Kraków
OD LIT SPAMU DO SPOETRY, CZYLI POETYCKI RECYCLING Z WYKORZYSTANIEM E-MAILA
Zjawisko spamu pojawiło się niedługo po upowszechnieniu się sieci kompu- terowych. Reklamy wysyłane do użytkowników wbrew ich woli od początku spotykały się z negatywnym odbiorem, dlatego też dostawcy poczty elektro- nicznej dość szybko zaczęli przeciwdziałać tym zabiegom. Zmagając się z coraz lepszymi formami fi ltrów antyspamowych proponowanych przez fi rmy, takie jak Google czy Yahoo, twórcy spamu postanowili wykorzystać literaturę jako najlepsze narzędzie obrony przed nowymi zabezpieczeniami. Lit Spam, czy też po prostu literatura spamowa, to fragmenty wierszy i prozy osadzone w wiado- mościach reklamowych rozsyłanych przez e-mail. Fragmenty te zazwyczaj po- chodzą z dzieł znanych pisarzy, których twórczość jest udostępniona w ramach wolnej domeny. Często wysyłany spam zawierał także teksty poetyckie auto- matycznie wygenerowane przez maszyny. Dzięki odpowiedniej strategii ułoże- nia tekstu oraz ukryciu nazwy reklamowanego produktu w formie obrazkowej e-mail przedzierał się przez sieć zabezpieczeń i skutecznie docierał do maso- wego odbiorcy. Literatura zawłaszczona przez strategie marketingowe zosta- wała wpisana w nowy porządek, wyzbywając się dotychczasowych funkcji.
Josette Féral wyróżnia dwie formy recyclingu: pierwsza z nich odnosi się do przywracania wartości przedmiotowi, który utracił wcześniej swą ja- kość, poprzez nadanie mu nowej funkcji. Druga natomiast opiera się ściśle na przeprogramowaniu form. Féral defi niuje ten proces w następujący sposób:
„mówienie o recyklingu form oznacza, że dzieło recyklingujące wykorzystuje materiały, przedmioty, odgłosy, dźwięki, formy znajdujące się w obiegu kul- turowym, wyjmuje je z dotychczasowych kontekstów, dogłębnie przemienia
i włącza w inne dyskursy, nadając nowe znaczenia”1. Materiał kulturowy, prze- stając pełnić swoją pierwotną funkcję, zaczyna służyć innej. Ulega zniszczeniu, by zostać odzyskanym w nowej formie dla nowego porządku. O takim właśnie zabiegu możemy mówić w wypadku wspomnianego wcześniej Lit Spamu. Spa- merzy wykorzystujący recycling w celach czysto ekonomicznych unieważniają wartość artystyczną cytowanych tekstów. Żerowanie na dziele ma tutaj służyć strategiom zawłaszczania nowej przestrzeni komunikacji. Literatura ogołoco- na z funkcji estetycznych powraca w odmienionym kształcie i wartościowana zostaje ze względu na jej nowo nadane, pragmatyczne funkcje, a mianowicie skuteczność przekazu rozumianą jako dotarcie komunikatu do adresata. Sam czytelnik i recepcja utworu przestają mieć jakiekolwiek znaczenie. Dzieło lite- rackie wyrwane z porządku sztuki funkcjonuje odtąd jako narządzie do walki z fi ltrami antyspamowymi. Odrzucone zostają pytania o kategorię autorstwa, znaczenie dzieła, wartości artystyczne przekazu czy autentyczność, które do tej pory stanowiły podstawę jego opisu. Użyteczność, unieważniając stare funk- cje, staje się kategorią najważniejszą.
Tego typu działania oparte na technologii musiały w niedługim czasie do- prowadzić do powstania serii zakłóceń, z których, z perspektywy opisywanego problemu, najistotniejszą jest forma tzw. pustego spamu. Były to wiadomości elektroniczne, które paradoksalnie zawierały w sobie cytaty z dzieł literackich czy też generowane teksty poetyckie, ale nie posiadały żadnej treści reklamo- wej. Pojawienie się takich wiadomości było spowodowane prawdopodobnie awariami systemów rozsyłających e-maile. Działania te zwróciły uwagę na po- tencjał artystyczny tej formy i prawdopodobnie przyczyniły się do wytworze- nia fenomenu spoetry – poezji spamowej.
Spoetry jest formą poetycką stworzoną z wybranych fragmentów spamo- wych wiadomości e-mail. Tworzona jest głównie z wykorzystaniem technik cut-up, które najprościej można określić jako technikę literacką polegającą na pocięciu i rearanżacji tekstu w celu utworzenia nowej jego formy. Techni- kom tym podlegały wybrane elementy spamu, takie jak tytuły wiadomości.
Materiał mógł być także selekcjonowany tematycznie, skupiając się przykła- dowo na spamie promującym pornografi ę czy też wszelkiego rodzaju środki farmaceutyczne. Przyjmuje się, że tego typu poezja tworzona była już od póź- nych lat dziewięćdziesiątych, jednak pierwsze rejestracje wierszy spamowych przypadają na rok 1999. W wypadku spoetry ponownie mamy do czynienia z formą recyklingu opartą na przeprogramowaniu formy. Taktyki recyclingo- we stają się tutaj dla twórców narzędziem negocjacji statusu dzieła poetyckie- go. Tekst wytworzony w celach czysto funkcjonalnych zostaje przeobrażony w utwór literacki poprzez odwołanie do wspominanych wcześniej technik cut- -up czy też tradycji found poetry, opierającej się właśnie na tworzeniu poezji
1 J. Féral, odpadki i zagadki: od mony lisy do rambo, „Didaskalia”, 2010, nr 95, s. 38.
przez przeformułowanie słów, wyrażeń, a także całych wersów pochodzących z innych źródeł, prowadząc do nadania im nowego znaczenia.
Zarysowane przeze mnie dwa przykłady użycia recyklingu, pomimo iż ko- rzystają z tych samych technik, balansując pomiędzy tekstem rozpatrywanym w kategoriach estetycznych a tekstem czysto funkcjonalnym, stworzonym do celów praktycznych, doskonale wpisują się w teorię strategii i taktyk zapro- ponowaną przez Michela de Certeau w książce Wynaleźć codzienność. Sztuki działania. De Certeau wskazuje w niej na działania jednostek nawigujące życie codzienne, dzięki którym wymykają się one zawłaszczającym działaniom sy- stemu. Przeciwstawia się przez to postrzeganiu tłumu w kategoriach bierności i podporządkowania.
W rozróżnieniu tym strategią nazywa on
rachunek stosunków sił (lub manewrowanie nimi), powstający z chwilą, gdy możliwe jest wyodrębnienie podmiotu woli i władzy (takich jak przedsiębiorstwo, armia, miasto, instytucja naukowa). Strategia zakłada istnienie miejsca, które mogłoby być opisane jako własność (un propre) i stanowić podstawę do regulowania stosunków z zewnętrz- nością, w której sytuują się cele i zagrożenia (klienci lub konkurencja) (...)2.
Tak jak w przypadku zarządzania instytucją czy przedsiębiorstwem, pod- stawą każdej strategii jest wyodrębnienie przestrzeni władzy, w której ramach kontroluje się to, co znajduje się poza nią. Tą przestrzenią w wypadku opi- sywanych tutaj działań reklamowych stają się wiadomości spamowe. Firmy rozsyłające spam czynią z niego przestrzeń własnego działania, w której wpły- wają na konsumenta – odbiorcę wiadomości. Strategie recyclingu działające poprzez inkorporację tekstu literackiego do przestrzeni rozsyłanego spamu służą zwiększeniu jego wydajności, działają tym samym w obrębie ustanowio- nego systemu na jego korzyść – potęgują jego skuteczność. Odbiorca staje się pozornie bezbronny. Zalewany co dzień strumieniami tekstów spamowych przedzierających się przez coraz to lepsze zabezpieczenia na pierwszy rzut oka jest bezsilny i pokornie musi się zgodzić na taki stan rzeczy, pozostając na ła- sce bądź niełasce systemów antyspamowych oferowanych przez dostawcę ich konta pocztowego.
Na fałszywość tego rozumowania wskazuje subwersywny potencjał spoe- try. Poezja spamowa przetwarza wiadomości, wcielając je w nowy porządek znaczeń. Wykorzystując materiał uzyskany w przestrzeni działania systemu, używa go do własnych celów, które są dalekie założeniom przyjętym przez jego twórców. Instytucja nie może się temu przeciwstawić, gdyż panuje jedynie nad swoim wytworem, nie nad możliwościami jego użytkowania. Następuje prze- jęcie materiału, które wpisuje te działania w obszar taktyk. Taktyką de Cer- teau nazywa „skalkulowaną czynność charakteryzującą się brakiem własnego
2 M. de Certeau, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, tłum. K. Th iel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 36.
miejsca. Niemożliwe jest wówczas wydzielenie zewnętrzności będącej wa- runkiem autonomii. Miejscem taktyki jest miejsce innego, dlatego musi ono wykorzystać obszar już narzucony i zorganizowany przez prawo siły obcej”3. Taktyka nie posiada własnej przestrzeni, dlatego też zawsze przebiega w ob- szarze funkcjonowania systemu. Brak własnego miejsca sprzyja jej mobilności.
Poeta spamowy nie może stworzyć dla siebie planu działania, gdyż opiera się na posunięciach swojego przeciwnika – twórcy spamu. Nie posiadając włas- nej przestrzeni twórczej, opiera swoje działania na podstępie. Wykorzystuje pojawiające się szanse, chwilowo zawłaszczając przestrzeń systemową. Nigdy jednak nie może zachować tego, co zdobędzie. Spoetry przetwarza materiały już dostarczone, zmieniając całkowicie ich funkcję i przeznaczenie. Nie może zostać zasymilowana, gdyż działa cały czas na nowo dostarczonym materia- le. Ekskorporacja tekstu skutkuje wcieleniem spamu do kategorii literackich.
Działania te nie mogą zostać powstrzymane, gdyż najważniejsze stają się nie tyle wytwarzane teksty, ile sam nieuchwytny proces ich komponowania. Oczy- wiście pojawia się w tym momencie pytanie o status literacki takiego tekstu.
Jako przykład pozwolę sobie przytoczyć wiersz pod tytułem: passion wasted, pochodzący z bloga yayspampoetry.blogspot.com, w całości poświęconego tworzeniu utworów poetyckich z wiadomości spamowych zawierających re- klamy wiagry:
My friend, you are in trouble I don’t think you know about this We have bad news for you Your credit card was removed Your account has been limited
You have feelings of guilt and embarrassment Your VISA is fraudulent and it will be suspended Your order status: passion wasted4.
Już po pierwszej lekturze można zauważyć, że utwór ten skonfrontowany z klasycznymi narzędziami literaturoznawczymi szybko zostałby sklasyfi ko- wany w kategoriach grafomanii i odrzucony. Nie wdając się w dłuższe analizy tekstów, które nie są celem tego artykułu, a zarazem unikając uproszczeń, warto od razu zaznaczyć, że oczywiście pojawiają się także utwory spamowe repre- zentujące znacznie wyższy poziom estetyczny. Udowadniały to m.in. rezultaty różnego rodzaju eksperymentów polegające na bardzo pozytywnym recenzo- waniu tego typu twórczości przez nieświadomych jej pochodzenia literaturo- znawców. Należy jednak przyznać, że zawężony zakres materiału oraz operacji na nim wykonywanych w momencie analizy przy użyciu tradycyjnych narzę- dzi tekstowych zazwyczaj skazuje wiersz spamowy na porażkę w zderzeniu
3 Ibidem, s. 37.
4 http://yayspampoetry.blogspot.com/2011/08/passion-wasted.html [dostęp: 10.05.2013].
z klasycznymi utworami poetyckimi, które czerpią z pełni zasobów języka. Nie jest to jednak powód do odrzucenia tego typu twórczości, gdyż nie w samej tre- ści tych utworów leży ich główny walor. Rozpowszechniające się w krajach za- chodnich projekty internetowe typu „jeden wiersz spamowy dziennie” oraz całe serie blogów poświęcone tworzeniu tego typu twórczości pokazują prawdziwy potencjał tych taktyk recyclingowych. Odbiorca spamu przestaje być jedynie biernym konsumentem, reprezentantem grupy podporządkowanej działaniom systemu. Odrzucając spam jako skończoną całość, czyni z niego materiał stano- wiący podstawę procesu twórczego. Zaburza przez to funkcjonowanie pozornie stabilnego systemu władzy. De Certeau, odnosząc się do praktyk czytania, zwra- ca szczególną uwagę na sposoby wytwarzania sensów. Jak pisze: „najnowsze ba- dania pokazują jednak, że każda lektura przekształca swój przedmiot, że (mó- wił już o tym Borges) «jedna literatura różni się od drugiej nie tyle tekstem, ile sposobem, w jaki jest czytana» i że ostatecznie system znaków werbalnych lub ikonicznych stanowi rezerwę form domagających się od czytelnika sensu”5. Aktywny odbiorca spamu wynajduje w nim coś innego niż wstępnie założoną intencję. Odłącza go od źródeł, wcielając w nową przestrzeń estetyczną. Jeżeli przyjmiemy, że tekst jest wytworem aktu czytania (tworzony jest w trakcie lek- tury), to odczytanie wiadomości reklamowej ostatecznie prowadzące do wy- tworzenia wiersza odbiera celowość spamowi. Odbiorca spamu – autor poezji spamowej staje się postproducentem. Jak pisze Nicolas Bourriaud: „Artysta postprodukcyjny kreuje nowe zastosowania dla dzieł (...) a także reedytuje on historyczne i ideologiczne narracje, wprowadzając do nich elementy, które tworzą z nich alternatywne scenariusze”6. Jego kreatywność opiera się nie tyle na wytwarzaniu towarów, ile na produktywnym przetwarzaniu materiałów mu dostarczonych, w tym wypadku przez struktury władzy.
John Fiske, sprzeciwiając się teoretykom kultury masowej głoszącym, że naj- ważniejszym produktem przemysłu jest odbiorca, którego w postaci towaru należy sprzedać reklamodawcom, pisze o tym procesie oporu w następujący sposób: „Odbiorca wychodzi zatem z roli towaru, by przekształcić się w pro- ducenta wytwarzającego znaczenia i przyjemności (...) nie ma konsumentów;
są natomiast jednostki odpowiedzialne za rozpowszechnianie znaczeń, gdyż tylko tych ostatnich nie można poddać utowarowieniu, ani konsumpcji”7. To- war pierwotny, w tym wypadku wiadomość zawierająca spam, staje się źród- łem zasobów służących wytwarzaniu kultury poprzez tworzenie ciągle nowych znaczeń, które podlegają cyrkulacji w jej obrębie.
Przedstawione tutaj dwa typy połączeń literatury z powszechnie obecny- mi w naszym życiu codziennym praktykami spamowania wskazują na dwie
5 M. de Certeau, op.cit., s. 168.
6 N. Bourriaud, Postproduction. Culture as screenplay: How art reprograms the world, Nowy Jork 2002, s. 45 [tłum. własne].
7 J. Fiske, Zrozumieć kulturę popularną, tłum. K. Sawicka, Kraków 2010, s. 27.
przeciwstawne sobie możliwości wykorzystania strategii cytowania: z jednej strony do budowania struktur władzy, z drugiej do wytwarzania taktyk oporu wobec nich. Recycling jawi się tutaj jako narzędzie wykorzystywane zarówno przez grupy dominujące, jak i podporządkowane. Jednak strategie odnoszą się zawsze do konkretnej przestrzeni, miejsca, z którego sprawowana jest władza wobec innego, tego, który pozostaje w obszarze zewnętrzności. Dlatego też strategie zawsze pozostają na pozycji uprzywilejowanej wobec taktyk. Dość śmiałą tezą byłoby stwierdzenie, że poezja spamowa zrewolucjonizuje tę formę komunikacji i doprowadzi do schyłku ery wszechobecnego spamu, z którą dziś mamy do czynienia. Nie znaczy to jednak, iż zabiegi te powinny być pomijane, ponieważ stawką w tym starciu nie jest rewolucja. Mamy tutaj do czynienia z przestrzenią co najwyżej mikropolityki, której działania sprawiają, że zwycię- stwo systemu władzy jest zawsze zaledwie częściowe. Celem stają się praktyki wytwarzania oddolnego wpływu na system dominujący, które stanowić mają dowód na to, że grupa podporządkowana nie stanowi jedynie tłumu funkcjo- nujacego biernie wobec dominującej struktury władzy. Ten dywersyjny poten- cjał poezji spamowej jest dostrzegalny jednak dopiero wtedy, gdy odejdziemy od analizy tekstu jako artefaktu, gwaranta znaczeń na rzecz analizy funkcjo- nalnej opartej na wielości sposobów jego użycia.
BIBLIOGRAFIA
Bourriaud N., Postproduction. Culture as screenplay: How art reprograms the world, Nowy Jork 2002.
Certeau M. de, Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, tłum. K. Th iel-Jańczuk, Kraków 2008.
Férral J., odpadki i zagadki: od mony lisy do rambo, „Didaskalia”, 2010, nr 95.
Fiske J., Zrozumieć kulturę popularną, tłum. K. Sawicka, Kraków 2010.
Agata Kołodziej – absolwentka fi lologii polskiej i wiedzy o teatrze na Uniwersytecie Ja- giellońskim. Doktorantka w Katedrze Performatyki na Wydziale Polonistyki UJ.
