Kilka szczegółów z pobytu Gustawa Ehrenberga w katordze nerczyńskiej

Dora Kacnelson

Kilka szczegółów z pobytu Gustawa

Ehrenberga w katordze nerczyńskiej

D O R A K A C N E L SQ N

KILKA SZCZEGÓŁÓW Z POBYTU GÙSTAWA EHRENBERGA W KATORDZE NERCZYNSKIEJ

Archiwum obwodowe w radzieckim mieście Czyta posiada obfite m ate­ riały dotyczące losów rewolucjonistów rosyjskich i polskich w. XIX, ska­ zanych na prace katorżne w kopalniach nerczyńskich. Dla historii litera­ tu ry szczególną wagę m ają znajdujące się tu, wśród zbutwiałych akt i urzędowych sprawozdań, m ateriały do biograf i j literatów-katorżników : Mikołaja Czernyszewskiego, Michaiła Michajłowa, zaprzyjaźnionego z pol­ skimi zesłańcam i1 (zmarł on w r. 1865 w kopalni kadaińskiej), i wielu in­ nych. Zachowały się również dokum enty pozwalające uzupełnić nie zna­ nymi dotąd szczegółami życiorys G ustaw a Ehrenberga, który był katorżni- kiem w kopalniach nerczyńskich przez 14 lat (1840—1854).

W Polsce i Związku Radzieckim w zrasta zainteresowanie szlachetną po­ stacią tego rewolucjonisty i jego twórczością. Pojawiły się cenne rozprawy polskich historyków lite ra tu ry 2, a w ZSRR odnaleziono i opublikowano list przyjaciela Ehrenberga, polskiego publicysty i tłumacza, Aleksandra Krajewskiego do dekabrysty Wilhelma Küchelbeckera. Krajewski, współ­ towarzysz Ehrenberga z okresu działalności rewolucyjnej w Warszawie, również skazany w 1839 r. na katorgę, w końcu 1840 przeniesiony został na posielenije do gminy uspieńskiej w okręgu nerczyńskim (zob. 7, k. 193)3. Mając jako posieleniec względną swobodę poruszania się i prowadzenia ko­

1 O p rzy ja źn i tego r ew o lu cy jn eg o p o e ty z P o la k a m i zob. Ю. Д. Л ев и н , M. JI. Ми­

хайлов и деятели польского национально-освободительного движения. W : Из истории русско-славянских литературных связей X IX в. П од редакцией М. П. А л е к с е е в а .

Москва — Ленград 1963.

2 М. in.: В. Z a k r z e w s k i , Historia je d n e j pieśni rewolu cyjnej. „Z eszyty

W r o c ła w sk ie ” 1950, nr 1/2. I odbitka. — J. Z a o r s k i , S y b e r y js k a tw órczość G ustaw a Ehrenberga. „ S praw ozdania z C zyn n ości i P osied zeń N au k ow ych Ł ó d zk ie­

go T o w a r z y stw a N a u k o w eg o ” 1964, nr 5. I odbitka. — W. S z c z y g i e ł , G ustaw Ehrenberg — poeta rew olu cyjny. ^ P o lo n isty k a ” 1955, nr 4. — J. K o z ł o w s k i , „G dy naród do boju”. „ S to lica ” 1966, n r 43. — S. P i g o ń, Z d ziejów pieśni „Gdy naród do boju”. W: D rze w ie j i wczoraj. K ra k ó w 1966.

3 C zy tin sk ij O błastnoj A rch iw , f. 31, d. 7, k. 193. D o akt zesp ołu 31 teg o ż a rch iw u m o d sy ła ją d alsze sk ró to w e o zn a czen ia w n a w ia sa ch .

244 D O R A K A C N E L S O N

respondencji, poznał Krajewski Küchelbeckera i nawiązał z nim kontakt li­ stowny. W roku 1844 Küchelbecker, przebywający wówczas na posieleniju w twierdzy Aksza (obwód zabajkalski), otrzym ał od Krajewskiego wspom­ niany list. Otóż Küchelbecker, poeta i dram atopisarz rosyjski, żywo inte­ resował się poezją polską, studiował język polski, czytał w oryginale Mic­ kiewicza 4. Wieści o niepospolitym talencie literackim Ehrenberga dotarły do Küchelbeckera, który zwrócił się do Krajewskiego z prośbą, aby mu do­ starczył informacji o twórczości poety-katorżnika. Przesłana w odpowie­ dzi relacja Krajewskiego świadczy, że Ehrenberg, nie zważając na zakaz władz i ciężkie w arunki katorgi, pisał na Syberii nowe utwory.

W iele siły twórczej, szczególnie zaś w zniosłe poglądy estetyczne, w łaściw y pogląd na litera tu r ę i k ry ty k ę, w sp a n ia ły s ty l — oto com p o w in ien przyznać E h ren b ergow i, ch ociaż jest m oim d a w n y m p rzy ja cielem . [...] Tu już stw orzył E hrenberg dram at liry czn y pt. Z a b o j o w a m o g i ła [...], n ap isan y w ie r sz e m różno-rozm iarow ym , w szęd zie ś w ie tn ie op ra co w a n y m i p ięk n y m 5.

Wartość artystyczną utworów Ehrenberga z okresu syberyjskiego pod­ kreślał również krzemieńczanin, światły lekarz, współorganizator spisku Konarskiego, w młodości w Wilnie zaprzyjaźniony z Juliuszem Słowackim, Józef Antoni B eau p ré6, który poznał Ehrenberga na katordze w Wiel­ kich Zakładach Nerczyńskich 7. Syberyjskim utworom Ehrenberga poświę­ cony jest artykuł Stanisława Estreichera, który zetknął się w Krakowie z sędziwym już poetą, oraz rozprawa Jacka Zaorskiego 8. O pobycie Ehren­ berga na Syberii znajdujem y krótkie wzmianki w pam iętnikach sybira­ ków 9. Pomimo to ów okres życia Ehrenberga, tak ważny w jego tw ór­ czości poetyckiej, dotychczas pozostaje mało znany. Niniejsza publikacja ujaw nia kilka ciekawych szczegółów syberyjskiego pobytu Ehrenberga, za­ czerpniętych wyłącznie z urzędowych akt archiwum w Czycie — niestety

4 Zob. p ięk n e w sp o m n ie n ie o K ü ch elb eck erze, pióra fo lk lo r y sty i u czestn ik a p o w sta n ia listo p a d o w eg o , A . R y p i ń s k i e g o , w k sią żce B iałoru ś (Paryż 1840, s. 22— 25), tłu m a czo n e ró w n ież na języ k rosyjsk i: Воспоминания А. Рыпинского о ветре

чах с Кюхельбекером в Динабурской крепости. Публикация Д. Б. К а ц н е л ь с о н . „Литератуно

наследство“ t. 59 (1954); Декабристы-литераторы. [Cz. 1].

5 Письма к Кюхельбекеру. Jw ., s. 489. (O ryginał listu p isa n y po rosyjsk u ; do druku p o d a ła M. J. B a r a n o w s k a , k om en tarzem op atrzyła D. B. K a c n e l - s o n.)

6 A . B e a u p r é , G u s t a w E h ren b erg . S y l w e t k a . W: D a n t e A l i g h i e r i ,

N o w e ż ycie. P rzek ład G. E h r e n b e r g a . W arszaw a 1902, s. 174.

7 [Od R ed ak cji:] D la w yrazu Зав од, w y stę p u ją c e g o w e w sz y s tk ic h tego typu n a zw a ch , za sto so w a n o tu jak o p o ls k i od p o w ied n ik — Z akłady.

8 S. E s t r e i c h e r , D ro g a na S y b i r G u s t a w a E h re n b e rg a . K ra k ó w 1937. — Z a o r s k i , op. cit.

9 W ykaz b ib lio g ra ficzn y p a m iętn ik ó w z a w iera ją cy ch w ia d o m o ści o p o ecie p odaje Z. N i e s i o ł o w s k a - R o t h e r t o w a w P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m (t. 6, z. 3, s. 205).

jednak akta te nie dostarczają pełnych danych do odtworzenia losów ze­ słańca.

Z dokumentów wynika, że władze carskie uważały Ehrenberga za bar­ dzo niebezpiecznego przestępcę politycznego. W kancelarii zarządu ner- czyńskiego okręgu górniczego przechowywano statiejnyj spisok każdego katorżnika — informacje o popełnionym przez niego wykroczeniu poli­ tycznym i o wyroku sądu. Ehrenberg oraz jego towarzysz walki i niedoli Aleksander Wężyk mieli wspólny statiejnyj spisok: obydwóch uznano za jednakowo winnych i taką samą wymierzono im karę. Oto tekst tego do­ kumentu, znajdującego się w aktach z 1842 roku:

G u staw E h renberg i A lek sa n d er W ężyk — stu d en ci u n iw ersy tetu k r a k o w ­ sk ieg o — założyli w W a rsza w ie ta jn e d em ok ratyczn e sto w a rzy szen ie w n a j­ g orszych zam iarach, za co z w y ro k u , za tw ierd zo n eg o przez d ow ód cę arm ii d ziałającej [tj. p rzez P a sk ie w ic z a ], p ozb aw ion o ich w szelk ich p raw sta n u i ze­ słan o na S yb erię do prac k a to rżn y ch d o ży w o tn ich . [2025, k. 63]

Powyższa inform acja o działalności Ehrenberga i Wężyka niezupełnie odpowiada prawdzie: jak wiadomo, zorganizowali oni w Warszawie Zbór Ziemski Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Była to filia Stowarzyszenia Lu­ du Polskiego, która miała na celu przyśpieszenie działań rewolucyjnych 10. Członków tej filii nazwano później świętokrzyżcami. W statiejnych spi­

skach innych świętokrzyżców wielokrotnie wymienia się Ehrenberga

i Wężyka jako głównych twórców Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Po­ tw ierdza to dokument dotyczący Stanisława Moroziewicza, Michała G ru­ szeckiego i Władysława Rabcewicza:

Za u d ział w za ło żen iu w W a rsza w ie ta jn eg o d em ok ratyczn ego to w a r z y stw a S to w a rzy szen ie L udu P o lsk ieg o , w n ajgorszych zam iarach za w ią za n eg o p rzez b y ły ch stu d en tó w u n iw e r sy te tu , G u sta w a E h ren b erga i A lek sa n d ra W ężyk a, p ozb aw ion o ich [tj. M oroziew icza, G ru szeck iego i R ab cew icza] w sz e lk ic h praw stan u i zesłan o na S y b erię do prac k atorżn ych na pięć lat, a n a stę p n ie na

p osiele nije . [423, k. 72]

O tym, że Ehrenberga uważano za szczególnie niebezpiecznego prze­ stępcę, świadczy również inny dokument, z którego dowiadujemy się, że o przeniesieniu poety z katorgi na posielenije — zadecydował osobiście car Mikołaj I (zob. cytat na s. 249).

Aresztowany w m aju 1838 i wywieziony na Sybir w czerwcu 1839, Ehrenberg po ciężkiej podróży etapem przybył dopiero w marcu 1840 do miasta Nerczyńska w K raju Zabajkalskim (Wschodnia Syberia). Stąd zaś 20 marca 1840 razem ze swoimi towarzyszami świętokrzyżcami skierowa­ ny został do Wielkich Zakładów Nerczyńskich. Zachował się spis

święto-10 Zob. A . K r a u s h a r , S w i ę t o k r z y ż c y . „P rzegląd H isto ry cz n y ” 1916, s. święto-108—

246 D O R A K A C N E L S O N

krzyżców prowadzonych do Zakładów Nerczyńskich, ze wskazaniem wieku każdego katorżnika, opisem jego wyglądu oraz inform acją o stanie zdro­ wia. Przy nazwisku Ehrenberga czytamy: „Ma 22 lata, tw arz czysta, bia­ ła, włosy jasne, oczy jasnoszare” (234, k. 176). Ehrenberga uznano za zdro­ wego, tzn. przydatnego do prac ciężkich. Spośród całej tej grupy święto- krzyżców jedynie Marceli Brochocki, uczestnik powstania listopadowego, ranny w potyczce pod Łysobykami n , nie był wyznaczony do prac cięż­ kich — z powodu kontuzji, jak podaje spis.

W Wielkich Zakładach Nerczyńskich w kw ietniu 1840 świętokrzyżców rozdzielono i skierowano do różnych miejscowości: Ehrenberga do Klicz- kińskiej Kopalni Rudy (w Polskim słowniku biograficznym uległ znie­ kształceniu przymiotnik tej nazwy), Wężyka do Zakładów Zerentujskich, Aleksandra Krajewskiego do Zakładów Kutomarskich, Michała Gruszeckie­ go, Marcelego Brochockiego, Stanisława Moroziewicza, Eugeniusza Żmi­ jewskiego, Władysława Rabcewicza, Konstantego Sawiczewskiego, Anto­ niego Wałeckiego — do Zakładów Gazimurowskich (234, k. 180).

Przy Kliczkińskiej Kopalni Rudy, do której przydzielono Ehrenberga, znajdowało się katorżne więzienie. Od czerwca 1840 do marca 1841 znaj­ dujem y nazwisko Ehrenberga w sprawozdaniach, wysyłanych co miesiąc przez szychtm ajstra z kopalni kliczkińskiej do głównego zarządu górnicze­ go w Nerczyńsku. Szychtm ajstrzy pełnili jednocześnie nadzór policyjny nad katorżnikami. Szychtm ajster Torbołow donosił władzom, że Ehren­ berg jest zatrudniony przy pracach katorżnych na powierzchni ziemi (prze­ siewanie rudy) i że jego zachowanie nie budzi zastrzeżeń: „Ведет себя добропорядочно“ (7, k. 92—105 i rnne). Razem z Gustawem Ehrenbergiem w Kliczkińskiej Kopalni Rudy pracował (w latach 1840—1841) jeszcze je­ den tylko więzień polityczny — W alery Rzążewski, konarszczyk, are­ sztowany razem z innymi uczestnikami konarszczyzny na Podolu i Woły­ niu. Wyrok sądu wojennego w Kijowie skazujący na stracenie zamieniono mu ostatecznie na 20-letnią katorgę (243, k. 72). Sprawozdania z r. 1841 informują, że ma on 29 lat.

Ehrenberg na katordze otrzym ywał listy od swej matki Heleny z Dzier­ żanowskich Rautenstrauchowej (siostry księżnej Konstantowej Czartory­ skiej). Listy te, niestety, nie zachowały się, są tylko notatki urzędowe o do­ ręczeniu ich Ehrenbergowi. Rautenstrauchow a posyłała synowi również pieniądze. W roku 1840 przekazała znaczną sumę — 300 rubli. Nie dotarły one jednak do adresata. Ehrenberg zwrócił się do władz miejscowych, pro­ sząc o doręczenie tych pieniędzy i załączył do podania list od matki, stwierdzający wysłanie 300 rubli. Szychtm ajster Torbołow pisał w tej spra­ wie do naczelnika górnictwa nerczyńskiego, ów zaś do irkuckiego guber­

11 Ż yciorys M. B roch ock iego p od aje K r a u s h a r (op. cit., s. 122).

n ato ra cywilnego, lecz bezskutecznie: pieniędzy nie odnaleziono; widocz­ nie zostały skradzione przez urzędników (7, k. 270—272).

A utor jednej z najnowszych rozpraw o Ehrenbergu stwierdza, że pobyt poety w kopalni kliczkińskiej trw ał do 1844 roku 12. Akta urzędowe nie podają dokładnego term inu przeniesienia Ehrenberga do Wielkich Zakła­ dów Nerczyńskich, gdzie powstało wówczas dość znaczne skupisko Pola­ ków — katorżników i posieleńców. Zachowały się jednak sprawozdania, z których wynika, że od stycznia 1845 Ehrenberg pracował już tam jako katorżnik, razem ze swymi dawnymi towarzyszami świętokrzyżcami : Alek­ sandrem Wężykiem i Władysławem Rabcewiczem, z konarszczykami : Józe­ fem Antonim Beaupré i Piotrem Borowskim, uczestnikami partyzantki Józefa Zaliwskiego z r. 1833, chłopami Antonim Aksamitowskim i Mikoła­ jem Firetką, z rosyjskim rewolucjonistą Agłajem K uźm inem -Karawaje- w em (2025, k. 5) oraz innym i rewolucjonistami katorżnikam i; według spra­

wozdań pracowało wówczas w Zakładach Nerczyńskich 19 „przestępców politycznych”. Ostatni z wymienionych to były oficer rosyjski, skazany za próbę zorganizowania ucieczki w 1838 r. Szymonowi Konarskiemu i jego towarzyszom z więzienia w Wilnie. Szlachetna postać Kuźm ina-Karawaje- w a znalazła odbicie w poezji polskiej — w utw orach poświęconych Ko­ narskiem u 13. Przy pracach ciężkich, tj. przesiewaniu rudy, zatrudnieni byli w kopalniach nerczyńskich Ehrenberg, Borowski, Rabcewicz i F iretka oraz uczestnicy powstania listopadowego Ignacy Bułdeskuł i Józef Lands- berg. Wężyk z powodu choroby miał pracę lżejszą: pełnił funkcję kuriera w biurze Zakładów. Przeniesiony w kw ietniu 1853 z katorgi na posielenije, Wężyk zmarł na Syberii w roku 1853. O zwolnieniu go od prac katorżnych zadecydował car Mikołaj I (1411, k. 51). Doktor Beaupré był stróżem w ko­ palni, K uźm in-K araw ajew zaś stróżem w kuźni, Aksamitowski szył szpital­ ną bieliznę (2025, k. 6). Beaupré kreśląc później, już po powrocie do Pol­ ski, sylwetkę Ehrenberga z tego okresu, pisał:

M łody, o ży w io n y , serd eczn y w o b ejściu , n iezm iern ie u p rzejm y i d e lik a tn y , sta ł się E hrenberg u lu b ie ń c e m sw y c h to w a rzy szó w . P rędko zd ob ył so b ie n ie ­ zależn e sta n o w isk o , gd yż jed en z m ie jsc o w y c h u rzęd n ik ó w u ży ł go do k s z t a ł­ cen ia sw y ch d z ie c i14.

Nie zdołałam na razie ustalić dokładnie, kiedy Ehrenberg przestał p ra­ cować jako katorżnik i zaczął udzielać korepetycji dzieciom urzędnika;

12 Z a o r s к i, op. cit., s. 5.

13 [K. G o n i e w s k i ] , S zym o n Konarski. Obraz d ra m a tyc zn y w pięciu aktach z prologiem. K raków 1889, s. 157— 165. — K. M a j e r a n o w s k i , S zym on K o n a r ­ ski. (M aszynopis). B ibi. A N L itw y R ad zieck iej w W ilnie, D ział R ęk op isów , Z esp ół

E w a n g elick o -R efo rm o w a n eg o S yn od u W ileń sk iego, d. 1004/1, k. 72— 109; o p r z y ­ ja ź n i K on arsk iego i K u źm in a -K a r a w a je w a — k. 100.

248 D O R A K A C N E L S O N

zachowały się natom iast akta tej spraw y z marca i kw ietnia 1852, z któ­ rych wynika, że naczelnik górnictwa nerczyńskiego, pułkownik Kowrygin, nie chciał się zgodzić na takie złagodzenie losu Ehrenberga. Sprawę tę, w aktach figurującą pt. O przeniesieniu politycznego przestępcy Ehren­

berga z Zakładów Nerczyńskich do Kutomarskich, otwiera rozkaz Kowry-

gina O przeniesieniu Ehrenberga do Zakładów Kutom arskich w celu użycia

go do prac katorżnych (2996, k. 398). Decyzja ta miała znacznie pogorszyć

w arunki życia Ehrenberga: rozłączyć go ze skupiskiem polonijnym, prze­ sunąć do prac ciężkich w wilgotnej, niezdrowej miejscowości — wsi Ku- tomary, gdzie znajdowały się kopalnia srebra i ołowiu oraz huta. Ale — widocznie wskutek wstawiennictwa urzędnika, którego dzieci uczył Ehren­ berg, i innych przychylnych poecie osobistości — Kowrygin zmuszony był swój rozkaz odwołać. 13 marca 1852 pisał do nerczyńskiego urzędu gór­ niczego: „Z powodu złego stanu zdrowia Ehrenberga rozkazu mojego o przeniesieniu go do Zakładów Kutomarskich nie wykonywać”. Prawdo­ podobnie osoby pomagające poecie zwróciły się do Irkucka, do generał- -gubernatora Wschodniej Syberii Murawjowa, a ten 7 kw ietnia 1852 wy­ stosował list urzędowy do pułkownika Kowrygina:

D oszło do m ojej w ia d o m o ści, że p rzestęp ca p o lity czn y G u staw E h ren b erg m a b y ć p rzen iesio n y do Z ak ład ów K u tom arsk ich . U w a ża ją c p r zen iesien ie to za n i e p o ż ą d a n e z p ew n y ch zn an ych m i p ow od ów — u p rzejm ie proszę W aszą W ielm ożn ość o p o z o sta w ien ie E h ren b erga jak d a w n iej w Z ak ład ach N erczy ń ­ sk ich , a jeżeli już jest p rzen iesio n y , o n a ty c h m ia sto w e sk iero w a n ie go na p o ­ w ró t z Z ak ład ów K u tom arsk ich do m ie jsc a p op rzed n iego pob ytu . O czekuję n a p o w ia d o m ien ie m n ie o w y k o n a n iu m eg o rozporządzenia.

G en era ł-g u b ern a to r, g e n e r a ł-le jtn a n t N ik o ł a j M u r a w j o w [2996, k. 401]

30 kwietnia 1852 Kowrygin złożył M urawjowowi raport:

Isto tn ie zarząd ziłem p r z e n ie sie n ie p rzestęp cy p o lity czn eg o Gustawa Ehren­ b erga z Z ak ład ów N erczy ń sk ich do K u to m a rsk ich i w y d a łe m od p ow ied n i roz­ k az n erczy ń sk iem u u rzęd o w i górn iczem u 3 m arca, le c z u stęp u ją c p rośb ie E h ren ­ b erga i u w zg lęd n ia ją c p rzed sta w io n e p rzez n iego ok oliczn ości, 13 tegoż m ie ­ sią ca o d w o ła łem p r zen iesien ie E h ren b erga; zn ajd u je się on jak d aw n iej w Z a­ k ładach N erczyń sk ich . [2906, k. 402]

Nazwiska rosyjskiego urzędnika, którego dzieci uczył Ehrenberg, na razie nie ustaliłam. Do akt dotyczących przeniesienia Ehrenberga załączony jest list pułkownika Kowrygina skierowany do owego urzędnika. List do­ wodzi, jak bardzo chciał naczelnik górnictwa nerczyńskiego pozbawić Ehrenberga stanowiska korepetytora. Tekst ten został napisany 14 marca 1852, a więc jeszcze przed nadejściem rozporządzenia Murawjowa. Cytuję:

W ielm ożn y P a n ie A lek sa n d rze A lek siejew iczu !

C hociaż w y d a łem rozkaz p rzen iesien ia p rzestęp cy E h ren b erga z tu te jsz y c h Z ak ład ów do K u tom arsk ich , jed n ak z p ow od u złeg o stan u jego zdrow ia p rze­ n iesien ie to w strzy m a łem . P o w ia d a m ia ją c P a n a o ty m , u w ażam ponadto za

w sk a za n e, aby P an w y sz u k a ł dla sw y ch d zieci n a u czy ciela , k tó ry b y dob ro­ w o ln ie i ch ętn ie p od jął się te g o ob ow iązk u , a p óźn iej w razie p o trzeb y zw ró ci

się P an do m nie.

M am zaszczyt, W ielm o żn y P a n ie, p ozostać P a ń sk im [...]. [2996, k. 400]

Oficjalnie Ehrenberga przeniesiono z katorgi na posielenije z rozkazu samego cara Mikołaja I w roku 1854. Zachowały się akta O zwolnieniu

od prac katorżnych Gustawa Ehrenberga. 20 kwietnia 1854 z irkuckiej

kancelarii generał-gubernatora Wschodniej Syberii wysłany został list do urzędującego w Czycie wojskowego gubernatora obwodu zabajkalskiego:

W sk u tek w s ta w ie n n ic tw a N a m iestn ik a K ró lestw a P o lsk ieg o — N a jja śn ie jsz y C esarz raczył rozkazać: G u sta w a E hren b erga, zesła n eg o w 1839 r. ,d o p r a e k a to rżn y ch na S y b erię za p rzestęp stw o p o lity czn e, zw o ln ić od prac k a to rżn y ch i p rzen ieść na p o s i e le n i je w S yb irze, je ż e li teraz jego za ch o w a n ie i sposób m y śle n ia n ie budzą żad n ych zastrzeżeń . B iorąc pod u w a g ę, że E hren b erg p e łn i tera z p race k atorżn e w f ilii Z ak ład ów N erczyń sk ich , O dcinku K n ia ż e -K o n sta n - ty n o w sk im — proszę p o w ia d o m ić ta m te jsz y urząd 15.

Na podstawie tego rozporządzenia Ehrenberg 21 m aja 1854 został zwol­ niony z katorgi. Zarząd obwodu zabajkalskiego wyznaczył mu miejsce-

posielenija: gmina ustylińska w okręgu nerczyńskim 16. Natomiast akt

urzędowych, które stwierdzałyby przeniesienie poety do. gminy ustyliń- skiej, nie ma. Biografowie Ehrenberga pisali, że od 1855 r. znajdował się on na posieleniju na Uralu, w Niżnym Tagilsku, w r. 1858 zaś wrócił do P o lsk i17.

Podana tu garść szczegółów może przyczynić się kiedyś do pełnej re­ konstrukcji życiorysu autora Szubienicy Zawiszy i jakże popularnej pieśni rewolucyjnej, znanej dziś pt. O, cześć wam, panowie magnaci...

15 C zytin sk ij O błastnoj A rch iw , f. 1, t. 1, d. 207, k. 1. 16 I b i d e m , k. 6.

17 N i e s i o ł o w s k a - R o t h e r t o w a , op. cit., s. 205. — Z a o r s k i , op. c it ., s. 12.