Grodzisko średniowieczne we Włoszczowie

(1)

Zygmunt Włodzimierz Pyzik

Grodzisko średniowieczne we

Włoszczowie

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 157-175

1998

(2)

R o c z n i k M u z e u m N a r o d o w e g o w K i e l c a c h T o m 1 9 , K i e l c e 1 9 9 8

ZYGMUNT WŁODZIMIERZ PYZIK

G R O D Z I S K O Ś R E D N I O W I E C Z N E W E W Ł O S Z C Z O W I E

1. Grodzisko we Włoszczowie żywe je st w świadomości mieszkańców tego m iasta i okolicy oraz niejednokrotnie w zm iankow ane w historiografii:

i Włoszczowa była pierw otnie wsią królewską. O dawności zaludnienia tego p u n k tu świadczy cm entarzysko z urnam i (...), a na północ śród bagna nasyp (gro dzisko), n a którym później stał dwór Szafrańców”1.

„W obrębie Włoszczowy w ystępują ślady wczesnośredniowiecznego osadnictw a z grodziskiem , n a którego m iejscu w łaściciele tej wsi, Szafrańcowie, zbudow ali okazały dwór”2.

Włoszczowa „po 1511 w łasność Szafrańców , z k tórych zapew ne S tan isław , kasztelan sądecki, staro sta sandom ierski, wzniósł przed 1525/7 m urowany dwór”3. „Ok. 1 km n a pn. od tej osady, wśród podmokłych łąk regularne wzgórze z fi gu rą św. J a n a Nepomucena, wg tradycji grodzisko; ok. 1 km na pn.-wsch. pozosta łości dworu w Podzam czu”4.

„Figura św. J a n a Nepomucena. Położona na zach. od dworu, wśród podmokłych łąk, na sztucznie usypanym kopcu (grodzisko?)”5.

„Pozostałości założenia obronnego i dworu. Po 1511 rezydencja Szafrańców, właścicieli Włoszczowej. Dwór (zam ek) wzniesiony zapew ne przed 1525/7 przez S tanisław a S zafrańca”6.

W zm ianka o grodzisku włoszczowskim występuje także w podstawowym dziele Andrzeja Zakiego7. Ponadto uw zględnia je między innym i Paweł Ameryk, pisząc o nim następująco:

Zabytkiem też jest kopiec położony za m iastem pośród łąk, z figurą św. Jan a N epom uce na z XVII w ieku (...) Budowla ta usypana została w bardzo dawnych czasach, w miejscu

nie-1 S łow n ik G eograficzny K rólestw a Polskiego. T. nie-13. W arszawa nie-1893, s. 72nie-1 n.

2M iasta polskie w tysiącleciu. T. 1. W rocław -W arszaw a 1965, s. 553

3 K a talog za b ytk ó w sztu k i w Polsce. T. 3., z. 12. W arszaw a 1966, s. 60 4 Tam że, s. 61

5 Tam że, s. 44 6 Tam że, s. 43

7 A. Żaki Archeologia M ałopolski w czesnośredniow iecznej. W rocław -W arszawa 1974, s. 513 i 519

(3)

1 5 8 Z ygm u n t W łodzim ierz P yzik

(4)

G rodzisko średniow ieczne we W loszczowie

159

Ryc. 2. W łoszczowa. Widok grodziska

gdyś trudno dostępnym , bo stanowiącym bagnisko. Jej przeznaczenia m ożna się tylko domy ślać, mogło to być jak ieś zapasow e m iejsce obronne, na co w skazyw ałyby w ykopane na począt ku XX w ieku cegły, belki, kam ienie (...), a także odkryte w 1942 roku resztki moszczonej drogi prowadzącej w kierunku Podzam cza8.

O grodzisku w zm iankuje ponadto S tanisław Rospond w sposób następujący: „W obrębie Włoszczowej w ystępują ślady w czesnośredniow iecznego osadnictw a z grodziskiem (...) Szafrańcowie z czasem zbudowali tu dwór”9.

2. Chcąc rozpoznać zaw artość i chronologię grodziska we Wloszczowie, au to r niniejszego opracow ania w okresie od 3 do 28 lipca 1973 roku przeprowadził a r cheologiczne b ad ania wykopaliskowe o charakterze weryfikacyjnym, z upoważnie nia i funduszów M uzeum Świętokrzyskiego w Kielcach10. Grodzisko (ryc.l) znaj duje się wśród podmokłych łąk stanowiących własność zbiorową włoszczowskich rolników, w odległości dwóch kilometrów na północny wschód od m iasta Włoszczo- wy. Leży ona w obrębie ta k zwanej Niecki Włoszczowskiej rozciągającej się po obu stronach Pilicy. Niecka ta zajm uje zaklęsłość, której kredowe podłoże pokrywają

8 P. Ameryk Z a b ytk i W loszczowy. W: Z dziejów W loszczowy i regionu włoszczow skiego. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, W łoszczowskie Towarzystwo K rzewienia Kultury. Kielce 1991, s. 238

9 S. Rospond S ło w n ik etym ologiczn y m ia st i g m in PRL. W rocław -W arszaw a 1984, s. 431

10 Z.W. Pyzik W łoszczowa. W: Inform ator archeologiczny, bad a n ia rok 1973. W arsza wa 1974, s. 275

(5)

czwartorzędowe piaski przew iane w wydmy, pomiędzy nim i zaś w ystępują teren y podmokłe, bagniste i to rfia ste 11.

Opisywany tu obiekt należy do typu ta k zwanych grodzisk stożkowatych (ryc. 2). J e s t w przybliżeniu kolistego k ształtu, o średnicy ca 40 m etrów i wysokości względ nej 5 m. Grodzisko znajduje się na poziomicy 235 m. Wokół niego widoczne są śla dy fosy kilkunastom etrow ej szerokości. Okoliczna ludność trafn ie nazywa grodzi sko „kopcem” lub „kopcem św. J a n a ” ze w zględu n a stojącą n a jego kulm inacji siedem nastowieczną piaskowcową rzeźbę św. J a n a N epom ucena na ceglanym co kole o kw adratow ej podstawie, wysokim do 2,7 m.

W edług starszego pokolenia włoszczowian urodzonych jeszcze przed I wojną światową, a odwiedzających grodzisko w trakcie prowadzonych n a nim prac wy kopaliskowych, łąki wokół grodziska były dawniej bagniskiem i niedostępnym nie użytkiem . Roboty niwelacyjne przeprowadzono tu w latach 1940-1941. Wykopano wtedy sieć rowów odwadniających, osuszono teren , n a którym następ nie zasiano traw ę. Obecnie łąki te dają wartościowy zbiór siana.

W odległości ok. 300 m n a N od badanego grodziska znajduje się resztka daw nej topieli zwanej „Bezdennym Dołem”. Z nazw lokalnych o ch arak terze uroczy- skowym należy jeszcze w ym ienić określen ia: p a rk u n a pobliskim Podzam czu, zwanego „B ażanterią”, i tere n u pod lasem n a NE od grodziska - określanego „Chru ścielem ” i „M łynami”.

Zbocza grodziska są strom e, opadające w przybliżeniu pod kątem 45°. Kulmi nację grodziska tworzy płasko-wypukłe plateau, a jego północna część je st w klę sła, co najprawdopodobniej je s t reliktem pierw otnego podpiwniczenia zabudowy m ieszkalnej byłego grodu.

Nad grodziskiem przebiega linia energetyczna wysokiego napięcia; przeciągnię cie jej nad tym cennym zabytkiem je st rezultatem b rak u właściwego nadzoru kon serw atorskiego n ad obiektam i godnymi ochrony.

W przeszłości grodzisko było przedm iotem wielokrotnych dew astacji dokony wanych przez ta k zwanych poszukiwaczy skarbów. Od okolicznej ludności wiado mo ponadto, iż w czasie okupacji hitlerow skiej Niem cy urząd zili n a grodzisku w jego części NW umocniony i zam askowany p u n k t obserwacyjny wymierzony prze ciw akcjom partyzanckim .

W edług informacji włoszczowianina urodzonego w 1929 r., przed wojną, będąc chłopcem, kopał on w raz ze swymi rów ieśnikam i n a grodzisku, w północnej jego części, dołki, w które chowali skradzione w sadzie dworskim jabłka. Wymieniony, kopiąc kiedyś dołek, znalazł „srebrną łyżeczkę”, którą później zgubił, oraz fragm enty „naczyń i talerzy”. Opowiedział też legendę zn aną m u z relacji starszych od niego znajomych osób. Otóż w dawnych czasach wokół grodziska pasano bydło i konie, bacząc pilnie, by się nie potopiły. W wolnych chwilach pastuchow ie odpoczywali, leżąc na „kopcu”. Pewnego dnia koło godziny dw unastej usłyszeli wydobywające się z w nętrza grodziska ja k ie ś odgłosy ludzkie. Słychać było jak by rozkładanie talerzy do obiadu, a pastuchów ogarnęła trwoga. Po jakim ś czasie wszystko zaczę ło cichnąć i już nic się pod powierzchnią „kopca” nie działo.

3. Założono trzy wykopy badawcze w celu eksploracji archeologicznej (ryc. 3). Wykop I o w ym iarach 5 x 10 m, usytuow any długością na osi wschód - zachód, zlokalizowano w południowej części kulm inacji w zniesienia grodziskowego. Wykop II o w ym iarach 1 x 10 m, długością na osi północ - południe, zlokalizowano w SW części grodziska. I ostatni wreszcie wykop sondażowy o w ym iarach 2 x 4 m,

(6)

G rodzisko średniow ieczne we W łoszczowie 1 6 1

Ryc. 3. W łoszczowa, grodzisko. Lokalizacja

wykopów badawczych

runkow any długością n a osi N — S, założono równolegle do zachodniej ściany wy kopu II i w odległości 0,5 m od niej. Eksplorację prowadzono w arstw am i m echa nicznym i dziesięciocentym etrowej grubości, m aksym alnie do głębokości 260 cm, licząc od kulm in acji grodziska. W re zu ltacie eksploracji w wyszczególnionych wykopach stwierdzono stru k tu rę nasypu grodziskowego i treść w arstw y k u ltu ro wej.

4. Nasyp ziem ny pod budowę grodu, wzniesiony n a planie koła, m iał k ształt kopulasto-stożkow atego kopca. J e s t utw orem w całości sztucznym. Powierzchnię „kopca” p o rasta tra w a i parę krzewów. Pod d a rn in ą znajduje się w arstw a ziemi próchnicznej barw y szarobrunatnej, gdzieniegdzie z piaskiem , żwirem, gliną, iłem, czarną próchnicą typu bagiennego i spalen izną w postaci m iału i grudek węgla drzewnego oraz popiołu. Miąższość tej w arstw y dochodzi m aksym alnie do 200 cm. Niżej w ystępuje w a rstw a żółtego piasku. Ziemię b ru n a tn ą i czarną n a budowę „kopca” czerpano najpraw dopodobniej wyłącznie z formowanej wokół niego fosy kilkudziesięciometrowej szerokości, a piasek z okolicy. W arstw a piasku umieszczo na w dolnej partii nasypu grodowego pełniła funkcję izolacyjną od bagnistego podło ża; je s t to interesujący szczegół racjonalności budowniczych grodu. W m ateriale kulturow ym z w nętrza opisywanego nasypu znaleziono skorupę k ultu ry łużyckiej, co wskazywałoby n a pobieranie piasku z miejsca, w którym było cm entarzysko lub osada tej kultury.

(7)

1 6 2 Z yg m u n t W łodzim ierz P yzik

Dolne części nasypu grodowego um ocnione były drew nianym i palam i grubości 15 - 20 cm, wbitymi w bagniste podłoże calcowe, i poziomo ułożonymi bierw iona mi o rozmaitej grubości w granicach 15 - 25 cm, a w jednym przypadku 30 cm.

5. W trakcie eksploracji archeologicznej pozyskano z w arstw y kulturow ej gro dziska włoszczowskiego ogółem 1932 zabytki ruchome, w tym 1629 ceramicznych, 260 żelaznych, 5 m iedzianych i 38 innych, które zostaną kolejno wyszczególnione, a ważniejsze z nich ponadto w skrócie omówione.

Najliczniejszą grupę artefaktów stanow ią wyroby gliniane, zachowane wyłącz nie we fragm entach. Z 1629 fragm entów ceramiczpych najliczniejsze są kafle g a rn kowe (1043 ułam ki i większe fragm enty), a drugie miejsce co do ilości zajm ują u łam ki naczyń lepionych i obtaczanych, w ypalonych jeszcze n a sposób w czesnośred niowieczny w atm osferze utleniającej (508 sztuk); 31 ułam ków reprezentuje cera m ikę siwioną charakteryzującą się bardziej zaaw ansow anym obtaczaniem lub cał kowitym toczeniem i w ypaleniem jej w atm osferze redukcyjnej. Ułamków naczyń glazurowanych znaleziono zaledwie 8 i tyleż fragm entów cegieł „palcówek”. Stw ier dzono ponadto niezliczoną ilość grudek i bryłek polepy.

Na drugim miejscu pod względem liczebności artefaktów znalazły się wyroby żelazne, ogółem 260 egzem plarzy, w tym 231 wyłącznie kutych i o przekroju czwo rokątnym , na ogół długich gwoździ z dużym i główkami (tabl. I, 1, 5 - 7), 1 podko wa (tabl. IV, 1), k tórą po zużyciu przerobiono n a skobel przez ścieniowanie i zao strzenie jej końców, grot bełtu do kuszy (tabl. II, 4), nóż składany — prawdopodobnie brzytw a (tabl. I, 3), 2 okucia półkoliste, kółko ze skręconego d ru tu (tabl. III, 4), 2 okucia nieckowate, uchwyt, fragm ent klucza, 2 haki, kłódka (tabl. I, 8), „ząb” (tabl. IV, 2) brony bram nej (?), 2 noże (tabl. I, 2 i tabl. III, 7), 4 skoble (tabl. II, 1; tabl. III, 2, 5), okucie łopaty (ryc. 4) i 8 przedmiotów, których funkcji nie udało się okre ślić. Z wyszczególnionych wyrobów żelaznych kłódka (tabl. I, 8) i nóż (tabl. III, 7) zaw ierają elem enty m iedziane, a z wyrobów całkowicie m iedzianych (brązowych?) znaleziono 5 egzem plarzy, w tym 1 sprzączkę (tabl. III, 6), 1 p ręt zachowany frag m entarycznie (tabl. III, 1), 2 okucia (tabl. II, 5) i nóżkę prawdopodobnie rondelka (tabl. II, 2).

(8)

G rodzisko średniow ieczne we W loszczowie 1 6 3

Tabl. I. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - gwóźdź żelazny, 2 - nóż żela zny, 3 - nóż żelazny składany (brzytwa ?), 4 - przedmiot żelazny zakończony tulejką, 5 - gwóźdź żelazny, 6 - gwóźdź żelazny, 7 - gwóźdź żelazny, 8 - kłód

(9)

Tabl. II. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - skobel żelazny, 2 - fragm ent m iedzianej nóżki rondelka (?), 3 - haczyk żelazny, 4 - żelazny grot beltu doi kuszy, 5 - okucie m iedziane, 6 - fragm ent okucia żelaznego, 7 - uchw yt żela

(10)

G rodzisko średniow ieczne we W ioszczowie 1 6 5

Tabl. III. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - fragm ent pręta m iedzianego, 2 - skobel żelazny, 3 - żelazny uchw yt (?), 4 - drut żelazny spleciony w kółko z uchw ytem , 5 - skobel żelazny, 6 - sprzączka z blachy m iedzianej, 7 - nóż żelazny

z m iedzianą w kładką w otworku, 8 - fragm ent żelaznego haczyka, 9 - fragm ent okładziny kościanej

(11)

Tabl. IV. W łoszczowa, grodzisko stożkow ate; 1 - skobel żelazny ze zużytej podkowy, 2 - żelazny „ząb” brony (?), 3 - przedmiot żelazny

(12)

Tabl. V. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - podstaw a kafla garnkowego, 2 - fragm ent ucha dzbana siwionego, 3 - podstaw a kafla garnkowego; strona zew nętrzna i w ew nętrzna, 4 — ułam ek naczynia glinianego z ornam entem

(13)

1 6 8 Z yg m u n t W łodzim ierz P yzik

Tabl. VI. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - fragm ent w ylotu kafla garnkowego, 2 - ułam ek naczynia glinianego, 3 - ułam ek brzegu w ylew u naczynia glinianego, 4 - ułam ek brzegu w ylew u innego naczynia glinianego, 5 - ułam ek brzegu w ylew u kolej

(14)

Tabl. VII. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - fragm ent w ylotu kafla garn kowego, 2 - fragm ent w ylotu innego kafla garnkowego, 3 - ułam ek naczynia

(15)

170

Z ygm u n t W łodzim ierz P yzik

Tabl. VIII. W łoszczowa, grodzisko stożkowate; 1 - fragm ent kafla garnko wego, 2 - ułam ek zdobionego naczynia glinianego, 3 - fragm ent w ylew u

(16)

Z innych znalezisk wyszczególnić trzeba ponadto fragm ent d n a naczynia szkla nego - zapewne butelki, fragm ent ozdobnej okładziny kościanej (tabl. III, 9), drob ne konkrecje rudy darniow ej i 213 kości zwierzęcych w w iększości niew ielkich i połupanych.

6. W m ateria ła ch z grodziska włoszczowskiego, uzyskanych podczas dotych czasowej eksploracji archeologicznej (w skazane je s t kontynuow anie badań wyko paliskowych n a tym grodzisku), b ra k ścisłych determ inantów chronologicznych, z których potencjalnie najdokładniejsze są monety, lecz ja k dotąd, niestety, nie zn a leziono na opisywanym tu grodzisku ani jednej. Z wyszczególnionych wyżej m a te riałów - wyznaczników chronologicznych - trzeba wziąć pod uw agę zwłaszcza wy roby ceram iczne. Znaleziona w w arstw ie kulturow ej włoszczowskiego grodziska ceram ika zróżnicowana je st pod względem technologicznym, morfologicznym, fu nk cjonalnym i zapewne chronologicznym - przynajm niej z formalnego p u n k tu widze nia. Część jej to ceram ika naczyniowa pospolita i codziennego u żytku, produkow a na najprawdopodobniej nieprofesjonalnie - ręcznej roboty i zaledwie górą obtaczana, z charakterystycznym jeszcze dla wczesnego średniowiecza zdobieniem dookolną linią falistą (tabl. VII, 3) i żłobkami poziomymi (tabl. VI, 1 - 5). C eram ika ta cha raktery zu je się w ypałem w atm osferze utleniającej. K ategorię n ato m iast wyższą technologicznie i późniejszą chronologicznie re p re z e n tu ją okazy ceram ik i siwej obtaczanej lub całkowicie toczonej na szybkoobrotowym kole i wypalonej w atm o sferze redukcyjnej. Są to fragm enty dzbanów, część o powierzchni m atowej, część wybłyszczonej. Mieszczą się one chronologicznie w granicach od połowy wieku XIII do XV. Do tej sam ej kategorii chronologicznej post-wczesnośredniowiecznej n ale żą fragm enty naczyń obtaczanych i siwionych, ozdobionych motywem radełkowym (tabl. V, 4 - 5). I one również m ają cechy ceram iki p a r excellence średniowiecznej, podobnie jak ułam ek naczynia z ornam entem linearnym wykonanym brązową farbą.

Najliczniejszą grupę ceram iczną z grodziska włoszczowskiego stanow ią jed n ak fragm enty kafli garnkowych, zachowane niejednokrotnie bez m ała w całości, zn a lezione w wykopie I, tw orzące jedno duże skupisko w ce n traln ej części n asy pu grodziskowego, pochodzące prawdopodobnie z jednego pieca zbudowanego nie ty l ko z kafli, lecz także z gliny, kam ienia i fragm entów cegły „palcówki”. Kafle m ają k sz ta łt naczyń w przybliżeniu cylindrycznych (tabl. VI, 1), długość ok. 18 cm, wy lot o średnicy 10 cm, podstawę (dno) o średnicy 7 cm, a grubość ścianek tułow ia od 0.5 do 1,0 cm, przeciętnie 0,7 cm. W ykonane były techniką zaaw ansow anego obta- czania i odcinane od koła garncarskiego dru tem albo sznurkiem (tabl. V, 1, 3). N iektóre egzem plarze były zdobione u brzegu wylotu kilkom a żłobkami dookolny- mi (tabl. VI, 1), w ypalane w większości w atm osferze utleniającej. R eprezentują one typ kafli pierw otnych ściśle garnkowych - z kolistym i wylotami. Pod wzglę dem typologiczno-morfologicznym zbliżone są do kafli siekluckich odm iany IV12, lecz doskonalsze od nich technologicznie, które to kafle z Siekluk datow ane są na 1. połowę XIV w .13 W św ietle zatem m ateria łu ceram icznego, w tym w znacznej m ierze kaflowego, możliwe je s t datow anie grodziska we Włoszczowie n a około połowę XIV w. Pozostałe zabytki z omawianego obiektu, a więc przede wszystkim liczne wyroby metalowe, nie przeczą również takiem u datow aniu ani go potw ier

12 Z. W. Pyzik Średn iow ieczn y sk ła d kafli garnkow ych w Sieklukach, pow . B ia ło b rze

gi. S p ra w o zd a n ie z badań terenowych w r. 1961 i 1963. „Rocznik M uzeum Św ięto

krzyskiego” (dalej RMŚ) Kraków 1966 t. 3, s. 149, ryc. 12 13 Tam że, s. 152

(17)

dzają, ponieważ są jeszcze bardziej niedokładnym i niż ceram ika w yznacznikam i chronologicznymi. I ta k n a przykład dokładniejszej chronologii czegokolwiek nie m ożna opierać n a znaleziskach grotów bełtów do kuszy (tabl. II, 4), ponieważ obej m ują one zasięgiem czasowym „co najm niej cztery wieki (XII-XV), przy czym nie udało się wyśledzić wśród nich jakichś elem entów ewolucji czasowej”14.W odnie sieniu do grodziska włoszczowskiego zdani więc jesteśm y na datow anie wyłącznie ceram iką.

7. B adania wykopaliskowe grodziska we Włoszczowie i datow anie go15 przeze m nie n a połowę wieku XIV stały się pretekstem do nap isan ia przez d ra S ta n isła wa Kołodziejskiego interesującego przyczynku do najdaw niejszych dziejów Wło- szczowy, opartego n a zebraniu i analizie dostępnych m u źródeł pisanych odnoszą cych się do tego m ia s ta 16. P raca wymienionego au to ra zaw iera tyle istotnych dla naszej sprawy szczegółów, że nie sposób ich tu nie przytoczyć. Otóż zdaniem S. Ko łodziejskiego do rewizji chronologii funkcjonow ania grodu stożkowatego we Wło szczowie, ustalonej przeze m nie n a połowę w ieku XIV, skłoniły go n astęp u ją ce p rzesłanki. Istn ieje d oku m ent królew ski d an 2 listo p a d a 1389 rok u w Nowym Mieście Korczynie, w którym W ładysław Jagiełło nadaje Dymitrowi z Goraja, pod skarbiem u, za jego zasługi, wieś Włoszczowę17. W ynika z tego, ja k to słusznie pod kreśla S. Kołodziejski, iż przed tym rokiem Włoszczowa była własnością królew ską. A utor opracowania sądzi ponadto, iż w tym czasie grodu we Włoszczowie jeszcze nie było. Nie był też zainteresow any realizacją inw estycji grodowej obdarow any Włoszczową D ym itr z Goraja, gdyż posiadał już tak ie w Goraju, Szczebrzeszynie i może w Bożymdarze, oraz dwór i szereg innych domów w Krakowie. W krótce zre sztą, w 1398 roku, D ym itr sprzedał Włoszczowę Piotrowi z R adom ina - później szem u kasztelanow i dobrzyńskiem u w latach 1406—1417. Jem u to w łaśnie S ta n i sław Kołodziejski skłonny je s t przypisać fundację włoszczowskiego grodu w końcu XIV lub n a początku XV wieku. Z tej bowiem miejscowości pisał się P io tr zaraz po nabyciu Włoszczowy, a tak że jego synowie: Adam , Iw an i może Ja k u sz . Dobra włoszczowskie około połowy w ieku XV w nie znanych bliżej okolicznościach znowu zmieniły właściciela, którym został Stanisław Szafraniec. Jed en z jego następców im ieniem Piotr, wg B artosza Paprockiego będący k asztelanem sądeckim i staro s tą sandom ierskim , zbudow ał n a początku XVI w ieku „kosztem w ielkim ” nowy dwór obronny, którego relikty w postaci rozległej fosy zachowały się po dziś dzień w pobliskim Podzamczu Włoszczowskim18. Tu wspomnieć w arto, iż równocześnie z pracam i wykopaliskowymi n a włoszczowskim grodzisku stożkow atym przepro w adzono w stęp n e b a d a n ia pow ierzchniow e n a te re n ie pobliskiego Podzam cza Włoszczowskiego, znajdując w pobliżu fosy kilka średniowiecznych skorup.

W racając jeszcze do opracowanych przez S. Kołodziejskiego uwag krytycznych, gdyż są in teresujące, należy przytoczyć ich konkluzję, iż gródek stożkow aty we Włoszczowie przestał funkcjonować przed końcem wieku XV i tru dno dociec przy

14 A. N adolski S tu d ia n a d uzbrojeniem p o lsk im w X, X I i X II w ieku. Łódź 1954, s. 63 15 Zob. przypis 10.

16 S. Kołodziejski U w agi do pro b lem a tyk i b a d a w czej reliktów obronnej rezydencji moż-

n ow ładczej we W łoszczowej (m aszynopis w posiadaniu Państw ow ej Służby Ochrony

Zabytków w Kielcach), za udostępnienie mi tego m aszynopisu składam p. drowi Sta nisław ow i Kołodziejskiem u słowa serdecznej podzięki.

17 Z biór dokum entów M ałopolski. Wyd. I. i S. Kurasiowie. Część VIII. Wrocław 1975, s. 367 n.

(18)

czyn jego opuszczenia. A utor podejrzewa jednak, iż owa „przyczyna tkwi w ogól nych tendencjach ówczesnego budow nictw a rezydencjalno-obronnego, dążącego do wygody i reprezentacyjności”, czego nie dałoby się zrealizować na szczupłej prze strzeni „kopca”. Przyznać trzeba, iż argum en tacja powyższa n a tem at późniejsze go pow stania i dłuższego funkcjonow ania włoszczowskiego gródka stożkowatego je st logiczna i możliwa do przyjęcia jak o jed n a z hipotez. Należy jed n ak mieć na względzie, iż fundacje gródków stożkowatych zapoczątkowane w Polsce w 2. poło wie wieku XII i upowszechnione w stuleciach XIII-XIV w iążą się przyczynowo głów nie z okresem rozbicia dzielnicowego (1138-1320). N a te właśnie la ta najw iększe go zagrożenia przypada gros fundacji gródków stożkowatych stanowiących wyraz reakcji n a ówczesne niebezpieczeństwa, zwłaszcza w ew nętrzne wynikłe z p erm a nentnych antagonizm ów międzydzielnicowych.

Analogiczne do włoszczowskiego grodzisko stożkow ate w Kiełbowie S tarym datow ane je s t ostrogam i i ceram iką n a 2. połowę w ieku XIII do 2. połowy XIV w ieku19. Podobnie i funkcjonowanie biskupiego gródka stożkowatego w Dębnie — datowanego na podstaw ie ceram iki, ostróg i znaleziskiem srebrnego grosza cze skiego, zwanego również praskim z la t 1300-1305 W acława II - przypada na czas od 1. połowy wieku XIV do 1370 roku, kiedy to w arow nia ta została zdobyta i sp a lona na skutek najazdu litewskiego20. Analogicznie też datow any je s t drugi gródek biskupi w Iłży, którego relikty w postaci grodziska stożkowatego zbadała wykopa- liskowo Olga Lipińska z Państwowego M uzeum Archeologicznego w W arszawie.

Monety są relatyw nie najdokładniejszym wyznacznikiem chronologicznym. Co się zaś tyczy owego grosza praskiego z D ębna, to w arto nadm ienić, iż w Polsce pojawiły się one n a początku wieku XIV i rychło rozpowszechniły się, pełniąc do połowy XV w. rolę m iernika w artości21. Z powyższego wynika, że naw et m onety datu ją obiekty tylko w przybliżeniu.

Wydaje się, iż należy jeszcze liczyć się z możliwością, że gródki stożkowate nie zawsze były pryw atnym i fundacjam i rycerskim i czy możnowładczymi. Trzeba przy jąć, gdy b ra k w jak im ś p rzypadku podstaw do u sta le ń definityw nych, iż w n ie których okolicznościach gródki stożkow ate niezbędne też były w dobrach k siążę cych czy królewskich jako siedziby obronne urzędników terenowych księcia i punkty obrony jego posiadłości oraz m iejsca grom adzenia należących do niego zasobów. Dlatego sądzę, iż chronologii grodzisk stożkowatych nie m ożna jednostronnie u za leżniać od daty zm iany stosunków własnościowych na danym terenie. W przypad ku Włoszczowy trzeba więc brać pod uwagę możliwość wcześniejszego funkcjono w ania gródka stożkowatego, gdy wieś ta była jeszcze własnością królew ską (do 1389 roku). W takim razie grodzisko stożkow ate we Włoszczowie trzeba by uważać za re lik t warowni powstałej z fundacji książęcej (królewskiej).

8. W świetle dotychczasowych b adań wykopaliskowych grodziska włoszczow skiego niewiele da się powiedzieć o zabudowie funkcjonującego tu w średniow ie czu grodu. Była ona najprawdopodobniej wyłącznie drew niana. Stanow iła ją może

19 Z. W. Pyzik G rodzisko stożkow ate w K iełbow ie S tarym , pow . B iałobrzegi. RMŚ Kra ków 1970 t. 6, s. 4 6 1 -4 8 5

20 J. Kuczyński X IV -w ieczny gródek w Dębnie, woj. kieleckie, g m in a N ow a S łu p ia . „Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach” Kraków 1982 t. 12, s. 2 1 1 -2 3 3

21 R. K iersnowski Wstęp do n u m izm a tyk i p o lsk iej w ieków średnich. W arszawa 1964, s. 129-1 3 0 (podaję za J. K uczyńskim - zob. przypis 20)

(19)

174

Z ygm u n t W łodzim ierz P yzik

Ryc. 5. Herby z w yobrażeniam i wieży: a - herb Koźlarogi mający „w hełm ie w ieżę gorejącą”; b — herb z w ieżam i

kilkukondygnacjowa wieża wzniesiona pośrodku plateau nasypu ziemnego. Obiekt był podpiwniczony. W jego w n ętrzu n a jednej z kondygnacji znajdow ał się piec z kafli garnkowych. Być może om awiany obiekt włoszczowski podobny był do wie ży m ieszkalno-obronnej w Siedlątkowie, której szczegółowa rekonstrukcja przed staw iona je s t w pracy J a n in y K am ińskiej22. Był to widocznie rozpowszechniony w średniowieczu typ budowli obronnych w odniesieniu zwłaszcza do gródków stoż kow atych, skoro znalazły one swój w yraz naw et w ówczesnej heraldyce (ryc. 5, a i b)2,i.

M ateriał dowodowy z grodziska średniowiecznego we Włoszczowie uzyskany podczas prac wykopaliskowych w 1973 roku - zabytki oraz dokum entacja opiso wa, rysunkow a i fotograficzna - znajdują się w Dziale Archeologii Muzeum N aro dowego w Kielcach.

Kielce, 31 października 1995 r.

22 J. K am ińska Obronność sied zib rycerskich w św ietle archeologii. W: Prace naukowe

In stytu tu H istorii A rchitektury, S ztu k i i Techniki Politechniki W rocławskiej, nr 12. S tu d ia i m a teria ły nr 5 (1978), s. 29, ryc. 6 -7

23 H erby rycerstw a polskiego p rze z B a rto sza Paprockiego zebran e i w ydane r.p. 1584. W ydanie Józefa Turowskiego, Kraków 1858, s. 279 n., ryc.; H erbarz Polski K aspra

N iesieckiego S. J. ... i w yd a n y p rz e z J a n a Nep. B obrowicza. T. 9. Lipsk 1842, s. 328,

(20)

G rodzisko średniow ieczne we W loszczowie _{1 7 5}

THE MEDIAEVAL CASTLE IN WŁOSZCZOWA

The m ediaeval castle in W łoszczowa h as been known to the inhabitants of W łoszczow a for a long tim e, and there are a num ber of m entions of it in historiography. In 1973 it w as ex a m i ned by archaeologists from th e N ational M useum in Kielce. The excavations w ere aim ed at verifying th e chronology and functioning of the castle. It w as situated in the distance o f 2 km northeast from the town, in th e environm ent o f w et m eadow s w ith natural defensive q u ali ties. The castle under consideration belongs to th e so-called conical castles. Its diam eter is 40 m. and relative height 5 m. The local population h as called it accurately a ”m ound” due to its morphological features.

In the resu lt of the investigation in three excavations of total area of 68 square m etres, the following facts were found. The earth mound under the castle is an artificial form ation, and its lower parts are reinforced w ith poles buried in the boggy subsoil.

In the culture layer of th e castle, the total of 1932 m onum ents were found, th e m ajority of them being ceramic item s, 260 iron item s, 38 item s made from other raw m aterials. B esides, num erous anim al bones and pugging w ere found. Among clay products a particular m ention should be given of fragm ents of v essels w ith w avy ornam ent turned on th e w heel, and speci m ens of cylindric potlike tiles. N ails prevailed am ong iron products. B esides, a horseshoe, spade fixture, arrow butt for a cross-bow, razor, hooks, fixtures, buckle, and saucepan leg were found.

The building of the castle w as wooden. It probably consisted of a dw elling-defensive tower. The structure had cellars, and in one chamber there w as a h eatin g stove m ade from clay, stones, and original potlike tiles characterised by circular holes.

On the basis of the ceramic m aterial found during th e excavation work th e chronology of the W łoszczowa castle w as determ ined to be the 14th century.