Lecznictwo uzdrowiskowe a turystyka

Danuta Ptaszycka-Jackowska

LECZNICTWO UZDROWISKOWE A TURYSTYKA

LA THERAPEUTIQUE DANS LES STATIONS BALNEAIRES

ET LE TOURISME

HEALTH RESORTS AND TOURISM

Zw iązki m iędzy lecznictwem uzdrowiskowym a turystyką są odm iennie interpretow ane przez różnych autorów . W uzdrow iskach funkcje lecznicze i tu­ rystyczno-w ypoczynkow e ściśle się przenikają ale niejednokrotnie nabierają cech konfliktów i problem ów w ym agających rozwiązania. K onflikty pow stają w sku­ tek pojaw iania się w uzdrow iskach wielu grup osób przyjeżdżających, różnią­ cych się celam i przyjazdów , długością pobytów i form spędzania czasu. Istotną rolę odgryw a położenie uzdrow isk i ich dostępność kom unikacyjna, baza nocle­ gowa i usługi. O statnio, w wyniku przekształceń gospodarczych kraju, m aleje udział funkcji leczniczej w uzdrow iskach, a w zrasta znaczenie funkcji turystycz­ no-w ypoczynkow ej .

1. W PROW ADZENIE

Relacje m iędzy lecznictw em uzdrowiskowym a turystyką są złożone. Istnie­ je bowiem sfera, w której te dziedziny w yraźnie się ze so bą łą c z ą a naw et

utożsam iają, ale w niektórych przypadkach istnieją istotne rozbieżności.

W piśm iennictw ie specjalistycznym nie ma pełnej zgodności w zakresie po­ glądów i pojęć. Lecznictw o uzdrow iskow e uznawane je s t przez niektórych auto­ rów za je d n ą z form turystyki ( W y s o c k a 1996), k tórą określa się ja k o tu­ rystykę uzdrow iskow ą ( W y s o c k a 1996, J a b ł o ń s k a 1996), turystykę zdrow otną (W o 1 s k i 1970, G a w o r e c k i 1994) lub turystykę zdrow otną uzdrow iskow ą (S z a m b o r s k i 1978). W. W. Gaworecki podkreśla, że m oty­ w acje podejm ow ania podróży w celach zdrow otnych m ogą być obecnie prawie

w każdej form ie turystyki, przy czym w ym ieniając turystykę uzdrow iskow ą za­ znacza, że nie obejm uje ona form w yraźnie leczniczych.

W ażnym dokum entem ujm ującym w pewnym zakresie problem styku „lecz­ nictw o u zdrow iskow e-turystyka” je s t ustaw a z 17 czerw ca 1966 r. o uzdrow is­ kach i lecznictw ie uzdrow iskow ym , która w istotny sposób wiąże lecznictwo uzdrow iskow e z w ypoczynkiem i turystyką.

W art. 1 ust. 2 stw ierdza się, że „uznanie m iejscow ości za uzdrowisko ma na celu utw orzenie w arunków sprzyjających rozwojowi lecznictw a uzdrow iskow e­ go oraz prow adzeniu działalności w ypoczynkow o-turystycznej” .

U staw a ta w art. 5 ust. 2 zobow iązuje gospodarzy terenu do:

- rozw ijania gospodarki m iejscowej z uw zględnieniem potrzeb lecznictwa uzdrow iskow ego oraz jed n o stek wczasowych i turystycznych,

- czuw ania nad tym, aby warunki naturalne uzdrow iska nie uległy zniszcze­ niu, ograniczeniu lub zniekształceniu,

- prow adzenia jed n o stek gospodarczych, zaspokajających w spólne potrzeby zakładów lecznictw a uzdrow iskow ego, a także jednostek wczasowych,

- zaspokajania potrzeb kuracjuszów , w czasow iczów i turystów w zakresie urządzeń kom unalnych, kulturalnych i usługowych.

W ustaw ie tej nie precyzuje się form w ypoczynku i turystyki, które m ogą się rozw ijać w m iejscow ościach uzdrow iskow ych razem z lecznictw em uzdrow is­ kowym. T rzeba jed n ak podkreślić, że 30 lat tem u, kiedy pow staw ała ta ustawa, rozwój turystyki i w ypoczynku był znacznie słabszy niż w latach siedem dzie­ siątych i obecnie, i inne były warunki rozwoju.

2. SEGM ENTACJA RUCHU PRZYJAZDOW EGO DO UZDROWISK

B adania przeprow adzone w uzdrow iskach krośnieńskich ( P t a s z y c k a - - J a c k o w s k a , M a t l a k , F a r a c i k 1996) w skazują na silne zróżnicow a­ nie celów przyjazdów do uzdrowisk, a w ślad za tym na zróżnicow anie długości pobytów i form spędzania czasu w uzdrowisku. W celu identyfikacji relacji lecz­ nictw o uzdrow iskow e-turystyka podjęto próbę usystem atyzow ania grup osób przybyw ających do uzdrow isk i przebyw ających w nich. Jako podstaw ow e kry­ terium segm entacji przyjęto cel przyjazdu i w iążące się z nimi długość i charak­ ter pobytu. Pozw oliło to na w ydzielenie siedmiu grup:

I grupa - kuracjusze przybyw ający w celach leczniczych: rehabilitacji po­ szpitalnej, leczenia chorób przew lekłych, uzdrowiskowej profilaktyki leczniczej (pobyty 21-dniow e osób dorosłych i 6-tygodniow e dzieci),

II grupa - osoby przybyw ające w celach w ypoczynkow ych, które m ogą ko­ rzystać z zabiegów leczniczych (na ogół pobyty 14-dniowe),

III grupa - osoby tow arzyszące i odw iedzające kuracjuszy (pobyt od parogo­ dzinnego do parodniow ego),

IV grupa - osoby zw iedzające uzdrowisko w ramach w ycieczek krajoznaw ­ czych (pobyt parogodzinny),

V grupa - osoby przyjeżdżające do uzdrow isk w ram ach wypoczynku św ią­ tecznego, w eekendow ego (pobyt parogodzinny lub dw udniow y z noclegiem ),

VI grupa - osoby przyjeżdżające w celu uczestniczenia w różnego typu spot­ kaniach (sem inaria, konferencje, kongresy) oraz im prezach kulturalnych (festi­ wale, koncerty) i sportow ych odbyw ających się w uzdrowisku (pobyty od paro­ godzinnego do parodniow ego),

VII grupa - dzieci i m łodzież szkolna przebyw ająca w uzdrow iskach w ra­ mach zorganizow anych pobytów (kolonie, zim owiska, „zielone szkoły” ; pobyty od tygodnia do m iesiąca).

N iew ątpliw ie osobam i przybywającym i do uzdrowisk w celach czysto turys­ tycznych i w ypoczynkow ych są osoby zakw alifikow ane do grup od IV do VII. N atom iast w grupach I i II aktyw ność osób dzielona je s t pom iędzy lecznictwo oraz turystykę i wypoczynek, przy czym w grupie I m ożna przyjąć, że lecznic­ two niew ątpliw ie dom inuje nad turystyką i wypoczynkiem . Aktyw ność turys­ tyczna w obu grupach je s t zbliżona i obejm uje:

- podróż z m iejsca zam ieszkania do uzdrow iska i z powrotem , -z w ie d z a n ie uzdrow iska i jeg o bliskich okolic,

- udział w w ycieczkach organizow anych do atrakcyjnych m iejsc i m iejsco­ wości,

- w ypoczynek na terenach urządzonych uzdrow iska (parki zdrojow e, urzą­ dzenia sportow e i rekreacyjne).

G rupą, która niejako wym yka się schem atom grup I i II oraz od IV do VII, je s t grupa III. W przypadku tej grupy nie m ożna bowiem sprecyzow ać celu przy­ jazd u ja k o leczniczy bądź turystyczny czy w ypoczynkow y, natom iast sam e pod­ róże i pobyty m ają w szystkie inne cechy turystyki. T a grupa osób je s t szcze­ gólnie liczna w uzdrow iskach dziecięcych, dokąd młodzi kuracjusze przywożeni są na ogół przez rodziców i odwożeni przez nich do domu, a także s ą od­ wiedzani w czasie pobytów, które są z reguły co najm niej dw ukrotnie dłuższe niż osób dorosłych.

Segm entacja ruchu przyjazdow ego do uzdrow isk w skazuje jed noznacznie na ścisłe przenikanie się funkcji leczniczej z funkcją turystyczno-w ypoczynkow ą.

3. PROBLEM Y 1 KONFLIKTY MIĘDZY LECZNICTWEM UZDROWISKOWYM A TURYSTYKĄ NA PODSTAW IE SEGMENTACJI RUCHU PRZYJAZDOW EGO DO UZDROW ISK

N a podstaw ie dokonanej segm entacji m ożna by zakładać, że ew entualnych problem ów i konfliktów m iędzy lecznictwem uzdrowiskowym a tury styk ą n ale­

ży poszukiw ać w relacjach m iędzy grupami l i l i a grupam i od IV do VII, ponie­ w aż dla grup I i II, a zw łaszcza dla I, istotna je st funkcja lecznicza uzdrowisk. G rupa II je s t pod tym w zględem raczej neutralna, a w przypadku dziecięcego lecznictw a uzdrow iskow ego w ręcz zintegrow ana z I grupą.

A naliza różnorodności problem atyki związanej z pobytam i poszczególnych grup osób przyjeżdżających do uzdrowisk wskazuje, że nie m ożna tu dokonać jednoznacznej oceny, tym bardziej, że segm entacja ruchu przyjazdow ego objęła tylko podział jakościow y przyjezdnych i wym agałaby poszerzenia o dane iloś­ ciow e odnośnie do liczebności poszczególnych grup i charakterystykę ich roz­ m ieszczenia przestrzennego w obrębie uzdrowiska, a także określenia zm ien­ ności zjaw isk w czasie (głów nie w skali tygodnia i roku). Powodem konfliktów m oże być przestrzenne nakładanie się lub sąsiedztw o obszarów aktywności poszczególnych grup i koncentracje ruchu. Te elem enty m ogą i m uszą być przedm iotem badań i analiz w odniesieniu do każdego uzdrowiska, poniew aż m iejscow ości uzdrow iskow e są silnie zróżnicow ane pod w zględem położenia i dostępności kom unikacyjnej, w alorów uzdrow iskow ych i turystyczno-w ypo­ czynkow ych, w ielkości i struktury bazy uzdrowiskowej oraz turystyczno-w ypo­ czynkow ej, urządzeń turystyczno-w ypoczynkow ych i sportow ych, m ożliw ości organizow ania im prez kongresow ych, kulturalnych czy sportowych. Stosunko­ wo najłatw iej je s t przeanalizow ać i ocenić skalę przestrzenną zjaw isk, nato­ miast trudnych i żm udnych badań w ym agają ustalenia ilościowe i ich dynam ika w czasie.

O bok istniejącego zagospodarow ania problem y uzdrow isk w iążą się także z m ożliw ościam i inw estow ania w różne rodzaje zagospodarow ania i z praw id­ łowym sterow aniem procesam i inwestycyjnym i. N iew ątpliw ie podstaw ow ą rolę regulacyjną odgryw ają w tym zakresie w yznaczone obszary ochrony uzdrow isk i ich strefow anie. Jednak obecnie skuteczność tego instrum entu m oże być m iejs­ cami ograniczona w obec praw rynku (stan w łasności) i nie zaw sze odpow ied­ niego zrozum ienia potrzeb uzdrow isk przez sam orządy lokalne. M oże się to przejaw iać w podejm ow aniu decyzji niekorzystnych dla uzdrowiska, spow odo­ wanych nie docenieniem różnorodnych w alorów uzdrow iska na ich terenie. Nie docenia się bow iem często uzdrow iska jak o m iejsca zatrudnienia dla m iejscowej ludności, jak o m iejsca zbytu lokalnych produktów rolnych, ogrodniczych, rze­ m ieślniczych, ja k o m iejsca tw orzenia różnorodnej oferty usługowej angażującej m iejscow ą ludność. N ie docenia się także funkcji kulturotw órczych m iejsco­ wości uzdrow iskow ych, ich roli prom ocyjnej. W sum ie słabo dostrzegana je s t rola uzdrow isk jak o w ażnego czynnika przyspieszającego rozwój rejonów ich lokalizacji.

4. ROLA POŁOŻENIA UZDROW ISK I ICH DOSTĘPNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ ORAZ URZĄDZEŃ KOMUNIKACYJNYCH

Dla w szystkich osób przyjeżdżających istotne znaczenie ma położenie d a­ nego uzdrow iska i zw iązana z tym dostępność kom unikacyjna, a w ślad za tym urządzenia kom unikacyjne. W ym ienić tu trzeba kom unikację zorganizow aną: kolejow ą i autobusow ą, która odgryw a nadal rolę w dojazdach do uzdrow isk dla osób z grup I, II i III. Jednak znaczenie kom unikacji kolejowej i autobusow ej stopniow o słabnie w obec szybkiego wzrostu liczby sam ochodów prywatnych. W przyjazdach grupy IV zdecydow anie d om inują autokary w ycieczkow e, ale tu rów nież w zrasta udział sam ochodów prywatnych. W grupach V i VI używ ane są różne środki transportu - pociągi i autobusy kom unikacji zbiorow ej, autokary w ycieczkow e, sam ochody prywatne. Dzieci i m łodzież z grupy VII korzystają głów nie z autokarów . Ponadto w grupach I i II autokary w ycieczkow e i sam o­ chody pryw atne używ ane są w trakcie pobytów.

Z punktu w idzenia relacji m iędzy lecznictwem uzdrow iskow ym a turystyką problem y kom unikacyjne są niejednokrotnie jednym z głównych źródeł konflik­ tów. W ynikają one z w adliw ego układu kom unikacyjnego w strukturze uzdro­ wiska, ze złej lokalizacji i ograniczonej pojem ności parkingów , z nasilenia ru­ chu pojazdów i punktów je g o koncentracji w sensie przestrzennym i czasowym . Częste są bowiem przypadki przebiegu przez uzdrow iska dróg z dużym udzia­ łem ruchu tranzytow ego oraz koncentracji ruchu przyjazdow ego i parkingów w centralnych częściach tych m iejscow ości. N asilony ruch w iąże się z im preza­ mi organizow anym i w uzdrow iskach, przyjazdam i weekendow ym i i w akacyj­ nymi. Intensyw ny ruch pogarsza warunki aerosanitarne uzdrowiska, pow oduje hałas, utrudnia spacery. Szczególne zagrożenie stw arza w uzdrow iskach dzie­ cięcych.

5. ROLA BAZY NOCLEGOW EJ I BAZY LECZNICZEJ ORAZ USŁUG

K uracjusze przybyw ający do uzdrowisk w celach leczniczych (grupa I) ko­ rzystają ze szpitali uzdrow iskow ych, sanatoriów czy prew entoriów . N atom iast osoby przybyw ające w celach wypoczynkow ych i łączące w ypoczynek z zabie­ gami leczniczym i (grupa II) m ieszkają w dom ach w czasow ych, pensjonatach, kw aterach pryw atnych itd. O soby objęte obu tymi grupam i korzystają głów nie z posiłków zorganizow anych w obiektach sanatoryjnych i w czasow ych, z za­ kładów przyrodoleczniczych i pijalni wód, z urządzeń rehabilitacyjnych o cha­ rakterze sportow ym i wypoczynkowym .

Zróżnicow any czas pobytu w uzdrowisku przyjeżdżających jak o osoby to ­ w arzyszące i odw iedzające kuracjuszy (grupa III) pow oduje, że tylko część z tych osób korzysta z noclegów , głów nie w kw aterach pryw atnych i hotelach,

a niem al w szyscy korzystają z posiłków w pow szechnie dostępnych obiektach gastronom icznych.

D la grup IV i V istotny je s t dostęp do usług gastronom icznych, punktów sprzedaży pam iątek, pijalni wód, a dla grupy V dodatkow o korzystanie z urzą­ dzeń w ypoczynkow o-sportow ych i uczestniczenie w imprezach organizow anych w uzdrow isku oraz m ożliw ość noclegu w przypadku przyjazdów dwudniowych.

G rupa VII korzysta z bazy noclegow ej i gastronom icznej dom ów w czaso­ w ych i sanatoriów oraz urządzeń wypoczynkow o-sportow ych.

N iew ątpliw ie najszerszy zakres zagospodarow ania wiąże się z przyjazdam i osób ujętych w grupie VI. O bejm uje on bowiem noclegi, żyw ienie, różne usługi, sale obrad i m iejsca imprez, urządzenia specjalne (np. sportow e o odpow iednich standardach).

Z agospodarow anie uzdrow isk m oże być konfliktogenne. K onflikty m ogą pow staw ać w w yniku zbyt dużego zagęszczenia obiektów sanatoryjnych, w cza­ sowych i innych o głównej funkcji noclegow ej, zbyt bliskiego w stosunku do nich sąsiedztw a obiektów usługow ych, rozrywkowycli i sportow ych, skupiają­ cych rzesze zainteresow anych i odznaczających się wzm ożonym ruchem i ha­ łasem . Istotnym problem em są niew łaściw e system y grzewcze, pow odujące zanieczyszczenie pow ietrza i uciążliw e odpady.

6. ZAKOŃCZENIE

R elacje m iędzy lecznictw em uzdrowiskowym a turystyką ulegają w os­ tatnich latach przekształceniom spowodowanym transform acją społeczno-eko­ nom iczną kraju, a w je j w yniku stopniow ym ograniczeniom centralnych środ­ ków na finansow anie lecznictw a uzdrowiskowego. Ta sytuacja w ym usza na gospodarzach uzdrow isk poszukiw anie innych źródeł zasilania finansow ego. P odstaw ą takich poszukiw ań musi być przede w szystkim zm iana system u fun­ kcjonow ania uzdrow isk, co w iąże się w znacznej m ierze z przekształceniem w Polsce system u ubezpieczeń społecznych, z uruchom ieniem system u rehabi­ litacji przedrentow ych oraz z w łączeniem sam orządów gmin w system gospo­ darki uzdrow iskow ej. K onieczna staje się także stopniow a pryw atyzacja bazy uzdrow iskow ej z w yłączeniem surow ców leczniczych. R ów nolegle następuje rozwój zagospodarow ania dla różnych form ruchu turystycznego. W ostatnim okresie ten proces się nasila, poniew aż gospodarze uzdrow isk w id zą szansę ochrony poprzez rozwój funkcji turystyczno-w ypoczynkow ych.

W ocenie sytuacji nie m ożna pom inąć porów nań z uzdrow iskam i funkcjo­ nującym i od lat w w arunkach gospodarki rynkow ej, zw łaszcza w Europie Z a­ chodniej. W uzdrow iskach niemal wszystkich krajów nastąpiło ograniczenie funkcji leczniczej na rzecz rozw oju innych form turystyki, zw łaszcza czynnych

form wypoczynku (z użyciem takich urządzeń, ja k baseny kąpielow e, korty te­ nisowe, tereny jeździeckie, trasy i wyciągi narciarskie) i turystyki kongresow ej.

PIŚM IENNICTW O

O a w o r e c k i W. W., 1994, Turystyka, PWN, Warszawa.

Jabłońska 13., 1996, Turystyka uzdrowiskowa szansą rozwoju gm in i regionów, [w:] Lokalna p o li­ tyka turystyczna i marketing, Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Inst. Tu­ rystyki, Kraków.

P t a s z y c k a - J a c k o w s k a D„ M a t l a k H., F a r a c i k R., 1996, Lecznictwo uzdrowiskowe a turystyka, [w:] Metodyka badania chłonności turystycznej pasm górskich wo­ jew ództw a krośnieńskiego z uwzględnieniem obszarów chronionych. Projekt badawczy reali­ zowany na zamówienie wojewody krośnieńskiego, finansowany przez Komitet Badań N au­ kowych, Inst. Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Oddz. w Krakowie, Kraków.

S z a m b o r s k i Z., 1978, Turystyka zdrowotna uzdrowiskowa ja k o istotny elem ent odnow y sil człowieka, „Zeszyty Naukowe Instytutu Turystyki”, nr 6.

Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 roku o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym, „D ziennik Ustaw” z 1966 r., nr 23, poz. 150.

W o l s k i J., 1970, Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europejskich krajów socjalistycznych, „Problemy Uzdrowiskowe”, nr 5.

W y s o c k a E., 1996, Turystyka uzdrowiskowa, „Rocznik Dydaktyczny”, W yższa Szkoła Tu­ rystyki i Hotelarstwa, Warszawa.

Prof. dr hab. Danuta Ptaszycka-Jackowska Wpłynęło: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej 25 listopada 1998 r. Oddział w Krakowie

Plac na Stawach 1 30-107 Kraków