Powoływanie witrykusów w polskim ustawodastwie synodalnym

Stefan Sołtyszewski

Powoływanie witrykusów w polskim

ustawodastwie synodalnym

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 2/3-4, 341-357

1959

Ks. STEFAN S O Ł T Y S Z E W S K I

POWOŁYWANIE WITRYKUSÖW

W POLSKIM USTAWODAWSTWIE SYNODALNYM

Św ieccy w spółzarządcy m a ją tk u kościelnego na p rz e strz e ­ ni od X IV do X V III w. w ystępow ali pod różn ym i nazwam i. Zw ykle u staw y synodalne nazy w ają ich „vitrici” i pod tym m ian em przew ażnie znani są w praw odaw stw ie polskim . *

S ta tu ty N an k era z 2 października 1320 ro k u 1, św ieckich w spółzarządców kościelnych nazyw ają „questo res seu p e tito ­ re s ”, k tó ry c h głów nym zadaniem jest w ypraszać i zbierać o fiary na rzecz fa b ry k i kościoła. S ta tu ty te zaznaczają,, że kw estarze ci pow szechnie noszą m iano w itry k u só w .

W ślad za sw oim poprzedn ik iem na stolicy krakow skiej, biskup F. M okrski tak samo ich nazyw a w swoich sta tu ta c h z roku 13732. R ów nież w d iecezji w arm iń sk iej już w X IV w ie­ ku lud zi św ieckich, k tó rzy w czasie nabożeństw chodzili w kościele i na cm en tarzu kościelnym „cum ta b u lis ” i zb ie ra ­ li ofiary na rzecz fa b ry k i kościelnej, nazyw ano „ v itric i eccle­ siae”3.

* Zob. S o ł t y s z e w s k i S., G eneza in s ty tu c ji w itr y k u s ó w w p o l­

s k im u sta w o d a w stw ie sy n o d a ln ym , P raw o K a n o n iczn e n r 1—2, 1959, 425.

1 H e y z m a n n U., S ta ro d a w n e p ra w a polskiego p o m n iki, t. IV.

S ta tu ta S yn o d a lia E piscoporum C ra co vien siu m X I V et X V saeculi ę codicibus m a n u scrip tis ty p is m a n d a ta a d d itis sta tu tis V ie lu n ii et C alissii a. 1420 conditis... C racoviae a. 1875, 25.

2 T am że, 48.

3 J a c o b s o n H. F., G eschichte d er Q uellen des K a th o lic h en K irch e n rec h ts d er P ro vizen P reussen u n d Posen m it U rk u n d e n un d R egesten, K ö n ig sb erg 1837, 25: S e n te n tia sive a r b itriu m in te r p le b a -

n um civ ita tis Elbing' et consules ibidem de reg im in e ecclesiae p a ro - chialis ibidem 1304; „Item cum ta b u lis v a d a n t v itric i ecclesiae p e tito ­ riis a b h o ra m a tu tin a li u sq u e ad te rc ia m inclu siv e in cim eterio ta m en

342 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I

[ 2 ]

Nazwa v itric u s nie była sam a w sobie zrozum iała, to też często u staw y synodalne w y ja śn ia ją ją poprzez inne o kreśle­ nia. Dow odem tego są m iędzy in n y m i s ta tu ty M ikołaja T rąby z ro k u 1420, k tó re dla o kreślenia w itryk usów nie używ ają w ro st w yrazu vitrici, ale powiedzą (zapewne dla w yjaśnienia) „viri ecclesiastici vel v itric i ecclesiae”, nadm ieniając, że m a­ ją to być dw aj m ężow ie ze stan u świeckiego, godni zaufania, k tó ry c h obow iązkiem jest przechow yw ać o fiary w iernych· przenaczone na fab ry k ę kościoła, w ydatkow ać je, za zgodą proboszcza, czyli n im i w spółzarządzać4. Nie jest to zapew ne m u ltilo q u iu m bo język statutów , jako język praw niczy, jest zwięzły, u n ik a zbędnych słów.

W ty m sam ym praw ie czasie u k a z u ją się s ta tu ty synodu elbląskiego z ro k u 1427, k tó re w itry ku só w m ienią nazwą ś w i e c k i c h p r o w i z o r ó w , k tó rzy są pow szechnie zwani w P ru sa c h K i r c h e n f e t e r 5. S ta tu ty te w eszły później w skład S ta tu tó w P ro w in c ji R ygskiej z ro ku 14286.

Prow izorow ie ci pow ołani „ad onus fa b ric e ” m ają tro sz ­ czyć się razem z p row izoram i duchow nym i (proboszczami)

e x tr a ecclesiam e t non in tra , ex tu n c q u e cessent et post san ctam o ffe rto riu m sum m e m isse ite m v a d a n t in tr a ecclesiam vel e x tra p ro u t p la c e t e t q u id q u id su p e r illis d a tu m positu m vel o b la tu m fu e r it a f i­ delibus ca u sa devotionis, fa b ric a et non p le b an u s in te g re to llat, u t de his est d u d u m p e r p red ecesso res no stro s et nos o rd in a tu m in syno­

dis et s ta tu tu m ” .

4 S ta tu ty syn o d a ln e w ie lu ń sk o -k a lis k ie M iko ła ja T rą b y z r. 1420 u zu p e łn ili i w y d a li ks. J a n F i j a ł e к i A dam V e t u l a n i , K ra k ó w 1915— 1920— 1951, 76; ,,... volum us e t ord in am u s, quod singulis an n is in f ra octav as N a tiv ita tis C h risti a liq u e d ie ru m d icte o ctav e ipsi re c to ­ res vel a lii c u r a ti co m m u n ite r et divisim , q u ilib e t in p a ro c h ia su a cum p a tro n o ecclesie, si p a tro n u s ibi fu e r it e t com m ode adesse p o te rit et cum p aro ch ian is, vel sa ltim cum aliq u ib u s de se n io rib u s p aro c h ian o - ru m seu p aro c h ie duos viros de s ta tu laicali fid e dignos e lig a n t ac d ep u te n t. Q ui sic d e p u ta ti v ir i ecclesiastici v el v itric i ecclesie nom i- n a tim ea que pro f a b ric a seu s tr u c tu r a et aliis u sibus seu n ecessariis ecclesie quoquom odo a C h risti fid e lib u s o ffe re n tu r, d ilig e n te r co n ser­ v e n t et cum consilio re c to ris ex p o n a n t fid e lite r ac dispensent...”

5 J a c o b s o n H, F. j. w., 18, E lbingsche S y n o d e v o n 1427: „Item cum f re q u e n te r pro viso res la y ci v o lg a rlite r d ic ti K irch e n feter...”

[3] PO W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ô W ₃₄₃

0 po trzeb y i n ap raw ę kościoła z funduszów zebran ych na rzecz fa b ry k i k o ścieln ej7.

S ta tu ty synodów p ro w in cjo n aln y ch nazyw ają rów nież w itry - kusów, od ich głów nej fu n k cji kw estow ania: „collectores ele­ em o sy n aru m pro fabricis E cclesiaru m ” i żądają, aby, bez żadnego w y jątk u , b y li n im i sta rsi z lu d u 8.

N iek tóre synody u żyw ają te rm in u v i t r i c u s z dopełnieniem e c c l e s i a e 9. W iele synodów (zwłaszcza z końca w ieku X V I 1 początku w ieku XV II) p o sługuje się w yrazem v i t r i c u s bez żadnych dopełnień, określeń i w y jaśn ień w postaci c h a ra k te ry ­ zujących słów czy zw rotów 10. Św iadczyłoby to o tym , iż w ty ch czasach i okolicach pojęcie v i t r i c u s było dostatecznie zna­ ne, że nie p o trzeb n e b yły bliższe w y jaśn ien ia lu b określenia.

7 Tam że, 40: „... p ro v iso res ip sa ru m q u i onus fa b ric e su b ire t e ­ n e n tu r ta m se cu la re s qu am ecclesiasticos ad re sta u ra tio n e m d ir u ta ­ ru m ecclesia ru m de bonis · ad u su m fa b ric e coilatis v el in te sta m e n to legatis c e n su ra c o m p e lla n t”.

8 C o n stitu tio n es S y n o d o r u m M etropolitanae Eccl. G nesnen. P ro ­

vin c ia liu m a u th o rita te S y n o d i P rovincialis G em bicianae p er d e p u ta ­ tos recognitae iu ssu et opera... D. Jo a n n is Wężyk... ed ita e C racoviae...

A. D. 1630, (Zbiór W ężyka), 234: „Q uicunque E cclesiastica beneficia obtin en t, a d ju v e n t ad te c ta E cclesiae reficienda... et cum eis co llato ­ res elem o sy n aru m pro fa b ric is ecclesiarum , quos qu id em vitrico s ap p e lla n t, d e p u ta ti q u i sin t om ni exceptione de plebe m a jo re s” .

9 C o n stitu tio n es S yn o d a les Ecclesiae C ulm ensis a R ev. Dno. Petro

C ostka Episcopo C u lm e n si em e n d a ta e e t auctae A. D. 1530. O pera et

im p en sis R. D. O dincti P e rre n o t C anonici et O fficialis G en e ra lis C u l­ m en sis in lucem ed ita e A. D. 1610, cap.: U t P le b a n i unam ...

S y n o d u s D ioecesana V a rm ien sis DD. C h risto p h o ri Joannis com itis in S łu p ó w S z e m b e k E piscopi V a rm ien sis A . D. 1726, 77.

S ta tu ta S yn o d a lia D ioecesana Sa n cta e Ecclesiae W ra tisla vie n sis e d id it M. de M ontbach... W ra tisla v ia e A. D. 1855, 235.

10 D ecretales S u m m o r u m P o n tific u m pro Regno Poloniae et C on­

stitu tio n e s S y n o d o r u m P ro vin cia liu m et D ioecesanarum R eg n i eiu sd em ad su m m a m collatae... E d ita e c u ra et stu d io Z enonis Chodyński... et

E d u a rd i L ikow ski... Tom us II, P o sn an ia e 1882, 488: S. V arm iensis 1575, 489: S. V arm ie n sis 1610. (Zbiór Ż uraw skiego).

S y n o d u s D ioecesana C h eh n en sis ab D. C hristophoro Joanne in S lu ­ p ó w S ze m b e k celebrata A. D. 1717, Zam ości T ypis U n iv ersitatis, cap.

344 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [4]

W innych ustaw ach sy n odalnych znowu pow tarza się stara nazwa p r o v i s o r e s . W yraz te n w k o ntekście znaczy ad m i­ n istra to r, zawiadow ca m a ją tk u kościelnego, czy szpitalnego11. Nazwa p r o v i s o r pochodzi od czasow nika „prov ideo ”, k tó ry jest często używ any rów nież w protokółach w izytacy jny ch dla oznaczenia czynności zaop atry w an ia kościoła przez w itry k u ­ sów w niezbędne p o trz e b y 12.

Synod C hełm iński z ro k u 1583 obok „v itrici ecclesiae” sto­ su je rów nież inne nazw y, a m ianow icie: „v itrici et p ro cu ra ­ to res ecclesiaru m ”, „ p ro cu rato res et p ra e fe c ti”. S ta tu t tego synodu zatytułow any: de V itricis et procuratoribus Ecclesia­ ru m , w yjaśnia, że p ro k u ra to rz y kościelni, to ad m in istra to rz y kościelni13. P odobnie w in n y m m iejscu tegoż s ta tu tu jest po­ w iedziane, że p ro k u ra to ro m kościelnym i p refe k to m pow ierzo­ na jest ad m in istra c ja m a ją tk u kościelnego14.

Od X V II w ieku pojaw ia się w sta tu ta c h ustaw odaw stw a synodalnego now a i nieznana nazwa: „ a ed itu u s”15. „A ed itu u s” od w yrazów łacińskich „aedes” i „ tu e o r”, czyli „custos aed is”— stróż b u d y nku ; „a ed itu i” u H oracego —■ to poeci, stróże św ią­ ty n i A polina i Muz; „ a ed itu u s” w pochodnym znaczeniu — stróż k o ścielny 16. Poniew aż w itry k u s stał na stra ż y kościoła stąd jego nowa nazw a ,.aed itu u s”.

Synod P rzem y sk i z ro k u 1641 zam iast „a ed itu i” m a „aedi­ le s”17. Żródłosłów tego w y razu jest te n sam, co w słowie „ a ed itu u s” . P ojęcie rzeczow e rów nież to samo.

11 S ta tu ta S yn o d a lia dioecesis V la d isla vie n sis et P om eraniae colle­

g it et e d id it C h o d y ń ski, V arsav iae 1890, 89, 92.

12 V isita tio E cclesiarum P a rochialium in A rc h id ia co n a tu V la d isla -

v i e n s i .. A. D. 1639 et alio succesive fa c ta e x p ed ita . Ex A ctis V nblis

C a p itu li V lad islav ien sis in sc rip to C athalogo L ib r. 1728, 157, 340, 594. 13 D ecretales, (Zbiór Ż uraw skiego), j. w., 488.

14 Tam że.

15 S y n o d u s D ioecesana V la d isla vie n sis ab DD. M ath ia Ł u b ie ń sk i

anno 1634, V arsav iae 1634, 42.

16 B obrow ski T., j. w., I, 167.

17 S y n o d u s D ioecesana P ra em yslien sis p ra e sid en te P etro G em bic-

k i, A nno D om ini 1641, C racoviae 1642, cap.: D e Ecclesiis et eorum

[5] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S O W 345

S ta tu ty synodu diecezjalnego w arm ińskiego z roku 1726 posłu g ują się, kied y m owa o w itry k usach, aż p o tró jn ą term in o - ligią. Synod ten n ap rzem ian używ a słów raz „ a e d itu i”, trochę dalej, „ v itric i”, a w reszcie „pro v iso r” 18.

Synod P ozn ań sk i z ro k u 1738 używ a te rm in u „ v itric i” , lecz zaraz d odaje „seu oeconom i”19.

U rząd ekonom a kościelnego znany był niew ątpliw ie ustaw o ­ daw cy z uchw ał Soboru C halcedońskiego z rok u 451, na k tó ry m zdecydow ano, aby w każdej diecezji został ustanow iony eko­ nom, w y b ran y spośród k le ru m iejscow ego, k tó ry b y zarządzał m ają tk ie m kościelnym w edług d y rek ty w bisk u p a20. Z ustaw o­ daw stw a p rzeto pow szechnego przeszło zapew ne to pojęcie per analogiam do ustaw odaw stw a p a rty k u larn e g o na świeckich zarządców m a ją tk u kościelnego.

Jeszcze 18 la t tem u synod diecezjalny o dbyty w ty m sam ym m ieście P oznaniu, m ówiąc o w itry k u sa c h nazyw a ich p r o w i ­ z o r e m i21, a ju ż w n astęp n y m synodzie e k o n o m a m i22.

Z tego w ynika, jak n iejed n o lita była term inologia i jak p rę d ­ ko się zm ieniała n aw et w obrębie jed n ej diecezji, w ta k k ró t­ k im czasie; ty m b ard ziej jest to zrozum iałe, gdy chodzi o obszar całej P o lski na p rze strz e n i 5 wieków, k tó re ro zp atru jem y .

18 S y n o d u s D iocesana V a rm ien sis DD. C h risto p h o ri Joannis com i­

tis in S lu p ó w E piscopi V a rm ien sis A. D. 1726, 77, 79.

19 D ecretales, j. w., 489: „D ecernim us q u a te m u s v itric i seu oeco­ nom i catholici ad ecclesias p aro c h iale s et h o sp itale s ac xenodochia s u p e rv e n ie n tis p e r P erill. V isitato res c o n s titu ti c o n serv en tu r, et ubi non su n t c o n s titu ta n tu r”.

20 c. 21, C. X V I, qu. 7: „S ing uli episcopi suos h ab e n t oeconomos... om nem ecclesiam h ab e n te m episcopum h a b e re oeconom um de clero proprio, q u i d isp e n set res ecclesiasticas secu n d u m se n ten tiam p ro p rii episcopi...

P or. c. 4, D. 89: „... p la c u it om nes ecclesias h a b e n te s episcopos etiam oeconom os h a b e re de p ro p rio clero q u i g u b e rn a t res cum a r b i­ trio su i episcopi...”

21 S y n o d u s D ioecesana P osnaniensis sub C hristophoro A n to n io S ze m b e k , V arsaviae celebrata a. 1720, V arsav iae T ypis S.R.M. S cho­

la ru m P ia ru m , cap. X II: „ v itric i seu p ro v iso res”.

22 D ecretales (Zbiór Żóraw skiego), S. P osnaniensis, 1738: „v itrici seu oeconom i” .

,3 4 6 K S. S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I _[6]

W k ra ja c h E uro p y Z achodniej, jak np. w N iem czech i gdzie indziej używ ano jeszcze in nych nazw zastępczych dla w spół- zarządów m a ją tk u kościelnego, a m ianow icie: m a g i s t r i , m a g i s t r i f a b r i c a e , p a t r e s e c c l e s i a e , i u r a t i , f a b r i c e r i i, m a t r i c u l a r i i23.

P o d ajem y niżej k o n sp ek t chronologiczny nazw i określeń stosow anych dla św ieckich w spólzarządców m a ją tk u kościelnego w poszczególnych s ta tu ta c h synodalnych:

S. N an k e ra , 1320 (u H ey z m an n ’a) — q u esto res seu p e tito re s ecclesiarum q u i v itric i v u l­ g a r ite r n u n c u p a n tu r. — q u esto re s seu p e tito re s

ecclesiarum q u i v itric i v u l­ g a r ite r ap p e lla n tu r.

—· v iri ecclesiastici vel v itric i ecclesie, eolleectores elee­ m o sy n a ru m pro fab ricis eccl.

— p rovisores layci, v o lg a riter d ic ti K irc h e n fe te r. — provisores. — v itric i ecclesiae. S. M okrskiego, 1375 (u H ey z m an n ’a) M. T rą b y . 1420 (u ks.. F ija łk a i V etu - laniego)

E lbingsche Synode, 1427 (u Ja c o b so n ’a) (u Ja co b so n ’a)

1434 a 1440 S. P ro v . R igensis, 1428

S. dioec. C helm ensis, (u Sawickiego)24

S. sess. consist. G edani, 1519 (u J a c o b ­ son’a)

S. dioec. V ilnensis, 1528 (u S aw ic- kiego)25

S. V arm iensis, 1575 (u Żóraw skiego) S. V ladyslaviensis, 1579 (u C hodyń-

skiego)

A cta synodii... G ed a n i celebr, (u Cho- dyńskiego)

— v itric i ecclesiae seu p ro ­ visores.

— p ro c u ra to re s fa b ric a e eccl- cae.

— vitrici.

—■ v itric i et pro v iso res eccle­ siae.

— pro v iso res ecclesiarum seu vitrici.

23 P o d rę cz n a E n cy klo p e d ia K ościelna pod red. ks. Chełm ickiego, W arszaw a 1910, X X I—X X I, 335.

P or. K a r ł o w s k i Κ., Z d zie jó w za rzą d u m a ją tk u kościelnego.

M iesięcznik K ościelny. O rg an A rc h id ie ce zji G n ieźn ień sk iej i P o z n a ń ­ skiej, R. 1936, Nr, 51, 210.

24 S a w i c k i J. Concilia Poloniae. Ź ró d ła i stu d ia kry ty czn e. N a j­ d aw n iejsze s ta tu ty sy n o d a ln e diecezji chełm skiej z X V w., L ublin 1948, IV.

[ 7 ] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W 347

S. C ulm ensis, 1583 (u Żóraw skiego) S. V ratislav ien sis, 1592 (u M onbach’a) E pistola M acieioviana, 160726

S. V arm iensis, 1610 (u Żóraw skiego) Ref. G enerales, 162127

Congr. cleri A rch id . Pom ., 1622 (u Cho- dyńskiego)

S. V ladyslaviensis, 163428 S. P raem ysliensis,163629

S. P ra em y slien sis, 1641 (u Żóraw skiego) S. P osn an ien sis, 164230

S. P osn an ien sis, 1720 (u Żóraw skiego) S. P io censis, 173331

S. P o sn an ien sis, 1738 (u Żóraw skiego) S. C ulm ensis, 1745 (u Żóraw skiego) S. V arm iensis, 1726 (u Żóraw skiego)

p ro c u ra to re s et p ra e fe c ti, v itric i et provisores. v itric i Ecclesiae. v itrici. vitrici. v itrici. v itric i ecclesiae. a e d itu i seu vitrici, vitrici.

aediles ecclesiarum v itric i.

v itric i seu p rovisores vitrici.

v itric i seu oeconom i vitrici.

aed itu i, v itric i, provisores. 25 S a w i c k i j., Consilia Poloniae. Ź ródła i stu d ia k r y ty c zn e . S y ­

n o d y d ie ce zji w ile ń s k ie j i ich sta tu ty , W arszaw a 1948, II.

2 8 S y n o d u s dioecesana V la d isla vie n sis ab III. e t R ev. D. D. M athia Ł u b ie ń sk i episcopo vla d isla v ien si e t P om eraniae 1634, V arsav iae 1634,

cap.: E pistola P a sto ra lis bonae m em o riae I ll-m i C a rd in alis M aciejow ­ ski, ite ru m a S a c ra C ongregatione Illu striss. C a rd in a liu m S. Concilii T rid e n t. In te r p r e tu m rec o g n ita e t a S.S.D.N.D. U rb an o P a p a V II a p p ro ­

b ata.

27 R efo rm a tio n es G enerales ad C leru m et p o p u lu m D ioecesis Cra-

coviensis p e r tin e n te s ab III. e t R ev. Dno D. M artino S z y s z k o w s k i in S yn o d o D ioecesana A . 1621, Cracoviae. In officina A n d re a e P e tric o -

nii, T ypis S R. M. 1643.

28 S y n o d u s dioecesana V la d isla vie n sis ab III. et R ev. D om ino D. M athia Ł u b ie ń sk i D ei et A postolicae Sedes G ratia Episcopo V la d isla ­ v ie n si et P om eraniae, I n sua Ecclesia C athedrali, A n n o D om ini 1634,

V arsav iae, A nno D om ini 1634.

29 S y n o d u s dioecesana P ra em yslien sis p ra esid en te D. A n d rea S zo ld r sk i a. D. 1636, C raco v iae 1636, 11.

30 C o n stitu tio n es e t D ecreta S y n o d i D ioecesanae P osnanensis, p ra e­

sid e n te D. A n d re a de S zo ld ry S zo ld rsk i, A. D. 1642, P osnaniae A. D.

1642.

si C o n stitu tio n es e t D ecreta S y n o d i D ioecesanae Plocensis sub D.

A n d re a S ta n is la w K o stk a in Z a łu sk ie Z a łu sk i, P u lto v ie 1733 c e le b ra ­

348 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I

[81

O w yborze w itry k u só w S ta tu ty N an k era i M okrskiego1 m ó­ wią, że m ają oni być pow oływ ani „ad p rocu ratio n is officiu m ” za zgodą rząd cy kościoła. S ta tu t biskupa M okrskiego grozi k a rą kościelną „si quis a lite r in v itric u m asu m ptu s f u e r it”. T y tu ł odnośnego s ta tu tu brzm i: „U t v itric i p e r recto res ecclesiarum e lig a n tu r”. S ta tu t te n naprow adza nas na m yśl, że w itry k u sy byli w y b ieran i ty lk o przez sam ych rządców kościelnych. Lecz z tre śc i sam ego postanow ienia, a zwłaszcza ze słów „vitrici... non a ssu m a n tu r2... nisi rec to re ecclesiarum ad hoc consilium acced en te” w ynika, że m ają być w y b ieran i za rad ą rządców kościelnych. Ze słów dalszych tegoż postanow ienia dow iadu­ jem y się, że w itry k u só w w ybierano czasem w brew w oli rz ą d ­ ców kościoła, z czego pow staw ały dlań ,,dam na non m odica” . D latego bisk up M okrski nie ty lk o przypom ina s ta tu t swego poprzednika, ale n ak azu je w edług niego ściśle postępow ać (firm ite r observandum ).

K to fak ty czn ie m iał praw o biernego i czynnego w yboru, ilu należało w ybrać w itry k u só w w każd ej p arafii, kiedy, na jak długo — na te p y tan ia d ają nam odpowiedź dopiero S ta tu ­ ty M ikołaja T rąb y z ro k u 1420. S ta tu ty le u kazały się w pół w ieku blisko po S ta tu ta c h M okrskiego, k tó re ty lk o ogólnikowo p o tra k to w a ły u rzą d w itrykusów .

Po k ró tk im w stępie wy łuszczą jący m powody, dla k tó ry ch w ydaje się niniejsze rozporządzenie, S ta tu ty M ikołaja T rąby uroczyście p o stan aw iają (volum us et ordinam us), ażeby „każ­ dego ro k u w oktaw ie Bożego N arodzenia, jakiegokolw iek dnia w spom nianej oktaw y, sam i rząd cy kościołów lu b inni duchow ni, m ający pieczę nad duszam i, w spólnie i osobno każdy w sw ojej parafii, razem z k o lato ram i kościoła oraz razem z p arafian am i lu b p rz y n a jm n ie j z n iek tó ry m i ze starszyzn y p a ra fii (de senio­ rib u s parochianorum ), w y b ra li i delegow ali dwóch m ężów św ieckich godnych zaufania, zw anych m ężam i kościelnym i

1 H e y z m a n n U . , S ta ro d a w n e p raw a polskiego p o m n ik i, K ra k ó w 1875, IV, 25.

[9] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W 349 lub w itry k u sa m i3. W skład zebran ia wyborczego m ają wcho­ dzić:

a) rządca kościoła b) k o lato r

c) p arafian ie lu b starszyzn a p arafii.

a) G łów nym czy nn ik iem p rzy w yborze w itryku sów jest rządca kościoła lu b inny duchow ny. Na nim spoczywa obowią­ zek przeprow adzenia wyborów. On był w yborem w itrykusów na jb a rd zie j zainteresow any. Oni bow iem m ieli być jego w spół­ p racow nikam i w zarządzie m ają tk ie m kościelnym .

b) Osobą w ym ienioną w statu cie na d ru g im planie, m ającą praw o udziału w w yborze w itrykusów , b y ł k o lato r lu b ko la- torow ie kościoła. Jed n ak że obecność k o lato ra przy w yborze w itryku só w nie była bezw zględnie potrzebna. Je śli bowiem nie posiadał kościół kolato ra, lu b k o lato r nie mógł przybyć na zebran ie wyborcze, to nieobecność jego nie w pływ ała na ważność w yborów .

c) W skład zebrania wyborczego m ają wchodzić parafianie, lub p rzy n a jm n ie j n iektó rzy z p a ra fia n tzw. starszyzna p a ra ­ fii. Praw dopodobnie przez w yrazy „seniores p a ro c h ian o ru m ” należy rozum ieć każdego starszego i poważnego p a ra fia n in a 4. Pojęcie starszy zn y p a ra fia ln ej z biegiem czasu zostało w y p a­ czone i ograniczone w yłącznie do w ójtów , sołtysów oraz r a d ­ ny ch m iejskich i g m in n y ch 5. Oni to często decydow ali o w y ­ borze k andydatów , co n aw et zostało usankcjonow ane na W a r­ m ii przez synod z ro k u 1610 postanow ieniem , że w itrykusów należy w ybierać i zatw ierdzać oraz usuw ać głosam i w ójtów i rad n y ch , jed n a k za zgodą proboszcza6. Synod W arm iński

3 S ta tu ty syn o d a ln e w ie lu ń s k o -k a lis k ie M iko ła ja T rą b y z r. 1420

u z u p e ł n i l i i w y d a l i k s . J a n F i j a ł e к i A d a m V e t u 1 a n i, K r a k ó w 1915— 1920— 1951, 76.

4 M a ł e c k i F . U dział c z y n n ik a św ieckieg o w zarządzie m a ­

ją tk ie m k o ś c ie ln y m w Polsce w p ie rw sz y c h p ięciu w iek a ch od w p ro ­ w a d zen ia ch rześc ija ń stw a ( m a s z y n o p is ) , L u b l i n 1949, 85.

5 T a m ż e .

350 KS. S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I _{[ 1 0 ]}

z r. 1575 stanow i, że sam proboszcz nie m a w ładzy u stan aw ia­ nia i zw alniania w itrykusów ; an i też sam i u rzęd nicy m iejscy, czy w iejscy bez proboszcza, lecz wszyscy razem i to w od­ pow iednim m iejscu i w czasie, w edług zw yczaju m iejscowego. G dyby się zgodzić nie m ogli, m a rozstrzygnąć b u rm istrz (p rae­ fectus loci)6a.

Synod P ozn ań sk i z ro k u 1720 p rzypom ina p ra k ty k ę w ybie­ ran ia w itry k usów przez proboszcza i p a ra fia n (per P aro ch u m et Parochianos), p o m ijając k o lato ra 7.

Synod n ato m iast P o zn ań sk i z ro k u 1738 podkreśla, że w m ia­ stach w ybierać m a ją w itry k u só w u rzęd n icy m iejscy, a po wsiach proboszcz i starszyzn a w iejska zaprzysiężona8. W po­ stanow ieniu ty m u w y d a tn ia się w pływ w ładzy św ieckiej na w ybór w itrykusów , k tó ra uzależniała ich od siebie nie ty lk o przy w yborach, ale i podczas urzęd o w ania9. W ybór w itry k u ­ sów m a się odbyw ać „cum consensu et un am im i v o lu n ta te o m n iu m ”10.

N ajstarsze źródła w zm ian k ujące o w itry k u sa c h m ówią o nich w liczbie m nogiej: „ v itric i”, lecz liczby nie podają. W edług sta­ tu tu M ikołaja T rąb y m iało ich być dw óch11. Zw ykle też po p a ra ­

6a D ecretales, j. w . 488.

7 S y n o d u s D ioecesana P asnaniensis a. 1720, j. w. cap. X II. 8 D ecretales, ... j. w., 489: „P ost f a ta eorum alii catholici bene p ossessionati p e r M a g istra tu s in civ ita tib u s, in villis vero p e r p a r o ­ chum e t seniores v illae ju ra to s elig an tu r.

0 M a ł e c k i F., j. w., 88.

io A c ta C a p itu lo ru m nec n o n In d ic io ru m E cclesiasticorum selecta e d id it B. U lanow ski, vol. I l l , p a rs I. K ra k ó w 1908, 52, nr. 139, r. 1484:

,,... Item idem Rev. D nus E piscopus etiam decrevit... quod d n i con­ sules, q u an d o d e b e re n t elig ere et o rd in a re v itric o s ecclesie ibidem ad s. B arth o lo m eu m , d eb e n t v o care d n u m p le b an u m ad ipsam electionem et cum consensu et u n a n im i v o lu n ta te om n iu m v id elicet consulum et p le b a n i ipsos vitrico s sta tu e re , o rd in a re et po n ere o m nesque sim ul quo tien s ipsos v itric o s racio n em fa c e re contigerit, racionem su b ire te n e b u n tu r e t om nium consensu accedente v id e lic et p le b a n i et con­ sulum , p ec u n ia s ecclesiasticas pro re p a ra c io n e a u t n e c essariis ecclesie c o n v e rtere d eb eb u n t, p re fa tu s q u e p le b an u s a b re n u n c ia v it probacioni su p e r co n su etid in e an tiq u a ...”

u H e y z m a η n U., j. w. 228.

[Π ] PO W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W 351 fiach w yb ieran o ich dw óch12, niek ied y zwłaszcza później trz e c h 13

i c z te re c h 14, a n aw et sześciu15. W p rak ty ce zdarzało się, że w p a­ rafii był ty lk o jed en w itry k u s albo nie było żadnego. P ro to k ó ły w izytacy jne stw ierd zają w tędy lakonicznie: „v itrici n on s u n t”16 i n a k azu ją proboszczom u stanow ienie ich po porafiach 17.

P rep o zy t kościoła p a ra fii Brzeście, w diecezji w łocław skiej, tłum aczy się, że nie m a w itry k usów przy kościele, poniew aż obyw atele brzescy nie chcą p rzy jąć tego obowiązku przez w zgardę (per co n te m p tu m )18.

Z darzało się, że w n iek tó ry ch parafiach , jeszcze w czasie w izytacji, dokonyw ano w yboru w itry k u só w 19.

12 M o n u m e n ta H istorica D ioeceseos V ladislaviensis, t. X X I . V lad is- la v iae 1901, 11, 22.

V isita tio A rch . C ru sffic . e t Pom. A. D. 1582 — 1583, f. 346, (66),

f. 384 (88).

D ec retu m R efo rm a tio n is circa V isita tio n e m E cclesiarum D ecanatu V o yn icen si in A n n o 1792 e x p e d itu m . Ex actis K sią żę co -M etro p o lital-

na K u ria w K ra k o w ie, 1.

13 M o n u m e n ta H istorica Dioceseos V la d isla vie n sis t. X V . V la d is- la v iae 1897, 25.

14 Tam że.

15 M o n u m e n ta H istorica, j. w., XV. 27.: V itric i: „Duo nobiles D.D. O siow ski i K ozłow ski. H is a d iu n c ti q u a tu o r villani...

iß D ecanatus B resten sis 1619 (bez p ag in ac ji): Brześć, L ublin, P o- rażew o.

V isita tio P erillm i B o rzy sła w s k i A rch. V lad. A. D ni 1711: f. 130,

f. 120, f. 132, f. 156.

17 D ecanatus B resten sis 1699. K iotno (villa): „V itrici non sunt, q u i u t c o n s titu a n tu r de aliq u a V illa P a ro c h ia li v ir i duo F id e dignt e t posses- sio n a ti com m issum est R - P aro ch o .

V isita tio ecclesiarum in A rch id . V lad. 1639 e t alio... j. w., 594. D ecre­ tu m R ef. Eccl. Solne U jście n a k a z u je : „ Q u a p ro p te r A. R. P a ro c h u s pro

te m p o re ex iste n s h a b ito C onsilium cum S e n io rib u s C iv ita tis eiusm odi V i­ tric o s co n stitu it...”

18 D ecanatus B resten sis 1699. B rzeście o p p id u m : „V itrici ad han c E cclesiam non su n t cives B resten se s u t a p e rit R. P ra e p o situ s re c u sa n t p e r co n tem p tu m hoc officium su sc ip e re ”.

19 Tam że, Chodecz (oppidum nobilum ): „V itrici vero no n fu e ru n t, v eru m in p re s e n ti v isitatio n e, duo o p p id a n i C hodcienses possessionati su n t co n stitu ti...”

V isita tio P erillii B o rzy sła w s k i A. D. 1711, j. w., f. 11. B rześć (opii-

352 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I _{[ 1 2 ]}

Na sk u tek zaniedbania tego obowiązku po p arafiach Synod W łocław ski z ro k u 1634 w idzi się zm uszonym nakazać, osob­ n y m postanow ieniem , ab y dziek ani w iejscy jak n ajp ręd zej u stanow ili w itry k u só w w poszczególnych p a ra fia c h 20.

Synod P o znański z rok u 1738 n ak azu je zachow anie przy kościołach p arafialn y ch i szp italach 21 (tj. zakładach dobro­ czynnych, poczętych z ducha chrześcijańskiego) vitrykusôw , u stanow ionych przez „p rześw ietnych w izytatorów , w czasie w izytacji, a gdzie nie m a w itry ku só w m ają być u stan o w ien i22. Synod C hełm iński z ro k u 1745 dobitnie i z naciskiem pod­ k re śla „n u lla ecclesia sit sine v itric is” i dodaje, jeśli gdzie ich nie ma, m ają być w y b ra n i w ciągu czterech ty g o d n i23.

Ja k w idzim y ustaw odaw stw o synodalne w ielką w agę p rz y ­ w iązyw ało do istnien ia w itry k u só w w parafii.

P rz y w yborach kan d y d ató w na u rząd w itry k u sk i by ły b ra ­ ne pod uw agę ich p rzy m io ty osobiste oraz inne cechy. S ta tu ­ ty M. T rąb y o k reślają je lakonicznie: m ają to być m ężowie św ieccy, ludzie sta rsi z ludu, godni zau fan ia24. Inne s ta tu ty synodalne b ardziej szczegółowo o k reślają ich cechy, k tó ry m i m a ją się odznaczać. M ają to być k ato licy 25, p arafian ie g o rli­ w i o chw ałę bożą, posesjonaci26, mężowie przezorni, roztropni, cieszący się dobrą sław ą, m iędzy in n y m i nie o sta tn i27, mężowie dośw iadczeni i su m ien n i28. Je d n y m słow em ludzie zdatn i na te n

20 S yn o d u s V ladislaviensis 1634, j. w., 42: „vitricos quam p rim u m a D ecanis R u ra lib u s in s titu i om nino volum us...” .

21 D ecretales, (Zbiór Żóraw skiego), j. w., 484. 22 Tam że, j. w., 484.

23 D ecretales, j. w. 489.

24 H e y z m a n n , j. w., 228.

25 S y n o d u s dioecesana P ra em yslien sis 1641, j. w. cap.: De E ccle­ siis et eorum rep a ra tio n e .

26 s. P osm anensis a. 1720, j. w., cap. X.: „sin t v itric i seu P ro v iso ­ res, qui ex P a ro c h ia n is possessionatis e lig a n tu r et zelum honoris Dei in se h a b e n te s”.

27 D ecretales, j. w „ 489. S. V a rm ien sis 1610: „Esse d eb e n t v iri d isc re ti, p ru d e n te s, b o n ae fam a e ac fidei, ben e possessionati, ac in te r alios cives non p o strem i...” .

28 D ecretales, j. w., 489. S. C ulm ensis 1745: „.... v iri ad hoc o ffi­ cium p ro b a ti ac tim o ra ta e co n scie n tia e”.

[13] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W 353

u rz ą d 29. N iektóre s ta tu ty synodalne biorą pod uw agę pochodze­ nie społeczne w itrykusów , zaznaczając, że część ich m a być w y­ b ran a ze stan u szlacheckiego, a część spoza stanu szlacheckie­ go30.

O dbiciem postanow ień syno d alny ch są protokóły w izytacyjn e, z k tó ry c h dow iadujem y się o w alorach m o ralny ch poszczegól­ n ych w itrykusów , ich pochodzeniu i zawodzie. Na w itryku sów b y li w yb ieran i: k m iecie31, rzem ieślnicy 32, obyw atele m iasta33, u rzęd n icy cyw ilni, jak w ójtow ie34, sołtysi35, ra d n i36, a naw et k olatoro w ie37.

29 s . P osnaniensis 1720, j. w., cap. X II: „Illo ru m v itric o ru m elec­ tio vel a n tiq u o ru m c o n firm a tio ad hoc officium ap to ru m ...”.

so T am że: „...V itrici... e lig a n tu r tre s et q u atu o r, q u o ru m duo sin t nobiles v e l saltem unus, e t du o cives v illan i...”.

M o n u m e n ta H istorica, t. 11, 27: V itric i: „Duo nobiles DD. O siow ­ sk i i K ozłow ski. H is a d iu n c ti q u a tu o r villani...

R o zporządzenia y P ism a P a sterskie za rządów J. O. X ię cia M ich a ­ ła Jerzego P o n iatow skiego B isk u p a Płockiego etc do D ye ce zyi Płoc- k ie y w y d a n e. D la w ygody te y ż e D yecezyi ze b ra n e i do d ru k u p o d a ­

ne. t. III. W W arszaw ie w D ru k a rn i N adw. J. K. Mci i P rześw . K o- m issy i E d u k a c y ji N arodow ey. R ok 1785. W ydał X. W ik to r W argaw - ski K a te d ry P łockiey i K o llegiaty P u łtu sk ie y K an o n ik .

P or. B i s k u p s k i S., K r z y s z to f Ż ó ra w sk i P o lski K a n o n ista X V I I I

stulecia, W łocław ek 1950. 41.

si V isita tio Eccl. Paroch, in A rch id . V ladisl. 1639 et alio, j. w., 535; „V itrici ecclesiae cm ethones in B raniew o...”. Tam że, 157, K ościół sive K o ścielna W ieś: „V itrici su n t duo P a u lu s G il cm eto de K ościelna Wieś et...”

32 M o n u m e n ta H istorica, j. w., V isita tio ecclesiarum in A rch id ia -

c o n a tu D ioecesis V la d isla vien sis c o n s iste n tiu m p e r R d u m D num S ta - nisi. K a r n k o w s k i E piscopum V la d isla vie n sem et P om eraniae, a d h ib i­ to pu b lico N otario no b ili P etro G oiski, Facta sub A n n o D ni 1577, 58...”

L a u re n tiu s p ellifex et B lasius se rifa b er, v itric i...”

V isita tio ecclesiarum ... a 1639 et alio, j. w., 157.

33 M o n u m e n ta H isto rica, j. w., t. X X I, 11. R adziejów . V itrici: „A d ecclesia a e d itu i duo cives possessionati, non iu ra ti...”

V isita tio ecclesiarum ... a. 1639 e t alio, j. w., 340.

34 M o n u m e n ta H istorica,... V isita tio E cclesiarum D ioecesis V la d i­

sla vien sis p e r ' R ev. D. M a th ia m K a r sk i dec. C h ru svic ie n sem et. can. V la d isla vie n sem de m a n d a to R -m i S t. K a r n k o w s k i Ep. V I. fa c ta anno 1578, 22.

354 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I _[14]

Oznaczony był rów nież te rm in wyborów, a m ianowicie: „singulis an n is in fra octavas N a tiv ita tis C h risti” jakiego­ kolw iek d n ia38, czyli w o statn ich dniach g ru d n ia 39.

O graniczony był czas trw an ia k ad en cji w itry k u só w do je d ­ nego roku , lecz praw odaw stw o dozwalało w ybór ty c h sam ych na dalsze la ta 40.

W p rak ty c e jednakże nie w szystkie przepisy synodalne b y ­ ły przestrzeg an e. U staw y podkreślały, że w ybory w itryk u só w m ają się odbyw ać „co lleg ialiter” przez proboszcza i parafian. Z darzało się niekiedy, że proboszcz na w łasną ręk ę usuw ał lub m ianow ał w itry k u só w 41.

Podobne by ły nadużycia ze stro n y urzędn ikó w m ag istrac­ kich lu b innych, k tó rz y sam i w y b ierali w itry k u só w bez zgody i w iedzy proboszcza42. M usiały to być częste w ypadki, gdyż s ta tu t Synodu W arm ińskiego z ro k u 1575 przypom ina z n a ­ ciskiem , że an i sam p leb an w edług swego upodobania, ani m a­ g istrat, czy gm ina bez plebana, nie może u stanaw iać lu b u su ­ wać w itry k u só w 43.

Czasem w b rew przepisom sy n o d aln y m był ty lk o jed en w i- try k u s w parafii. W zapiskach sądow ych z ro ku 1501 czytam y

35 Tam że, 23 Jax y cze: „H a b et vitrico s tre s et q u ib u s u n u s V ale n tin u s B alin, scu ltetu s...”

36 V isita tio Ecclesiarum ... a. 1639 et alio, j. w„ 233. E cclesia P a ro -chialis S. Jo a n n is B a p tista e V ladislaviensis. „V itrici Eccl. su n t ... consul a n tiq u s ” .

37 M o n u m e n ta H istorica, j. w., XV, 31. 38 H e y z m a n n , j. w., 228

39 S. P osm aniensis 1720, j. w., cap. X II.

40 H e y z m a n n , 288: ...„sic u t p re fe rtu r, ite ru m electis...” 41 D ecretales, 488. S. V a rm ien sis 1575.

42 ^ c t a C apitu lo ru m , j. W., vol. I l l , p ars. I, 274, n r 630 r. 1500: „In cau sa honor. Jo h a n n is N yedzyela... p le b a n i in R adziejów co n tra preco n su lem et consules o p p id i prefati... Item c o n tra eosdem... p ro p o ­ suit, quom odo d ic ti p ro co n su l et consules... v itric o sq u e ab sq u e scien ­ tia et ecclesie consensu ipsius p le b a n i elig u n t...”

43 D ecretales, j. w. 488: „ S ta tu im u s et d e c la ra m u s quod p arochus solus non h a b e a t p o te sta tem in s titu e n d i d e s titu e n d iq u e aliq u em e t v i­ tric is cum , lubet, n e q u e soli m a g istra tu s, a u t co m m u n itas sine p a ro ­ cho”.

[15] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W 355

skarg ę proboszcza z Radziejow a: „quom odo ipsi preconsul et consules... u n u m v itric u m h a b e n t in dicta ecclesia”, p o d k re­ ślającą, że jest to niezgodne ze sta tu ta m i p row incjonalnym i, zatw ierdzonym i przez Stolicę A postolską44. S ta tu ty syno dal­ ne nakazyw ały w ybierać p rzy n a jm n ie j dw óch w itrykusów , jednakże w p rak ty c e w ybierano n iep raw nie często jednego, czego dow odem są rów nież proto k ó ły w izy tacyjne i Decreta reformationis dla różnych p arafii45. W w ielu p arafiach w ogóle zaniedbyw ano w yboru w itrykusów . W izytacja A rchidiakona W łocław skiego G rotkow skiego z ro ku 1639 i n astęp n y ch stw ier­ dza brak w itry k u só w w p a ra fii Brześć, L ubran iec, B ithon i in n y ch 48.

W izytacja dokonana w ro k u 1699 w dekanacie brzeskim , diecezji w łocław skiej, podkreśla b rak w itry k u só w w p arafii Brześć, K łotno, L ubotin, Połażew o, O strów itd .47. W izytacja A rchidiakona W łocław skiego B orzysław skiego z roku 1711 w y ­ k azu je b ra k w itryk u só w w p a ra fii Choczem, Błędno, Sm ieło- nice, M odrzew o48.

W izytacje dokonane w arch id iecezji gnieźnieńskiej w la­ tac h 1632— 1633 stw ierd zają w swoich protokółach istnienie w itryk usów po p arafiach 49.

44 A c ta C a p itu lo ru m , j. w., vol. III, p a rs I, 278. n r. 639, r. 1501: ...„Quomodo ipsi p rec o n su l e t consules co n tra co n su etu d in e om nium eccl. p a ro c h ia liu m et c o n tra s ta tu ta p ro v in c ia lia p e r S. Sedem A po­ stoł. ap ro b a ta... d u m ta x a t u n u m v itric u m h a b e t in d ic ta ecclesia p a ­ ro ch ia li R adzyiensi... p e te n s eosdem ... com pelli, u t de ce te ro iu x ta con­ su e tu d in e m a lia ru m ecclesia ru m e t s ta tu ta p ro v in c ia lia p re d ic ta duos s a lte h a b e a n t”.

45 D ecanatus B resten sis a. 1699: W łocław ek. E cclesia S. A d alb e rti.

D ec retu m R efo rm a tio n is ... D ecanatu V o yn icen si in . anno 1792, j. w.,

1. D ecretu m R efo rm a tio n is pro ecclesia P arochiali R adłów .

A c ta ' V isita tio n u m P arochialium H ospita liu m , O ratoriorum , C apella­ r u m A lta r iu m in A rch id io ec esi et A rch id ia c o n a tu G nesnensi co n sisten - sium ...per... D n u m A d a m u m L eśn ie w sk i... e x p ed ita e, conscripte se q u u n tu r

1632 — 1633, 11.

46 V isita tio in A rch id . Vladisl. a. 1639 e t alio, j. w., 33, 97, 503. 47 D ecanatus B resten sis 1699, j. w.

48 V isita tio P erillm i B o rzy sła w s k i 1711, j. w., f. 130, 120, 132 i 156. 49 A c ta visita tio n is in A rch id . e t A rchidiac. G n esn en si a. 1632 —

356 K S. STEB'AN S O Ł T Y S Z E W S K I [16]

Przeszło 100 la t później p rotokóły w izy tacy jn e tejże a rc h i­ diecezji z la t 17 6 6 50 i 1781, 1782, 178351 p o m ijają w itry ku sów m ilczeniem .

Przypuszczać należy, że pod koniec naszego okresu, przed rozbioram i, kied y Polska „nierządem s ta ła ” i chyliła się ku upadkow i, tak że i w te j dziedzinie nie zachow yw ano p raw o ­ rządności i nie w ybierano w itrykusów , a m ają tk ie m ściśle kościelnym zarządzał sam proboszcz52.

T aki stan rzeczy p rzejaw iał się i w innych diecezjach, o czym św iadczą „D ecreta R efo rm atio nis” z ro ku 1792, w y­ dane dla jednego z d ek an ató w diecezji k rakow skiej. Na dzie­ sięć p a ra fii tego d e k a n atu 8 nie m iało w itrykusów , a w ybór ich n a k a zu ją osobne d e k re ty dla każdej z p a ra fii53.

Po swoim w yborze, w itry k u sy pow inni b y li złożyć przysię­ gę na w iern è w ypełn ian ie swoich obowiązków54, dlatego n a­ zyw ano ich rów nież „ ju r a ti”55 — przysięgli. B yła to n iejako sa k ra m en ta ln a przy sięg a56 i składano ją „in facie ecclesiae”57.

50 G eneralis V isita tio E cclesia ru m in A rch id ia co n a tu G nesn. con­

sis te n tiu m p e r P e rillu stre m R u d issim u m A n to n iu m W y c za lk o w sk i I. V. D. C anonicum M etro p o lita n u m G nesnen. A rch id . C alisien. V isi­ ta to r e m G eneralem D eleg a tu m co n tin u a ta et peracta A ■ D. 1766.

51 A c ta V isita tio n is G eneralis E cclesiarum A rch id ia co n a tu s Cali­

sien. p e r P erill, R ev. D n u m Joseph G em b o rek A. D. 1781, E xpeditae,

82, 83.

52 D e m b i ń s k i К . D ozory K ościelne. W arszaw a 1913, 1.

53 D ecretu m R efo rm a tio n is circa V isita tio n e m E cclesiarum Deca-

n a tu V o yn icen si in A n n o 1792 e x p e d itu m , f. 1, 4b, 7, 13, 14b. i inne.

54 D ecretales, j. w., 488. S. C ulm ensis a. 1538:... „U t ecclesiarum p ro c u ra to re s et p raefecti, q u ib u s sta tu s a d m in istra n d o ru m ... co m m it­ titu r, ju r e ju ra n d o p r o m ittu n t se velle ea fid e lite r conservare, t r a c ta ­ re et m in istra re ...”

55 P odręczna en c yk lo p e d ia kościelna, W arszaw a 1910, X X —X X II, 335.

56 S y n o d u s V la d isla vie n sis а. 1634, j. w., 42: ...„V itricos quos in sin ­ gulis p a ro c h ia lib u s ecclesiis binos S a c ra m e n ta li iu ram en to o b stric ­

tos...”

57 Tam że, j. w., 489. C u lm en sis a. 1641: „volente, u t d ictu m iu ra - m e n tu m f ia t in facie Ecclesiae...”

[17] P O W O Ł Y W A N IE W IT R Y K U S Ó W ₃₅₇

N iek tóre pro to kó ły w izy tacyjn e zaznaczają, że w itry k u sy nie zostali zaprzysiężeni (non iu ra ti)58.

Treść przysięgi była n astępu jąca:

„ Ja N.N. m ając w zgląd na zasługi i m odlitw y całego K o­ ścioła Bożego powszechnego, k tó ry się za sta ra ją c y c h o ozdo­ bę i pom nożenie chw ały boskiej w kościołach m odli i p rzy strasz­ nej ofierze M szy św. o nich nie zapom ina, a po śm ierci, zaw ­ dzięczając im pracę i pieczołow anie, w nagrodę z łaski w k o ­ ściele ciała ich lu b p rzy kościele (w/g onych sam ych woli), z zw yczajnym katolickim obrządkiem chowa i grzebie, p rz y ­ sięgam P a n u Bogu W szechm ogącem u, w T ró jcy św. Je d y n e ­ m u, iż p rz y jm u ją c na siebie u rząd k ościelny w i t г у к a, czyli prowizora lu b prokuratora przezw iskiem nazw any, z daw na daw ności od zw ierzchności Kościoła Bożego postanow iony i te ­ raz pod posłuszeństw o od Kościoła Bożego i j.o. księcia j.m . pry m asa teraźniejszego do postanow ienia p rzy każdym kościele ponowiony, renow ow any (rozum ie zapew ne O kólnik K rzysz. Szem beka, arcyb. gnieź., datow any w O patów ku d. 10 Octob. 1743), że chcę szczerze i w iern ie spraw ow ać. Na k tó ry m to u rz ę ­ dzie w niczym nie będę się lenił, m ając pieczę i pam ięć o koś­ cielnych rzeczach; owszem, będę się s ta ra ł w edług m ożności m ojej o p o trzeb y kościoła, jak: o św iatło, bielizny, i re p e ra c ję jej, to z pokładnego, to z pogrzebów, to z innych prow entów kościelnych, to z eleem ozyny łaskaw ych p a ra fia n i dobrodzie­ jów, lu b to w kościele lu b w całej parafii. W czem tak m i P. Boże dopom óż i n iew inna Jezu sa M ęka i wszyscy św. p a tro ­ now ie tego D om u Bożego”59.

P rzysiędze tej m iędzy in n y m i sp raw am i poruszone są n ie­ k tó re u p raw n ien ia i obowiązki, k tó re spoczyw ają na b ark a c h w itrykusów .

58 M o n u m e n ta H istorica, j. w., t. X X I , 11. por, D ecanatus B re -

sten sis 1699: p a r. W ieniec, p ar. św. J a n a w e W łocław ku.

59 E n cy klo p e d ia K ościelna ks. A l. N ow odw orskiego, W arszaw a,