg an iz ac ji życia, a b s tra h u ją c od n a tu ry jego s u b s tra tu (podejście o rg an izacy jn e, fu n k cjo n a ln e). Szczegółow e om ów ienie z n a jd u je d ru g a i trz e c ia g ru p a sposobów o k re śla n ia życia, p rzy czym p o d k re śla się w y n ik i ty c h b ad a ń , k tó re za e le m e n ta rn ą fo rm ę życia u w a ż a ją w ysoko spo- lim ery zo w an ą cząstkę organiczną, g ran ic zą cą z nieożyw ioną. W św ietle n a u k i w spółczesnej n ie m a ra c ji b y tu „m etafizy czn y ” pogląd o niem oż liw ej do p rz e jśc ia p rzep aści m iędzy ciałem żyw ym i nieżyw ym . Z re sz tą sam o „ m o le k u la rn e ” p o jm o w an ie życia m a sw e m inusy, gdyż n ie uw zg lęd n ia o rg an iz ac ji czasow ej. A le i p rzy fu n k c jo n a ln y m u jm o w a n iu życia w y n ik a ją ró żn e tru d n o śc i m etodologiczne. F u n k c jo n a ln e o k reśle n ie życia, a b s tra h u ją c e od k o n k re tn e j n a tu ry e le m e n ta rn y c h procesów fizycznych zasadza się n a specyficznej o rg an izacji sy stem o w ej, w za k res k tó re j w cho dzą p ew n e m ech an izm y zdobyw ania, g ro m ad z en ia i p rz e tw a rz a n ia in fo r m acji. M am zin, w o p arc iu o p rz e d sta w io n ą an a liz ę fa k tó w i pojęć u tr z y m uje, że życie w sw ej e le m e n ta rn e j fo rm ie — to sposób istn ie n ia k o lo id a l n ych system ów o tw a rty c h , za w ierając y ch , ja k o k o nieczne elem enty, zw iąz ki ty p u białek , k w asó w n u k le in o w y ch i su b sta n c ji fosforoorganicznych, k tó re io sy stem y p o sia d a ją w łaściw ości sa m o re g u la cji i ro zw o ju p rz y w y k o rz y sta n iu n ag ro m a d zo n e j m a te rii, en erg ii i in fo rm a c ji w p ro cesie ich w sp ó łd z iałan ia ze środow iskiem .
O w sp o m n ian y m w yżej fu n k c jo n a ln y m sposobie d e fin io w a n ia życia tr a k tu je S z te re n b e r g 25. W analizie zw iązku ogólnych cech życia z ogól
24 A. S. M am zin, К w oprosu ob o p ried ielie n ii p o n ja tija „żizn” , w : FSB ,
s. 99—118.
25 M. S. S zte re n b erg , К w oprosu o u n k cjo n aln o m o p ried ielie n ii żizni,
n y m i w łaściw ościam i m a te rii m a rtw e j a u to r w ychodzi od stw ie rd z en ia, że p ro ce sy życiow e w sk a li w szech św iato w ej m ogą być całkow icie od m ie n n e w p o ró w n a n iu z te rm o d y n am ic zn y m i w a ru n k a m i ziem i i że ew o lu c ja m a te rii w e w szechśw iecie m ogła ta k ż e w y b ra ć ja k o m a te ria ł w y jścio w y dla życia in n e s u b stra ty , niż n a ziemi. W edług m n ie m a n ia a u to ra p r z y pu szczen ia tego ty p u sta w ia ją w no w y m św ie tle p y ta n ie o isto tę życia i p o b u d z a ją do re w iz ji d efin icji fu n k c jo n a ln e j tej isto ty . D la ta k ie j d efin icji n ależy u sta lić specyficzne zasady sta b iln o śc i system ów żyw ych, ich m e ta - stab iln o ść, jako nieodzow ny w a ru n e k tr w a n ia życia, k a ta lity c z n y c h a ra k te r p rz e jśc ia (pod działan iem sygnału) ze s ta n u m e ta sta b iln e g o w s ta b iln y i o d w ro tn ie, oraz w a ru n k i k o nieczne ow ych w łaściw ości. A u to r p o ru sza k o le jn o n a s tę p u ją c e sp raw y : 1. w a ru n k i stab iln o ści sy stem ó w żyw ych, 2. o rg an izm y ja k o n ieró w n o w aż n e sy stem y sta c jo n a rn e , 3. m e ta sta b iln o ść j a ko k onieczny w a ru n e k istn ie n ia życia, 4. k a ta liz a ja k o p o d sta w a re a k c ji sy g n a ln ej, 5. życie ■— dążący do ró w n o w a g i m odel śró d o w isk a z e w n ę trz nego, 6. o g ran iczen ia w w a ru n k a c h istn ie n ia o rganizm ów w n a s tę p stw ie ic h m etastab iln o ści.
Na p o d sta w ie p rzep ro w ad z o n y ch ro zw ażań a u to r dochodzi do w niosku, że życie je s t zachow aw czą k o m b in a cją w łaściw ości sy stem ó w n a tu ra ln y c h , czyli że życie — to w ielość system ów za ch o w u ją cy c h się za cenę zbliżenia w sw ej całości do dążącego do ró w n o w a g i m odelu zm ien iają cy c h się w a r u n k ó w drogą zachow aw czych sy g n a ln o -k a ta lity c z n y c h (inform acyjnych) p rze jść sta n ó w m e tabolicznych, a ta k ż e procesów ro z m n a ż a n ia i ro z p rz e strz e n ia n ia . W edług S z te re n b e rg a ta defin icja życia nie w y k lu cza m ożli w ości pochodzenia życia w w a ru n k a c h energ ety czn y ch , p rz y k tó ry c h in te n sy w n ie p rze b ie g a ją p rze o b ra ż e n ia chem iczne różn y ch zw iązków ; za k ła d a je d n a k p rz y ty m p ew n e ogran iczen ia n a za k res p rze b ieg u procesów życiow ych. To o k reśle n ie dopuszcza m ożliw ość istn ie n ia całkow icie now ych fo rm życia.
P rz ed d okonaniem p rz e g lą d u lite r a tu r y w p rzedm iocie s tru k tu r y , o rg a n iz a c ji i całościow ości p o d k reślić jeszcze w y p ad a , że n ie k tó rz y autorzy, id ąc za O parinem , np. Je rm o ło w a , sądzą, że isto ta życia m oże być p o ję ta ty lk o o tyle, o ile życie ro z p a tru je się w p ro cesie jego tw o rz e n ia i ro z w o j u 26. W edług te j a u to rk i w y ja ś n ie n ie n a tu ry życia z a k ła d a u sta le n ie n ie ty lk o cech w spólnych m iędzy żyw ym i nieżyw ym , a le i w y k ry c ie j a kościow ej sp ecyfiki życia, b a d a n ie p ro b le m u pochodzenia życia i syn tezy żyw ej m a te rii. W ocenie m e ry to ry c z n e j w a rto śc i d efin icji E ngelsa J e rm o łow a n a p o d sta w ie analizy b a d a ń w irusologicznych w nosi, że w iru s jako e le m e n ta rn a fo rm a życia, złożona z n u k leo p ro teid ó w , p ro w a d zi n a obecnym e ta p ie ro zw o ju n a u k i do z m o d y fik o w a n ia p o ję cia s u b s tra tu życia, a w k o n
sek w e n cji i w sp o m n ia n ej defin icji E ngelsa. Ż ycie — to n ie ty lk o sp e cy ficzn a s tr u k tu r a , ale w szczególny sposób zorg an izo w an y system , któ reg o specyficzność zasadza się n a tym , że z je d n e j stro n y je st w y ra ź n ie od gran ic zo n y od innych, z d ru g iej je s t w ew n ętrz n ie, fu n k c jo n a ln ie uza le ż niony od śro d o w isk a zew nętrznego. Życie — to sta n w e w n ę trz n y i proces.
S tr u k tu r a , organizacja i сałościowość
M imo, iż w edług L. von B e rta la n ffy ’ego „p ro b lem życia je s t p ro b lem em o rg an iz ac ji” 27, te n o sta tn i w ra z z p o jęciem s tr u k tu r y i całościow ości om ó w iony będzie o d dzielnie od p o d ejścia logiczno-m etodologicznego do isto ty życia, ze w zględu n a istn ie n ie ró żnorodności u jęć tego przedm iotu.
A nalizie filozoficznej w ym ienionych w ty m p u n k c ie pojęć, n a bazie m a te ria łu przyrodniczego, pośw ięcony je s t a r ty k u ł Rozow ej 2S, k tó ra a n a lizę ta k ą rozum ie ja k o b a d a n ie : a. roli po jęcia s tr u k tu r y w te o rii p o zn a nia, b. s tr u k tu r k o n k re tn y c h p rze d m io tó w (organizm ów , m olekuł, a to m ów ), b a d a n ie a b s tra k c y jn y c h s tr u k tu r m a tem aty c zn y c h . S tr u k tu r a w e dług a u to rk i n ie je s t ja k im ś d ru g o rz ęd n y m fa k te m w c h a ra k te ry s ty c e m a te rii, stą d rodzi się sp e cja ln y p ro b lem s tru k tu ra ln o ś c i jako ogólnej, n a tu ra ln e j w łaściw ości m a te rii; czy w ięc s tr u k tu r a je s t k a te g o rią sam o istn ą, o d ręb n ą, czy p rz e ja w e m ogólniejszej k ateg o rii. A n alizu ją c pośw ięconą ty m pro b lem o m p ra c ę S w iderskiego (1962) R ozow a w y o d rę b n ia d w a p u n k ty w i dzenia, m a ją c e odzw ierciedlać dw a e ta p y ro zw o ju p o ję cia s tr u k tu r y (lo giczny i h istoryczny): a. s tr u k tu r a „z m a te ria liz o w a n a ” w y ra ż a ją c a n ie je d n o rodność danego z jaw isk a lu b procesu, jego skład, budow ę, np. s tr u k tu r a m orfologiczna, b. s tr u k tu r a w y ra ż a ją c a p ra w a , sposób, c h a r a k te r re la c ji m iędzy elem en tam i, ich ro zk ła d p rze strzen n y . E le m en ty łącząc się, tw o rzą s tr u k tu r ę ; całość zaś o b e jm u je elem e n ty i s tru k tu ry , je s t ich jednością. E le m en t sk ład o w y w s tru k tu r z e n ie je s t ju ż ty m , czym był poza nią, je st „bogatszy” , m a w ięcej m ożliw ości w sp ó łd z iałan ia z in n y m i elem e n ta m i w e w n ą trz s tr u k tu r y i poza nią. S tr u k tu ra je s t ściślej zw iązan a z w łaści w ościam i tw o rzący ch ją elem en tó w i d lateg o b a rd z ie j „czuła” n a w szelkie zm iany p o rzą d k u elem entów , będącego sk u tk ie m ich w spółd ziałan ia. O g ra niczona cz aso p rz estrze n n ie s tr u k tu r a w p ew n y m sensie sa m a ogranicza p ew n e m ożliw ości sw ych elem entów , a k tu a liz u je zaś in n e ich p o te n e ja l- r.ości.
K ażdy ro d zaj s tr u k tu r y u jm u je rzeczyw istość z in n y c h stro n : od s tr o ny bądź różnorodności jakościow ej, bąd ź istn ie n ia isto t różnych rzędów ,
27 P ro b lem s of life, N ew Y ork 1960, s. 12.
28 L. J. Rozow a, P o ja tija „ e le m en t” , „ s tr u k tu ra ” , s tr u k tu r n y j u row ien m a tie rii”, W ie s t n ik M osko w sko g o U niw ersiteta. F ilo so fija 1967, n r 3, s. 59—68.
bąd ź też re la c ji i w spółzależności m iędzy elem en tam i. S y s t e m e m n a zyw a się dany tw ó r m a te ria ln y , ro z p a try w a n y ja k o całość; e l e m e n t a m i są p o w iąz an e ze sobą części sk ład o w e sy stem u , a przez s t r u k t u r ę ro zum ie się położenie p rz e strz e n n e i re la c je m iędzy elem entam i. O gólnie m ów iąc, elem e n ty ■— to te części p rze d m io tó w czy procesów , k tó re są w zględnie n iepodzielne w ra m a c h s tru k tu r y , tw o rzą w sw ym ca ło k sz ta ł cie now ą w łaściw ość, now e re la c je , a o sta te czn ie now e zjaw isko. K ażdy sy stem za w ie ra ściśle określo n e elem e n ty i to d ec y d u je o jego specyfice.
Is tn ie je b ardzo w iele poziom ów s tr u k tu r a ln y c h m a te rii, k tó re sta n o w ią o k reślo n y system organizacji. P oziom y m a te rii są p o w iązan e ze sobą, a rów nocześnie w zględnie auto n o m iczn e. P rz y w y o d rę b n ia n iu „poziom ów s tr u k tu r a ln y c h ” zaw sze w chodzi w g rę m o m e n t su b ie k ty w n y , stą d w y ra ż a ją one w p ew n y m sensie sto p n ie naszego p o zn a n ia p rze d m io tó w i z ja w isk. D. B ohm w p rze ciw ie ń stw ie do J. B e rn a la , czy n a w e t R yżkow a u w a ża, że k ażdy poziom je s t sta b iln y i autonom iczny. A oto w ed łu g Rozow ej cechy w y ró ż n ia ją c e d an y poziom o rg anizacji:
a. specyficzna n a tu ra re la c ji m iędzy elem e n ta m i danego poziom u, b. ogólny c h a ra k te r budow y elem en tó w sk ład o w y ch s tru k tu ry , np. w atom ie,
c. rzeczy w ista izom orficzność, jed n o ty p o w o ść s tru k tu r ,
d. specyficzne p raw id ło w o ści w spólne o b ie k to m -d a n e g o poziom u, e. ro zm iary p rze strzen n e .
P rz e p ro w a d z a ją c sw e rozw ażania, a u to rk a chw ilam i u ży w a za m ie n n ie p o jęć poziom u stru k tu ra ln e g o i poziom u org an izacji, co w y d a je się w iel k im n iep o ro zu m ien iem , ty m b ard z iej, że w e w stę p n e j uw ad ze w y ra źn ie zap o w iad a p ró b ę o k re śle n ia i analizy z a w a rty c h w ty tu le p o ję ć 2a. N iedo sta tk o w i tem u chce je d n a k zapobiec w in n e j pracy , pośw ięconej jedności s tr u k tu r y i fu n k c ji w biologii i f ilo z o fii30.
L ogiczno-m etodologiczną an alizę pojęć o rg an iz ac ji i zorganizow ania p rze p ro w ad z a S ietrow , w edług k tó reg o p o ję cia te nie u to ż sa m ia ją się z pojęciem c a ło ś c i31. P o jęcie zo rg an izo w an ia w sk a z u je na w y o d rę b n ie n ie w łaściw ości przed m io tu , a po jęcie całości o rganicznej w y ra ża w yższy sto p ie ń p rz e ja w ia n ia się ty c h w łaściw ości. Od stro n y m etodologicznej zro zu m ien ie ty c h pojęć za m y k a się w w y ja ś n ie n iu k ry te rió w w y o d rę b n ie n ia
29 P rz e d ta k im m ieszaniem pojęć o m aw ian y ch .tu p rz e strz e g a ł już w cześniej H aro ld F. B lum w a rt. C om plexity an d o rg an izatio n , Syn th e se , 15 (1963), η. 1, s. 115—121, p o d k re śla ją c , iż pojęcie złożoności, b ra n e ściśle te rm o d y n am ic zn ie, nie ty lk o nie je st synonim em o rganizacji, ale w sw ym znaczeniu je st p rze ciw sta w n e te m u pojęciu.
30 L. J. Rozow a, O je d in stw ie s tr u k tu r y i fu n k c ii w biologii i fiłosofii, w : F P Je , s. 236—265.
31 S ietro w M. J., O k rite rii o rg an iz o w an n o sti w biologii, Filosofskie
sto p n i o rg an iz ac ji sy stem ó w organicznych, a w ięc sto p n i zbliżan ia się o r g an iza cji do całości. N ie sfo rm u ło w an o dotąd ta k ic h k ry te rió w w y o d rę b n ia n ia poziom ów o rg an iz ac ji system ów biologicznych. K ry te riu m o rg a n i zacji, o p a rte głów nie o za sa d y su b o rd y n ac ji, w inno a d e k w a tn ie w y ra ża ć m ia rę zorganizow ania, k tó r a nie będzie czym ś um ow nym i statycznym , ja k m ia ry fizyczne, w y ra ż a ją c e s ta n y s tru k tu r y . A by uchw ycić isto tę p ro cesu życiow ego, k ry te riu m o rg an iz ac ji m u si być u n iw e rsa ln ą zasadą d y nam iczną, p o zw a lając ą w y jaśn ić w p ierw szy m rzęd zie h ie ra rc h ię fu n k c ji w sy stem ie całościow ym . K ry te riu m ta k im je st zasad a c e n tra liz a c ji fu n k cji. Czyli, u n iw e rsa ln e k ry te riu m o rg an iz ac ji — to określo n e p rzy sto so w an ie fu n k c ji do śro d o w isk a w ew n ętrz n eg o i zew nętrznego, p rzy k tó ry m fu n k c je elem en tó w ześro d k o w u ją się w k ie ru n k u ochrony i za chow ania całości tego system u. Im w yższy stopień ze śro d k o w a n ia fu n k c ji elem entów , ty m w yższa o rg an iz ac ja system u. S to p n ie ze śro d k o w a n ia fu n k c ji m ożna w ted y ujm ow ać m atem aty czn ie.
S tąd zrozum iałe z a in te re so w an ie S ietro w a ogólną te o rią sy stem ó w L. von B e rta la n ffy ’ego i je j znaczeniem dla b io lo g ii32. Z w ra ca się tu uw agę na korzyści, ja k ie d a je te o ria sy stem ó w o tw a rty c h dla o k re śle n ia organizm u, na zasadę całościow ości w zw iązku z p ro b lem em in d y w id u a ln o śc i o rg an i zm u, n a zasadę dyn am izm u w genetyce, n a rolę całościow ego podejścia do p ro b lem ó w ontogenezy i ew olucji organizm ów . A u to r p o d k re śla w z ra s ta ją c e z a in te re so w an ie w sw ym k r a ju te o rią B e rta la n ffy ’ego i stopniow e .przejście od s k ra jn ie kryty czn eg o n a s ta w ie n ia do p o zy ty w n e j w zasadzie oceny w ym ien io n ej teorii. N ie bez zn aczenia je s t tu f a k t d łu g o le tn ic h w y siłk ó w B e rta la n ffy ’ego zm ierzający ch do przezw y ciężen ia trad y c y jn eg o sp o ru teorety czn eg o pom iędzy m echanicyzm em i w ita liz m em w biologii, p o p rzez sto so w a n ie zasad całościow ości i h ie ra rc h ic zn eg o u p o rzą d k o w a n ia o rg an izm u żyw ego 33.
R ów nież filozof czechosłow acki, J a n K a m a r ÿ t34 a n a liz u je pogląd y L. von B e rta la n ffy ’ego. Z w ra ca je d n a k uw agę n a in n e a sp e k ty te o rii o rg a- n iz m aln ej, a m ianow icie n a jp ie rw n a drogę rozw ojow ą p ojęcia o rganizm u od u ję cia stru k tu ra ln o -h o listy c z n e g o (A. M eyer, J. S. H aldane) do teo rii sy stem ó w i po jęcia całościow ości, zbliżonego do u jęć m a te ria liz m u d ia le k tycznego, a n a s tę p n ie n a asp ek ty filozoficzne i ogólnoludzkie o m aw ianej teorii. Z d an iem K a m a rÿ ta , B e rta la n ffy , k tó r y n a jp ie rw z e tk n ą ł się z K o 32 M. J. S ietrow , Z naczenie obszczej te o rii sistem L. B e rta la n fi d lja b io logii, w: FSB, s. 48—62.
33 P or. Sz. Slaga, C h a ra k te ry s ty k a k o n cep cji o rg an iz m aln ej, R oczniki
Filozoficzne (w druku).
34 J. K a m a rÿ t, P ersp e k tiv ism u s, organicism us a te o rie sistem û L. von B e rta la n ffy h o a d ia lek tick y m a te ria lism u s, F ilosoficky Ćasopis 1967, n r 1, s. 62—82.
łem W iedeńskim , po tem z p ozytyw izm em i rea lizm em a m e ry k a ń sk im , p rz e ciw staw ia się ty m k ie ru n k o m , zw łaszcza red u k c jo n izm o w i fizy k a listy cz - nem u, u jm u ją c e m u je d y n ie pew ien a s p e k t w zględ n y rzeczyw istości, opo w ia d a ją c się za p ersp e k ty w izm em (w nieco o d m ien n y m od M an n h eim a sensie), k tó ry u z n a je izom orficzne p o jm o w a n ie n a u k i, z zachow aniem je d n a k sam odzielności poszczególnych dyscyplin. R zeczyw istość w ty m u ję ciu ja w i się jako rozległy h ie ra rc h ic z n y szereg je d n o ste k (całości) zorganizow anych, p ro w a d zą cy c h do su p erp o zy cji licznych w a rstw , od fizy k a ln y ch , chem icz nych, k u biologicznym i socjologicznym (s. 66); a w ięc nie r e d u k c ja w szel k ie j w iedzy do fizyki, lecz s tr u k tu r a ln a jedność (izom orfizm s tru k tu ra ln y i izofunkcjonalizm ) różnych w a rs tw rzeczyw istości decy d u je o jedności wiedzy. P o p ra w n o ść w iedzy n ie m oże opierać się je d y n ie n a m ożliw ości m a te m a ty z a c ji i fo rm alizacji, gdyż w y b ó r sym bolu, stosow anego do ró ż n ych asp ek tó w rzeczyw istości, k tó re re p re z e n tu je , zależy ta k ż e od czyn n ik ó w biologicznych i k u ltu ro w y c h , i dlatego n a ró w n i z m a te m a ty k ą i f i zy k ą tra k to w a ć należy w iedzę o zachow aniu, człow ieku, k u ltu rz e , sz tu ce itp.
B e rta la n fy n ie zacieśnia się do w ąsk iej specjalności biologii, w y k o rz y s tu je d a n e n a u k fizykochem icznych, psychologicznych i społecznych, co p ro w a d zi go do p o d ejm o w an ia w ażn y ch p ro b lem ó w filozoficznych, np. s tr u k tu r a m a te rii a św iadom ość ( m in d — body problem), obiektyw ność i rela ty w n o ść k ate g o rii n au k o w y ch i filozoficznych; w dziedzinie biologii te o re ty c z n e j i m etodologii n a u k : k r y ty k a m echanicyzm u, w italizm u , ho lizm u, pozytyw izm u, sk rajn e g o cy b e rn ety z m u , a jedno cześn ie scientyzm u i an tropologizm u. W polem ice z tra d y c y jn y m , sta ty c zn y m pojęciem do św ia d cz en ia b u d u je ontologię s tr u k tu r a ln ą n a b az ie po jęcia poziom ów , p rz y jm u ją c ścisłą w ięź n a u k i z filozofią. F ilozofii n a u k i n ie tr a k t u je w ąsk o ja k o logiki i m etodologii w iedzy, se m a n ty k i i m e tajęz y k a, lecz w ra m a c h p ersp e k ty w iz m u i te o rii system ów u jm u je p ro b lem y s tr u k tu r a ln ie i ja k o ściow o u w ik ła n e w k o n te k ście h istorycznym , psychologicznym , a n tro p o logicznym i k u ltu ro w y m . B e rta la n ffy docenia ta k ż e w arto ść n a u k i o za ch o w a n iu (szeroko p o ję ty b ehaw ioryzm ), o p a rte j o b a d a n ia biologiczne, je d n a k odrzuca p ara lelizm psychofizyczny jako re d u k c ję św iadom ości do sam ych procesów neurofizjologicznych. Św iadom ość ja k o epifenöm en św ia ta fizycznego je s t d e te rm in o w a n a przez czynniki specyficznie ludzkie, np. w arto śc i, zam iary , p rzy szłe cele. Chociaż sw e stan o w isk o rea listy c zn o - re la ty w isty c z n e u zasad n ia B e rta la n ffy a rg u m e n ta m i b io logiczno-psycho- logicznym i, n ie je s t zw olennikiem je d n o stro n n eg o biologizm u i sk rajn e g o em piryzm u. S łuszna w zasadzie ocena poglądów B e rta la n ffy ’ego, d o konana przez K a m a rÿ ta w ty m a rty k u le (i w ielu poprzednich), zd a je się być „p rze- filo zo fo w an a” , zw ażyw szy n a fa k t, że B e rta la n ffy za jm o w ał się filozofią n ie p ro fesjo n aln ie, je d y n ie w zw iązku z p o d sta w am i i p ew n y m i k o n se k w en c jam i te o rii całości i system ów .
W ra cając do zasadniczego to k u m yśli, p o d k reślm y , iż o grom na złożo ność i u p o rzą d k o w a n ie zjaw isk biologicznych w y su w a ją n a p la n p ierw szy p ro b lem y n ie zn a n e w in n y c h n au k ach . B iologia oczyw iście n ie ró żn i się isto tn ie od in n y c h n a u k , nie m a te ż sp e cja ln y ch pojęć e le m e n ta rn y c h , różn y ch od fizycznych odnośnie o brazu życia z w ie r z ą t35. S p ecjaln e tr u d ności b a d a ń biologicznych zależą g łów nie od „złożoności ich p rz e d m io tu ” . Z w ierzę je s t nad zw y czaj sk o m p lik o w an y m system em , zorganizow anym n a licznych poziom ach p rz e strz e n n ie i czasow o; złożone są w spółzależności m iędzy sam ym i zw ierzętam i, oraz m iędzy nim i i środow iskiem w sk u te k w ysokiego sto p n ia zróżnicow ania m a te rii żyw ej.
O k re śle n ie o rg an izm u jako z in teg ro w an e j całości su g e ru je w edług W o lv ek am p a założenie istn ie n ia podziału n a części sk ład o w e z je d n e j s tr o ny, a z d ru g ie j — h a rm o n ijn e j w sp ó łp rac y fu n k c jo n a ln e j całości, a to pociąga za sobą konieczność całościow ego podejścia poznaw czego, a n a li- ty czn o -sy n tety czn eg o . W zw iązku z p ojęciem o rg an izm u ja k o zin te g ro w a n ej całości W olvekam p stw ie rd z a, co n a s tę p u je : a. u żyw ane w biologii p o jęcie in te g ra c ji nie je s t zw ykłym d o d atk iem — oznacza ono zespół zjaw isk zachodzących n a ró żn y c h poziom ach o rg an izacy jn y ch : w kom órce sp o ty k a się w sp ó łd z iałan ie m iędzy ją d re m i cytoplazm ą, w o rg an a ch — m iędzy ró żn y m i tk a n k a m i, w em b rio n ie — m iędzy jego częściam i, u o sobnika dojrzałego — m iędzy o rg an a m i; b. in te g ra c ja m a m iejsce w h ie ra rc h ic z n ie zorganizow anym system ie. Z a p o rzą d ek k o lejn o ści procesów i zjaw isk odpow iada w ko m ó rce — ją d ro , w em b rio n ie — tzw. o rg an iz ato ry , w do ro sły m o rg an iz m ie — system nerw ow y. W b a d a n iu system ów żyw ych „w p ro w ad z en ie zasad teleologicznych w proces k o n stru k c ji naukow ego o b raz u obiektów biologicznych m oże p ro w a d zić do w zbogacenia b a d a ń ” (s. 203). T eleologia n a d a je tem p o b ad a n io m biologicznym .
P ro b le m całości o rganizm u z a jm u je ta k ż e uw agę F ie d o r o w a 36, k tó ry ro z p a tru je rozw ój p ojęcia całościow ości w h isto rii biologii, z a trz y m u ją c się szczególnie n a p o g lą d ac h H. D riescha, J. N eedham a, A. W eism anna, T. M organa. A u to r w p o ró w n a n iu z in n y m i nieco odm ien n ie u jm u je p ro blem : w całościow ości w y ró ż n ia m ia n o w icie d w a m o m enty: a. zdolność „bycia ca ły m ”, tożsam ym in d y w id u u m w zm ien iają cy c h się w a ru n k a c h środow iska, b. zdolność „by cia celow ym ”, czyli p rzy sto so w a n ia się do śro dow iska. To często w y k o rz y sty w an o dla p o tw ie rd z e n ia kon cep cji bądź id ealisty czn y ch (em ergencja, holizm , w italizm ), bądź m a teria listy c z n y c h (m echanicyzm ). R o z p a try w a n ia n ie żyw ego sy stem u z p u n k tu w id ze n ia r e
35 H. P. W ilv ek am p , The concept of th e o rg an ism as an in te g ra te d w hole, D ialectica, 20 (1966), f. 2, s. 196—214.
3G W. M. F iedorow , P ro b le m a cełostnosti orgańizm a, w : F P Je , s. 214—235; por. T. K. M a rty n ien k o , O. I. R ybczienko, К w oprosu о sootnoszienii czasti i celogo, jedinicznogo i obszczego w żiw oj p riro d ie , w: FM B 2, s. 152— 162.
