Zaopatrzenie materiałowe przedsiębiorstw a urynkowienie polskiej gospodarki

Barbara Janczewska

Zaopatrzenie materiałowe

przedsiębiorstw a urynkowienie

polskiej gospodarki

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 237-251

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V , 19 SECTIO H 1991

Zakład E konom iki P rzem ysłu W ydziału Ekonom icznego UMCS

B a r b a r a J A N C Z E W S K A

Zaopatrzenie materiałowe przedsiębiorstw

a urynkowienie polskiej gospodarki

M aterial E quipm ent in th e E nterprises and th e M arketing o f th e P o lish Econom y

ZA D A N IA ZA O PA TRZENIA MATERIAŁOW EGO

K ryzys gospodarczy w Polsce pod koniec lat 70. i w latach 80. m iał swe źródło także w n iespraw nym funkcjonow aniu system u zaopatrzenia m ateriałow ego. P e rm an en tn y stan nierów now agi m iędzy popytem a po­ dażą przedm iotów pracy powodował stałe zagrożenie ciągłości produkcji, nerw owość pracy służb zaopatrzenia, konieczność zm ian aso rty m en to ­ w ych i przestoje w produkcji.

Zdaniem n iektórych ekonom istów samo w yprodukow anie lub im port przedm iotów pracy stanow i już zasilenie surow cow o-m ateriałow e proce­ sów produkcji. Był to jeden z powodów zaniedbania rozw oju bazy m a­ terialn e j han d lu przedm iotam i pracy w relacji do rozw oju produkcji i w zrostu ich zużycia w gospodarce narodow ej.1 W celu zastosowania przedm iotów pracy w procesach produkcyjnych m uszą one przejść przez sferę obrotu towarow ego, następnie trafić do sfery produkcji odbiorcy przetw arzającego dane m ateriały.

W lite ra tu rz e ekonomicznej często używ a się zam iennie określenia zaopatrzenie m ateriałow e, obrót m ateriałow y w odróżnieniu od zakupów m aszyn i urządzeń definiow anych jako zaopatrzenie techniczne lub obrót środkam i pracy. Zaopatrzenie w przedm ioty pracy jest jednym z głów­ nych — obok zaopatrzenia w środki pracy i zbytu wyrobów gotow ych — elem entem obrotu środkam i produkcji.

Celem obrotu przedm iotam i p racy jest zapew nienie dostarczenia (pro­ d u k cja lub im port) m ateriałów niezbędnych do funkcjonow ania gospo­ dark i. W ram ach obrotu dokonuje się także przem ieszczenie surow ców i m ateriałó w do procesów p ro dukcyjnych przeprow adzanych w p rzed ­ siębiorstw ach.

1 T. W o j c i e c h o w s k i , H andel w sy s te m i e za opatrzen ia m a t e r i a ło w o - t e c h ­ nicznego, PW E, W arszaw a 1983, s. 8— 9.

238 B arbara Jan czew sk a

Działalność przedsiębiorstw p ro duk cy jny ch określona jako zaopatrze­ nie m ateriało w e m a na celu zaspokojenie ich potrzeb p ro d u k cy jn o -ek s- ploatacyjnych. Z akres p rzedm iotow y zaopatrzenia dotyczy dostarczania przedsiębiorstw om niezbędnych surow ców , m ateriałów o w yższym sto p ­ niu p rzetw arzan ia, elem entów ko op eracyjnych (produkty, podzespoły, części do m ontażu), paliw i opakowań.

Jed ny m z podstaw ow ych w arunków praw idłow ego przebiegu każdego procesu produkcyjnego je st dobrze zorgąnizow ane i spraw nie p rzeprow a­ dzone zaopatrzenie m ateriałow e. N iezm iernie w ażne jest dostarczanie przedm iotów p racy w odpow iedniem asortym encie, ilości, jakości i te r ­ m inach do przed sięb io rstw p rzy m inim alnych kosztach zaopatrzenia. Ma to duży w pływ na zapew nienie ciągłości procesów p rodukcyjnych, w łaś­ ciwego tem pa, odpow iedniej jakości w yrobów . O dpow iedni dobór dostaw ­ ców i racjo n aln y p rzep ły w m ateriałów w ew n ątrz p rzedsiębiorstw a także przyczynia się do optym alizacji kosztów produkcji.

Zadania zaopatrzenia m ateriałow ego w przedsiębiorstw ie m ożna po­ dzielić na w yodrębnione g ru p y następu jący ch po sobie c zy n n o ści2:

1) określenie aso rty m e n tu , ilości i w artości m ateriałów niezbędnych do realizacji zadań pro du k cy jnych;

2) organizacja praw idłow ego dopływ u (dostaw) m ateriałów do p rzed ­ siębiorstw a;

3) u trzy m an ie odpow iednich zapasów m ateriałów oraz prow adzenie racjonalnego ob rotu m ate ria ła m i w ew n ątrz przedsiębiorstw a.

N ajw ażniejsze funk cje zaopatrzenia zw iązane są z realizacją dostaw m ateriałów . W zakresie ich w ykonyw ania m ożna w ydzielić takie czyn­ ności, jak poszukiw anie źródeł zakupów, zaw ieranie tra n sa k cji (umów dostaw y lub sp rz e d a ż y )3, realizacja zakupów, odbiór dostarczonych m a­ teriałów i rozliczenie należności z dostaw cam i. W szystkie funkcje zwią­ zane z obsługą dostaw m ateriałó w w y konują pracow nicy (branżyści) za­

tru d n ien i w działach (służbie) zaopatrzenia przedsiębiorstw .

Podstaw ow e funk cje zaopatrzenia w zasadzie nie ulegają zm ianie i m ożna przyjąć, że ich zakres jest stabiln y w przedsiębiorstw ie. Isto tny m zm ianom ulega sposób ich w ykonyw ania oraz m etody p racy służby zao­ p atrzenia. Na zm ianę m etod jej p racy w pływ a przede w szystkim system ekonom iczno-finansow y gospodarki, m odel funkcjonow ania jednostek go­ spodarczych, rola rac h u n k u ekonomicznego, zakres rozdzielnictw a su ro w ­ ców i m ateriałó w oraz relacja podaż—pop yt na m ateriały .

Zm iany system ow e w gospodarce, a szczególnie sam odzielność, sam o­ finansow anie przedsiębiorstw i swoboda na ry n k u m ateriałow ym , staw ia­ ją zwiększone w ym agania służbom zaopatrzenia. Pracowmicy tych służb pow inni mieć lepsze rozeznanie, aby skuteczniej zaspokajać potrzeby m a­ teriałow e p rod u k cji p rzy m inim alizacji łącznych kosztów zaopatrzenia i u trzy m an ia zapasów w m agazynach przedsiębiorstw produkcyjnych.

2 K. K r y g i e r , H. W i t k o w s k i : Z a o p a tr z e n ie i g o sp o d a r k a m a t e r i a ło w a io p r z e m y ś l e , PW E, W arszaw a 1970, s. 137.

3 R óżnica m ięd zy nim i polega na tym , że w u m ow ie sprzedaży dostaw ca (w ła ś­ ciciel rzeczy) przek azu je ty tu ł w ła sn o ści dan ego dobra na kupującego. N atom iast w u m o w ie d o sta w y prod u cen t zob ow iązu je się do w yk o n a n ia d anego dobra o m ó­ w io n eg o ty lk o co do gatu n k u . K odeks cy w iln y . U staw a z 1964.04.23. Dz. U. nr 16/64, poz. 93) oraz zm iany (Dz. U. nr 27/71, poz. 252).

Z aopatrzenie m a teria ło w e przed sięb iorstw a uryn k ow ien ie... 239

SYSTEM Z AO PATRZENIA PRZED URYNKOW IENIEM

Od lat pow ojennych obserw uje się w Polsce pogłębianie się stan u nie­ rów now agi w sferze zaopatrzenia. B rak zharm onizow ania organizacji obrotu środkam i p ro d uk cji z potrzebam i wytwórczości jest jed ną z p rz y ­ czyn niedostatecznej podaży dób r produkcyjnych i konsum pcyjnych na ry n k u . Główne przyczyny p erm an entnej nierów now agi w zaopatrzeniu stanow iły: nadm ierny popyt będący rezultatem wysokiej m ateriałochłon­ ności produkcji, zbyt wolne tem po p rzy rostu produkcji surow ców i m a­ teriałó w w stosunku do tem pa rozw oju gałęzi przetw arzający ch m a te ­ ria ły , trudności w han dlu zagranicznym i w ynikające stąd ograniczenia im portow e.

Na obrót zaopatrzeniow y oddziałuje szereg czynników silnie zw iąza­ n ych z system em zarządzania gospodarką. Zwłaszcza w pływ ają nań:

1) organizacja gospodarki, głównie przem ysłu i budow nictw a; chodzi o stopień k oncentracji zespołów w ytw órczych oraz o integrację przem ysłu z jednostkam i obrotu,

2) system planow ania i kierow ania gospodarką,

3) finansow anie działalności przedsiębiorstw ; zakres sam ofinansow a­ nia i zasady kredytow ania,

4) sposób u stalan ia i zm iany cen,

5) handel zagraniczny; zakres samodzielności przedsiębiorstw przy po­ dejm ow an iu im p o rtu i dostępność środków dewizowych.

System zaopatrzenia, jego rozwój i zm iany są w znacznej m ierze uza­ leżnione od zadań stojących przed gospodarką. Nie oznacza to jed nak id en ty fik acji okresów zm ian system u zaopatrzenia z periodyzacją roz­ w o ju gospodarczego i system u zarządzania.4 W organizacji system u zao­ p a trz en ia w Polsce m ożna wydzielić pięć okresów: 1) lata 1945— 1959, 2) lata 1960— 1972, 3) od r. 1973 do 1982, 4) od r. 1982 do 1988, 5) rozpo­ czął się od IV k w a rta łu 1989.

P ierw szy okres w funkcjonow aniu system u zaopatrzenia c h a ra k te ­ ryzow ał się rozdzielnictw em m ateriałów dokonyw anym przez rząd i cen­ traln eg o p lan ifik ato ra oraz rozw iniętą sieć zaopatrzenia w postaci cen tral zaopatrzenia na szczeblu resortów i branż.5 W m iarę łagodzenia braków w zaopatrzeniu stopniowo ograniczano centralne rozdzielnictw o i rozw i­ jano sieć zbytu.

W drugim okresie zostały zlikw idow ane centralne zarządy przem ysłu, w ich m iejsce utw orzono zjednoczenia przem ysłow e (1966 r.), co nadało zarządzaniu przedsiębiorstw am i c h a ra k te r gospodarczy. Zjednoczenia po­ w ołały specjalne jednostki obrotu, zwane centralam i zby tu lub hand lo­ w ym i, k tó re łączyły funkcje zaopatrzenia i zbytu danej branży lub branż przem y słu . Zapoczątkow any proces ograniczenia centralnego rozdzielnic­ tw a m ateriałów postępow ał, ale pew ne elem enty rozdzielnictw a p rze­ niesiono na szczeble niższe, do zjednoczeń.

W trzecim okresie, tj. w latach 1973— 1982, obrót zaopatrzeniow y nadal o pierał się o więzi organizacyjne jednostek handlow ych z producentam i danych m ateriałó w i o monopol branżow ych cen tral zbytu. Nie w pro­

4 J. K w e j t : Z a o p a tr z e n ie i gosp o d a r k a m a t e ria ło w a , W yd. II, PWE, W arszaw a 1982, s. 149.

240 Barbara J an czew sk a

wadzono isto tn y ch zm ian system ow ych, w y stąp iły dążenia do c e n trali­ zacji, ale i do przechodzenia od m etod ekstensyw nych do intensyw nych w zarządzaniu zasobam i m ateriało w y m i.6 D yskusyjne okazały się e fek ty p rzekształceń s tru k tu ra ln y c h zaopatrzenia w m ate ria ły przez w iększe podporządkow anie fu n k cji zbytu, częściowo w raz z h andlem zagranicz­ nym w ielkim organizacjom gospodarczym , a zwłaszcza tw orzenie w iel­ kich organizacji h andlow ych w ielobranżow ych, niezależnych od p ro d u ­ centów i tw orzących w yodrębniony a p a ra t h an d lu środkam i p ro d u k cji.7

C zw arty okres (lata 1982— 1988), rozpoczyna się w drażaniem reform y gospodarczej, zak ładającej sam odzielność p rzedsiębiorstw w k ształtow a­ niu produkcji, udział załóg w zarządzaniu, sam ofinansow anie rozw oju przedsiębiorstw , uspołecznienie procesu planow ania i stosow anie p a ra ­ m etrycznych m etod stero w ania gospodarką p rzy w prow adzaniu zm ian w s tru k tu rz e organów c e n tru m i w stru k tu ra c h pośrednich. P ostulow ana w reform ie sam odzielność zaopatrzeniow a jednostek gospodarczych w w y ­ borze dostaw cy, k ieru nk ó w zb ytu i w k ształto w aniu cen zm ierzająca do odejścia od bezpośredniego zarządzania procesam i zaopatrzenia m usiała być zaham ow ana z pow odu utrzym ującego się deficytu m ateriałów . W r. 1982 p o w stały sam odzielne p rzedsiębiorstw a h an d lu zaopatrzenio­ wego, stanow iące podstaw ow e ogniwa obrotu środkam i p ro d u k cji.8

Wobec pogłębiającej się nierów now agi na ry n k u m ateriałow ym p ew ­ nym kom prom isem m iędzy w drażaną reform ą a stopniow ym odchodze­ niem od sy stem u reg lam en tacji przedm iotów p racy b yły p rogram y ope­ racy jn e zw iązane z w y tw arzaniem arty k u łó w konsum pcyjnych i częścio­ wo je zastępujące zam ów ienia rządow e dotyczące rów nież prod u kcji m a ­ teriałów .9 P rzed sięb io rstw a podejm ujące pro du kcję w yrobów czy m a te ­ riałów w ram ach p rogram ów operacyjnych i zam ów ień rządow ych u zy­ skały pierw szeństw o p rzy zakupach przedm iotów p racy niezbędnych do w ytw orzenia danych w yrobów i tylko do ich pro d u k cji m a te ria ły te m o­ gły być w ykorzystane. Lokow anie zam ów ień rządow ych u producentów odbywało się na zasadach konkurencji, w drodze p rzetargów efek ty w ­ nościowych. Zam ów ienie realizow ało przedsiębiorstw o oferujące niskie koszty p ro d u kcji p rzy d an ej jakości wyrobów . Jed n ak w rzeczyw istości zam ów ienia rządow e w Polsce niew iele m ają wspólnego z odpow iedni­ k am i w k raja ch zachodnich, gdyż prak tyczn ie są um ow am i dostaw y za­ w a rty m i m iędzy c en tralą o brotu tow arow ego będącą w im ieniu pań stw a

6 W IV k w a rta le 1971 r. p ow ołan o rządow ą k o m isję ds. u n ow ocześn ien ia gosp o­ darki i p ań stw a oraz opracow ano program efe k ty w n e g o w y k o rzy sta n ia zasobów su row cow ych i m a teria ło w y ch w gospodarce narodow ej w p row ad zon y U ch w ałą R a­ dy M in istrów nr 174, 1973 (nde publikow ana). A kt te n zob ow iązyw ał w sz y stk ie p rzed sięb iorstw a do p op raw y gospoadrki m ateriałam i.

7 T. W o j c i e c h o w s k i : Zadania handlu środkami produkcji w gospodarce narodowej. WOG w handlu środkami produkcji, PW E, W arszaw a 1977, s. 9— 11.

8 C. S k o w r o n e k : Gospodarka materiałowa, [w:] Polska reforma gospodar­ cza, PW E, W arszaw a 1982, s. 97.

9 P rogram y op eracyjn e z o sta ły w p row ad zon e (w liczb ie 14) U ch w ałą RM nr 243/81 w sp raw ie zasad zaopatrzenia m a teria ło w o -tech n iczn eg o w 1982 r. (MP nr 32/ 81, poz .287). Z p u n k tu w id zen ia rynku m a teria ło w eg o w ażn e b y ły p ierw sze zam ó­ w ien ia rządow e na 30 grup m a teria łó w i w y ro b ó w u reg u lo w a n e U ch w ałą RM nr 280/82 w sp ra w ie zam ów ień rząd ow ych n a m a teria ły i w yrob y (MP nr 1/83, poz. 9). N a tem at obu form p ropodażow ego od d ziaływ an ia na p rzed sięb iorstw a w y tw ó rcze zostało w y d a n y ch szereg a k tó w p raw nych, gdyż u le g ły one liczn ym m od yfik acjom w raz ze zm ien iającą się sy tu a cją na ryn k u dóbr k on su m p cyjn ych i produkcyjnych.

Z aopatrzenie m ateria ło w e przed sięb iorstw a u rynkow ienie... 241

gestorem danego zam ów ienia a przedsiębiorstw am i — w ykonaw cam i za­ m ów ień.10

G łównym i form am i reglam entacji do r. 1989 11 było rozdzielnictw o niektóry ch m aszyn i środków tra n sp o rtu oraz obowiązkowe pośrednictw o w ytypow anych jednostek obrotu przy zakupie dóbr o kluczow ym zna­ czeniu dla gospodarki. Ponadto byłe M inisterstw o Gospodarki M ateria­ łow ej i Paliw ow ej ustalało lim ity i norm y zużycia energii, surow ców i m ateriałów obowiązujące w szystkie przedsiębiorstw a.12 W przy p ad k u m ateriałó w o dużej rozpiętości m iędzy popytem a podażą w ydano zakaz ich stosow ania na cele o m niejszym znaczeniu i do p rodukcji w yrobów o niskiej społecznie e fe k ty w n o śc i13 (wysoka m ateriało - i energochłon­ ność rozw iązań technologicznych). W ostatnim okresie, k tóry rozpoczął się w IV k w artale 1989 r., proponow ane regulacje system ow e zm ierzają do norm alnego ry n k u środków produkcji.

We w szystkich analizow anych okresach system zaopatrzenia nie n a ­ dążał w zaspokajaniu w zrastającego popytu produkcyjnego. Stąd główną jego rolą było właściwe rozdysponow anie krajow ych zasobów m ateriało ­ w ych, uzupełnianych im portem .

FUN K C JO N OW A NIE R Y N K U M ATERIAŁOW EGO

W końcu lat 80. w ystępow ały ograniczenia w oddziaływ aniu ry n ku , m im o funkcjonow ania sam odzielnych jednostek gospodarczych. T rak to ­ w an y on był jako jeden z podsystem ów sfery regulacji procesów zacho­ dzących w gospodarce, tj. podsystem bezpośrednio reg u lu jący zakup i sprzedaż. G ospodarka polska stanow iła splot elem entów m echanizm u planistycznego i rynkowego. M echanizm y te traktow an e były jako ele­ m en ty kom plem entarne, a nie substytucyjne. Działanie m echanizm u ry n ­ kowego opierać się m iało na form ule ry n k u centralnie sterow anego.

Zarówno w teorii, jak i w p rak ty ce zajm owano się w Polsce głównie ry n k iem środków konsum pcji. Szereg zagadnień dotyczących ry n k u dóbr p ro du kcyjn y ch i zjaw isk na nim w ystępujących, a szczególnie problem

10 A. L i p o w s k i : Mechanizm rynkowy w gospodarce polskiej. Podstawy teo­ retyczne, perspektywy, dylematy, PW N, W arszaw a 1988, s. 152.

11 U ch w ała RM nr 124/85 w sp raw ie zasad i organizacji zaopatrzenia m a teria ­ ło w o -tech n iczn eg o w latach 1986—90 (MP nr 22/85, poz. 164).

12 U ch w ała RM nr 208/85 w sp raw ie ograniczeń w u żytk ow an iu n iek tórych rod zajów p a liw i en ergii w latach 1986— 90 (MP nr 48/85, poz. 311) i zm ien iająca ją U ch w a ła RM nr 213/88 (MP nr 35/88, poz. 318); Zarządzenie M inistra G ospodarki M ateriałow ej i P a liw o w ej z 1987 r. w spraw ie okresów i szczegółow ych zasad u sta ­ lan ia lim itów zużycia w ęg la kam iennego, energii i m ocy elektrycznej, p aliw gazo­ w y ch i oleju opałow ego (MP nr 13/87, poz. 115— 118); R ozporządzenie RM z 1987 r. w sp raw ie opłat w n oszon ych przez jednostki gospodarcze z ty tu łu n ieprzestrzegania n o rm a ty w ó w zużycia su row ców i m ateriałów , a także zakazów produkcji w yrob ow i stosow an ia m ateriałów , p a liw oraz tech n ologii w yrob ów i św iadczenia u słu g (Dz. U. nr 25/87, poz. 139).

13 Zarządzenie M inistra G ospodarki M ateriałow ej i P a liw o w ej z 1987 r. w sp ra­ w ie zakazu stosow an ia n iektórych m ateriałów i p a liw do produkcji ok reślon ych w y ro b ó w i św iad czen ia u słu g oraz zakazu produkcji w yrob ów i stosow an ia tech n o ­ logii n adm iernie m ateriałoch łon n ych i energoch łon n ych (MP nr 18/87, poz. 152 i M P nr 38/87, poz. 336) i zm ieniające je Z arządzenie M inistra P rzem ysłu z 1988 r. (MP nr 27/88, poz. 240).

242 B arbara Jan czew sk a

nierów now agi jest nadal nie w pełni rozw iązany. Rynek środków p ro ­ d u k cji jest „bardziej zorganizow any”, stąd żywiołowość zjaw isk na nim w y stępu jący ch jest ograniczona, ale i rola regulacji znacznie osłabiona.

W opracow aniu p rz y jm u je się ogólnie akceptow aną definicję ry n k u jako kategorię ekonom iczną oznaczającą pow iązania podaży i po py tu w fazie w ym iany to w a ru (zbioru tow arów ). R ynek określa się jako zespół (układ) w szystkich uczestników w ym iany, pom iędzy k tó ry m i w y stęp u ją pow iązania w postaci licznych stru m ie n i o ch arakterze rzeczowym , fin a n ­ sowym , in fo rm acy jn ym i negocjacyjnym .14 U czestnikam i w ym iany są do­ staw cy surow ców , producenci dóbr finalnych, pośrednicy obrotu i finalni odbiorcy, k tó ry ch decyzje — w zajem nie od siebie uzależnione — k sz ta ł­ tu ją podaż i p o p yt oraz w p ły w ają na poziom cen. N atom iast obrót to­ w arow y jest definiow any jako m ate ria ln a treść procesu w ym iany re a li­ zowanej przez tra n sa k cje k u p n a—sprzedaży i przem ieszczanie p ro d u k ­ tów p racy ludzkiej m iędzy jego uczestników . W obrocie tow arow ym oprócz w yspecjalizow anych jednostek a p a ra tu handlow ego biorą udział jednostki a p a ra tu w ytw órczego czyli producenci zajm ujący się zaopatrze­ niem , zbytem i sk u p em .15

Pisząc o obrocie tow arow ym m ożna zajm ow ać się różnym i dobram i m aterialn y m i, będącym i przedm iotam i w ym iany, począwszy od surow ­ ców przez m a te ria ły i p ó łfa b ry k a ty o przeznaczeniu p rodu k cyjn ym bądź konsum pcyjnym , do w yrobów gotow ych zaspokajających p otrzeby in d y ­ w idualnych konsum entów . W śród tych dóbr jedno z w ażniejszych zadań gospodarczych sp ełn iają surow ce i m ate ria ły zużyw ane w przem ysłow ych procesach p ro d u k cy jn y ch jako przedm ioty pracy.

O brót przed m iotam i p rac y (zaopatrzeniow y) c h a ra k te ry z u je się od­ m iennością w stosunku do obrotu tow arow ego w yrobam i przem ysłow ym i. U czestnikam i obro tu zaopatrzeniow ego spotykającym i się na ry n k u są przedsiębiorstw a — producenci danych przedm iotów p racy (surowiec, m a ­ teriał, wyżej przetw o rzo ny elem ent lub w yrób fin alny o ch arakterze p ro ­ d ukcyjnym ) i odbiorcy, k tó rz y dokonują zakupów m ateriałó w w celu ich zużycia w swoim procesie p rod u k cji m ate ria ln e j. Je st to bezpośredni obrót m ateriało w y dokonyw any m iędzy przedsiębiorstw em — producentem a p rzedsiębiorstw em — odbiorcą bez udziału pośrednika.

P rzy sw obodnym doborze p artn eró w kooperujących przy w y tw arza­ niu w yrobów przem ysłow ych udział bezpośredniej form y obrotu jest w y ­ soki i w ynosi 45— 50% obrotów ogółem w takich k rajach , jak W ęgry, Cze­ chosłow acja i P o lsk a.16 W latach 1975— 1980 w ynosił on w Polsce 50% 17 i nie ulegał zm ianom , gdyż w r. 1987 w zrósł do 50,9% 18. Duże znaczenie w polskiej gospodarce m a także w ew n ętrzn a kooperacja w ram ach w iel­ kich przedsiębiorstw , ale tak ie p rzep ły w y m asy produ k tów i m ateriałów

14 Mała e n c y k lo p e d ia e kon om iczn a, W y d . I I , P W E , W a r s z a w a 1 9 7 4 , s . 7 2 3 . 15 Ibid., s. 49 3 — 4 9 4 .

16 W o j c i e c h o w s k i : H a n d e l w syste m ie..., op. cit., s. 1 3. 17 Ibid., s . 1 3 .

18 B . H a u s : F u n k c jo n o w a n ie p o w ią z a ń z a o p a t r z e n i o w o - k o o p e r a c y jn y c h , [ w : ] F u n k c jo n o w a n ie r y n k u z a o p a t r z e n i o w e g o w d r u g i m e ta p ie r e f o r m y , I G M , W a r s z a w a , T N O i K L u b l i n , L u b l i n 1 9 8 8 , s . 2 5 .

Zaopatrzenie m ateriałowe przedsiębiorstw a urynkowienie... 243

nie m ają c h a ra k te ru tran sak cji k u p n a —sprzedaży, więc nie są trak to w an e jako obrót tow arow y.19

O brót tow arow y, w k tóry m obok przedsiębiorstw w ytw órców w y stę­ p u ją pośrednicy zajm ujący się w ym ianą określa się m ianem handlu. S ta ­ now i on najbardziej rozw iniętą form ę obrotu. Przedm iotem h a n d lu środ­ k am i p rodukcji są p ro d u k ty przeznaczone do dalszego p rzetw arzania oraz służące do p rodukcji dóbr i usług. Z różnego trakto w ania sekto ra nie- i uspołecznionego w naszej gospodarce w ynikała zasada, że w szystkie d obra, k tóre nabyw ały uspołecznione przedsiębiorstw a p rodukcyjne i inne jednostki państw ow e (adm inistracja) traktow ało się jako środki produkcji, nato m iast dobra kupow ane przez jednostki gospodarki nieuspołecznionej i nabyw ców indyw idualnych (producenci rolni i rzem ieślnicy) uznaw ane b y ły za środki konsum pcji i dobra masowego uży tk u .20 Ten podział w y ­ godny do stosow ania w pracach planistycznych i koordynacyjnych, znacz­ nie kom plikuje organizację i funkcjonow anie ry n k u w ew nętrznego. Zda­ niem au to rk i jest on nie do p rzyjęcia w gospodarce rynkow ej, w k tó rej obow iązują identyczne regu ły postępow ania dla w szystkich podm iotów gospodarczych, a różnice w trak to w an iu będą w ynikać jedynie z kondycji ekonom icznej poszczególnych przedsiębiorstw .

W Polsce nie powinno istnieć także rozgraniczenie h andlu na rynkow y i zaopatrzeniow y. W niek tó ry ch k rajach (ZSRR, Rum unia) tak i podział ha n d lu był u trzy m y w an y i w ynikał z istnienia odrębnych organów nim i zarządzających. W Czechosłowacji i NRD podział ry n k u był m niej w y­ raźny, a na W ęgrzech m ery to ryczn y nadzór nad funkcjonow aniem całego h an d lu spraw ow ało m in isterstw o handlu, a poszczególne organizacje b ra n ­ żowe zajm ow ały się zaopatrzeniem ludności i jednostek gospodarki uspo­ łecznionej w dobra m aterialn e danej branży.21

Za jednakow ym trak tow an iem ry n k u artykułów konsum pcyjnych i ry n k u środków p rodukcji opowiadali się już wcześniej niektórzy a u to ­ rzy.22 Na ry n k u w ew nętrznym nie powinno być żadnych ograniczeń pod­ m iotow ych i przedm iotow ych. W prak ty ce zauważa się jednak na ry n k u środków pro du k cji ograniczenia, któ re w ynikają z przedm iotu obrotu i c h a ra k te ru jego uczestników .

System zaopatrzenia m ateriałow ego w Polsce w w arun kach w prow a­ dzenia w szerokim zakresie m echanizm u rynkow ego w ym aga dokonania szeregu zmian. Na czoło tych przedsięw zięć w ysuw ają się następ ujące zadania 23:

1) uzyskanie rów now agi m iędzy podażą surowców i m ateriałów a po­ p ytem na nie,

19 J . S z u m i l a k : S y s t e m p r z e p ł y w ó w t o w a r o w y c h w b r a n ż y o d z i e ż o w e j, [ w : ] S y s t e m y i m e c h a n i z m y p r z e b ie g ó w t o w a r o w y c h . P r . z b . p o d r e d . E . G a r b a c i k a , P W E , W a r s z a w a 1 9 7 9 , s . 1 7 6 .

20 W o j c i e c h o w s k i : H andel w systemie..., op. cit., s. 1 6 — 1 8 . 21 Ibid., s . 2 2 .

22 A . C a ł k i e w i c z , T . S z t u c k i : K o n c e p c ja p r a w n e g o u n o r m o w a n i a p r o ­ b l e m a t y k i r y n k u w e w n ę t r z n e g o i konsu m p cji, R o c z n i k i I H W , W a r s z a w a 1 9 7 9 , z . 4 , s . 7 5 ; E . G a r b a c i k : E kon om ika o brotu t o w a r o w e g o i usług, P W N , W a r s z a w a — Ł ó d ź 1 9 7 8 , s . 2 4 5 .

23 C . S k o w r o n e k : R y n e k z a o p a t r z e n i o w y — stan i p e r s p e k t y w y ora z je go w p ł y w na g o s p o d a r k ę m a t e r i a ło w ą p r z e d s ię b i o r s t w , [ w : ] Funkcjo nowanie..., op. cit., s . 7 .

244 B arbara Jan czew sk a

2) zniesienie p rio ry te tó w i reg lam en tacji na ry n k u środków produkcji, 3) in teg racja rynków a rty k u łó w konsum pcyjnych i środków produkcji. Z realizow anie ty ch zadań, a zwłaszcza osiągnięcie rów now agi na ry n ­ ku m ateriałow ym jest procesem długotrw ałym . Rów nowaga ta m a pod­ staw ow e znaczenie dla inn y ch segm entów ry n k u . Zgodnie z poglądam i w ielu autorów 24 osiągnięcie rów now agi na ry n k u środków prod uk cji nie u trz y m a się bez jednoczesnych działań rów now ażących w szystkie segm en­ ty ry n k u . R eakcja ry n k u dóbr konsum pcyjnych na sytu ację na ry n k u środków produkcji jest opóźniona ze względu na istniejący stan zasobów produkcyjnych. Jeśli jed n ak nie dochodzi do tra n sa k cji na ry n k u środków p rod u k cji (nie zaspokojony popyt na surow ce i m ateriały ) to po w yczer­ p an iu się rezerw nie w y stąp i oferta producentów a rty k u łó w kon su m p cyj­ nych. Ze stro n y p o p y tu konsum pcyjnego przew yższającego podaż rodzi się zwiększone zapotrzebow anie na surow ce i m ateriały . Z kolei ograni­ czona ich podaż u w aru n k o w an a m ożliw ościam i p ro d ukcyjn ym i i im p or­ tow ym i tw orzy napięcia i niepełne zaspokojenie potrzeb surow cow o-m a- teriałow ych. D latego kluczem do rów now ażenia ry n k u środków pro duk cji jest przede w szystkim rów now aga na ry n k u dóbr konsum pcyjnych.

W kró tk im czasie m ożna oddzielnie kształtow ać popyt i podaż na a r ­ ty k u ły konsum pcyjne, bez zw racania uw agi na stan ry n k u środków p ro ­ dukcji. Stąd pow iązania m iędzy badanym i ry n k am i są m niej w yraźne w działaniu operatyw n y m .

A nalizując zw iązki m iędzy rynkiem dóbr k onsum pcyjnych i p ro d u k ­ cyjn y ch należy zwrócić uw agę na pozytyw ne oddziaływ anie konsum en­ tów na dynam izację i postęp w funkcjonow aniu ry n k u środków produkcji. Od początku w prow adzania m echanizm u rynkow ego w gospodarce pol­ skiej w ystępow ał ry n e k p ro d u cen ta — zarów no na ry n k u arty k u łó w kon­ sum pcyjnych, środków , jak i przedm iotów pracy. Stąd nie odczuwało się pozytyw nego oddziaływ ania ry n k u konsum pcyjnego na ry n ek środków prod u k cji w postaci p resji w ym agań konsum entów na o fertę tow arow ą, konieczności urozm aicenia s tru k tu ry zaopatrzenia surowcowego, podnie­ sienia jakości m ateriałó w i stw orzenia ko n k u ren cji m iędzy producentam i. Na osiąganie rów now agi m iędzy popytem i podażą na w szystkich se­ gm entach ry n k u m a w pływ elastyczna organizacja gospodarki zarządzanej p aram etry czn ie.25 Elastyczność ta polega na dopuszczaniu różnych form integ racji p rzem y słu z han d lem i um ożliw ianiu naw iązania szerokich kon­ tak tó w poziom ych m iędzy uczestnikam i ry n ku. Główną cechą zarządza­ nia o ch arak terze p a ram etry czn y m pow inno być uruchom ienie m echa­ nizm u propodażow ego, skłaniającego producentów do m aksym alizacji p ro ­ d u k cji i zbytu. Osiągnięcie ty ch celów pow inno być korzystne także dla odbiorców, gdyż producenci będą się zadowalać niew ielkim zyskiem jed ­

24 N a t e m a t z w i ą z k ó w m i ę d z y r y n k i e m a r t y k u ł ó w p r o d u k c y j n y c h i k o n s u m p ­ c y j n y c h p i s a l i m . i n . M . S ł a w i ń s k a : P o w i ą z a n i a m i ę d z y r y n k i e m dó b r k o n s u m p ­ c y j n y c h a r y n k i e m ś r o d k ó w p r o d u k c j i. A E w P o z n a n i u . Z e s z y t y N a u k o w e , s e r i a II, z . 7 5 , P o z n a ń 1 9 8 1 , s . 4 8 ; E . B i j a k : K s z t a ł t o w a n i e r ó w n o w a g i r y n k o w e j . Z ało żenia p o l i c y k i cen, W A P , W a r s z a w a 1 9 8 3 , s . 9 ; Z . Z a k r z e w s k i : P o d s t a w y p o l i t y k i r y n ­ k o w e j , P A N , O d d z i a ł w P o z n a n i u , P W N , W a r s z a w a — P o z n a ń 1 9 8 3 , s . 1 8 8 . 25 W . W i l c z y ń s k i : T e o r e ty c z n o - m e to d o lo g i c z n e p o d s t a w y m e c h a n i z m u e k o ­ nom icznego, [ w : ] Zag a d n ien ia w z r o s t u e f e k t y w n o ś c i p r o d u k c j i i k o n s u m p c ji w g o ­ sp o d a r c e s o c ja listy c z n e j, A E w P o z n a n i u , Z e s z . N a u k . 1 9 7 6 , 6 4 , s. 9 3 .

Zaopatrzenie m a teria ło w e przed sięb iorstw a u rynkow ienie... 245

nostkow ym p rzy sprzedaży dużej ilości wyrobów, co w efekcie przyniesie dużą sum ę zysku.

Podstaw ow ym i rozw iązaniam i tw orzącym i w arun ki swobody na ry n k u zaopatrzeniow ym , ustalonym i pod koniec 1989 r. b y ł y 26:

1) rady k alne zm niejszenie reglam entacji; obrót w szystkim i surow cam i i m ateriałam i został w yłączony z reglam entacji i obowiązkowego pośred­ nictw a,

2) redu kcja p rio ry tetó w zaopatrzeniow ych do 3 tytu łów , tj. realizacji zam ów ień rządow ych 27, obronności i bezpieczeństw a k ra ju oraz tw orze­ nia rezerw bilansow ych i państw ow ych,

3) rady kaln e zm niejszenie im p o rtu centralnie finansow anego z II ob­ szaru płatniczego i przejście na zdecentralizow any system pozyskiw ania dewiz na im port,

4) centralne bilanse m ateriałow e, oprócz ich redukcji, przekształcono w bilanse inform acyjne,

5) param etry czn e oddziaływ anie organów centraln ych na przebieg procesów zaopatrzenia,

6) przedsiębiorstw a obrotu zaopatrzeniow ego nie posiadają żadnych u p raw n ień w ładczych w stosunku do ko n trah entó w rynkow ych.

N iektóre z w ym ienionych zadań częściowo już zrealizow ano, a n a ­ stępnie ich w prow adzenie przyczyni się do pow stania i rozw oju no rm al­ nego ry n k u m ateriałow ego.

W Y KO R ZYSTA NIE M ECH ANIZM U RYNKOW EGO W ZAO PA TR ZEN IU PRZEDSIĘBIO RSTW

W w arunkach gospodarki rynkow ej należy liczyć się z zasadą rów no- rzędności partn eró w w obrocie tow arow ym , a więc i równoważności sto­ sunków um ow nych. Dotychczas pozostała jeszcze sprzeczność pom iędzy sam odzielnością przedsiębiorstw a ograniczeniam i, jak im podlegają one p rzy zakupie m ateriałów .

Polska gospodarka stanęła przed problem em zm ian w system ie zao­ patrzen ia m ateriałow ego. Nie jest jednak możliwe, ani celowe dokonanie przebudow y lub doskonalenie daw nego k ształtu zaopatrzenia. W ykorzy­ sty w ał on niektóre p aram etry czn e in stru m e n ty zarządzania, ale egze­ kw ow ał państw ow ą dyscyplinę planow ania i realizacji zadań p ro d u k cy j­ nych, w ty m ilościowych. W zbyt m ałym zakresie oddziaływ ał na efek­ tyw ność w ykorzystania m ateriałów .28

M echanizm rynkow y daje swobodę w przepływ ie kapitałów , dyspo­ now aniu zyskiem w ypracow anym przez przedsiębiorstw a, kształtow aniu

26 C. S k o w r o n e k : Problemy funkcjonowania rynku zaopatrzeniowego i efek­ tywnego wykorzystania materiałów, [w:] Zaopatrzenie materiałowo-kooperacyjne i gospodarka materiałowa przedsiębiorstw w warunkach nowych rozwiązań w za­ rządzaniu gospodarką narodową, IGM W arszaw a i TNOiK Lublin, 1989, s. 9— 10. 27 P od staw ą zam ów ień rządow ych w r. 1990 są um ow y zaw ierane z odbiorcą za rejestro w a n e w G łów n ym Zarządzie R ezerw P a ń stw o w y ch a n adzorow ane p rzez M inistra R ynku W ew nętrznego. U ch w ała RM nr 186/98 w sp raw ie zam ów ień rzą­ d ow ych na m ateriały i w yrob y (MP nr 44/89, poz. 353).

28 P op raw a efe k ty w n o śc i w gospodarce m ateriałam i polega przede w szystk im na dążeniu do obniżenia en ergo-, m ateriało- i zapasochłonności produkcji, co pro­ w adzi do obniżki k osztów w łasn ych produkcji.

246 B arbara J a n czew sk a

w ielkości z atru d n ien ia i środków na płace, zakupach i zbycie m ateriałów , urząd zeń p ro d u k cy jn y ch oraz we w chodzeniu w spółki z innym i podm io­ tam i gospodarczym i, z p ry w a tn y m i obcym kapitałem .

W prow adzenie m echanizm ów ry n k o w y c h 29 oznaczać będzie swobodę stanow ienia cen p rzy likw idacji reg lam en tacji i obowiązkowego pośred­ nictw a. Jednocześnie n astąp i rów nopraw ne trak to w an ie podm iotów go­ spodarczych, k tó re polegać będzie na likw idacji przedm iotow ych ulg i zw olnień podatkow ych. P onadto rozw ojow i ko nk urencji sprzyjać będzie ak ty w n a p olityk a antym onopolow a, rozszerzenie m ożliwości inw estow a­ nia k ap itału zagranicznego oraz stw orzenie ry n k u walutow ego, kap itało ­ wego i pracy.

P rzedsiębiorstw o jako jed no stka gospodarcza działająca na ry n k u w e­ d łu g zasad rac h u n k u ekonom icznego i ponosząca pełną ekonom iczną od­ pow iedzialność za re z u lta ty swej p racy będzie funkcjonow ać na zasadzie płynności pieniądza, tzn. posiadane środki pieniężne będą w y sta rc z a ją ­ cym i koniecznym w aru n k iem podejm ow ania w szelkich działań. Dotyczy to w szystkich przedsiębiorstw , w ty m także pośredników w h an d lu zao­ p atrzeniow ym .

Przedsiębiorstw o jest jednocześnie przedm iotem oddziaływ ania ry n k u i podm iotem oddziałującym na ry n ek jako elem ent otoczenia. Można więc go określić jako niepodzielny składnik system u gospodarczego, którego zachow anie w yznacza „fu n k cja reak cji” .30 Przez fun kcję reakcji rozum ie się zależność m iędzy dopływ em do przedsiębiorstw a i jej stanem począt­ kow ym z jednej stro n y a odpływ em od niej i zm ienną jej stan u końco­ wego z drugiej stro n y. W szystkie zm iany na w ejściu i w yjściu w p rzed ­ siębiorstw ie dotyczą zarów no zasobów produktów (a więc i przedm iotów pracy), jak i inform acji. Można stw ierdzić, że dopływ i stan początkow y są tran sform o w an e (funkcja) w odpływ i stan końcow y.31

W a k tu a ln ej sy tu acji m echanizm ryn k ow y nie może w pełni zabezpie­ czyć rozdziału efektów funkcjonow ania p rzedsiębiorstw odpowiadającego rzeczyw istem u w kładow i ich pracy i zgodnego z p referen cjam i ogólno­ społecznym i. Ponadto, jak stw ierdził J. K ornai „ry n ek działa m ając św ie­ że, a k tu aln e in fo rm acje” 32, tzn. że w pływ ry n k u na podm ioty gospodar­ cze zw iązany jest z k ró tk im okresem , odbiór i reak cja na jego sygnały m uszą być sukcesyw ne i szybkie.

R ynek jako m echanizm z n a tu ry żyw iołow y nie jest w stanie racjo n al­ nie, zgodnie z p refe re n c ja m i społecznym i kształtow ać procesów rozw o­ jow ych w długim horyzoncie czasowym, dlatego pow inny być one ste ro ­ w ane przez cen tru m w postaci w ytyczenia kieru nk ów w persp ek ty w icz­ nych planach rozw oju gospodarki. W ydaje się to niezbędne obecnie w Polsce, gdyż dopiero rozpoczyna się w y korzystyw anie ry n k u jako n arzę­ dzia alokacji środków m aterialny ch i funduszów w gospodarce.

W pływ ry n k u na funkcjonow anie przed siębio rstw przem ysłow ych jest różnokierunkow y. C zynniki „w rażliw ości ry n k o w e j” producenta m ożna

28 P r o g r a m g o sp o d a r c zy . G ł ó w n e założen ia i kier u n ki, W arszaw a 1989, s. 3— 4. 30 J. K o r n a i : A n t y -E q u ilib r iu m , PW N, W arszaw a 1973, s. 75— 80.

31 S tw ierd za się duże p od ob ień stw o k o n cep cji J. K ornaia do ruchu okrężnego środków produkcji w procesie gospodarczym i do cyb ern etyczn ego u jęcia p rzed się­ b iorstw a jako system u .

Zaopatrzenie materiałowe przedsiębiorstw a urynkowienie... 247

w ym ienić w następu jącej kolejności: 1) zasięg rozdzielnictw a w obrocie tow arow ym , 2) zakres samodzielności przedsiębiorstw a, 3) system eko­ nom iczno-finansow y gospodarki w raz ze stosow anym i in stru m en tam i, 4) zakres swobody podm iotów gospodarczych w ustalan iu cen, 5) stopień nasycenia rynku, 6) stan danego segm entu ry n k u m iędzy konkurencją a m onopolizacją, 7) oddziaływ anie indyw idualnych konsum entów na r y ­ nek i stopień ich zorganizow ania.

Założenia nowego system u ekonomiczno-finansowego przew idują znie­ sienie wszelkich form rozdzielnictw a i reglam entacji dóbr (także pro­ d ukcyjnych) i środków finansow ych (w ty m dewizowych). Na ry n k u p a­ nować będą sam odzielne podm ioty gospodarcze, m iędzy k tó rym i zaist­ n ieją wyłącznie więzi poziome i stosowane będą narzędzia rynkow e, tj. ceny, m arże handlow e, stopy procentow e, k u rsy w alu t, staw ki ceł i po­ datków .

Osiągnięcie globalnej rów now agi na ry n k u jest bardzo tru d n e , zwykle niem ożliwe do utrzy m an ia w długim czasie. Za pożądany uw aża się stan ry n k u zbliżony do rów now agi z ew entualną niew ielką przew agą podaży n ad popytem . Przy czym nieco wyższa produkcja od zapotrzebow ania rozum iana jest jako rezerw a zdolności produkcyjn ej, chociaż z uw agi na dynam iczny c h a ra k te r po p y tu i podaży jest to w aru n ek hipotetyczny.

N ajlepszym ham ulcem p ra k ty k m onopolistycznych jest rów now aga rynkow a i tow arzysząca jej ryw alizacja m iędzy producentam i. N ależy zaznaczyć, że zgodnie z poglądam i W. W ilczyńskiego najlepsza byłab y k o n k urencja p roduktam i, ich jakością i nowoczesnością a nie ty lk o ce­ nam i.33 Je st to tru d niejsza konkurencja, stąd zdaniem a u to rk i zaistnienie na ry n k u m niejszego p o p ytu na niektóre dobra, pojaw ienie się s tr u k tu ra l­ nego bezrobocia, upadłość niegospodarnych jednostek i przypływ obcego k a p ita łu spow odują konieczność efektyw nych zmian w technice i tech ­ nologii produkcji. Dlatego m echanizm rynkow y w raz z k onk u rencją m o­ że spełnić rolę in stru m e n tu alokacji zasobów w gospodarce.34

D ziałanie zm ierzające do rozw oju konkurencji przyczyniającej się do ograniczenia m onopolizacji w ytwórczości i ry n k u w ak tu aln y ch w a ru n ­ kach m ożna ująć, jako:

1) rozw ój drobnej w ytw órczości o w ysokiej elastyczności dostosow ania się do potrzeb rynku,

2) pow stanie i rozwój przedsiębiorstw polonijno-zagranicznych, spó­ łek z kapitałem zagranicznym (joint-ventures) konkurujących z przedsię­ biorstw am i krajow ym i,

3) nasilenie procesów pryw atyzacy jn ych ,

4) rozwój organizacji handlow ych i stw orzenie ko nku rencji m iędzy nimi.

P rzedsiębiorstw a prod u kcy jn e m uszą w ykazyw ać w iększą aktyw ność na rynk u, ich oddziaływ anie na dostaw ców może być lepiej zorganizo­ w ane na ry n k u zaopatrzeniow ym , gdzie dochodzi do bezpośrednich zw iąz­ ków m iędzy nimi. W w aru n k ach polskich nie było trad y cji bezpośrednie­ go k o n tak tu producentów z konsum entam i. Dlatego konieczne jest w ię­ ksze otw arcie się w ytw órców na potrzeby odbiorców, a więc odejście

33 W. W i l c z y ń s k i : R achunek e k o n o m ic zn y a m e c h a n i z m r y n k o w y , PW E, W arszaw a 1965, s. 219— 220.

2 4 8 B arbara Jan czew sk a

przedsiębiorstw od o rien tacji pro d u k cy jn ej na korzyść orien tacji r y n ­ kow ej.35

O rien tacja p ro d u k cy jn a (tradycyjna) kładzie nacisk na fizyczne i tec h ­ niczne asp ek ty działalności w ytw órczej i tow arzyszące im zagadnienia fizyczne. Rynek tra k to w a n y jest jako m iejsce realizacji w ytw orzonej p ro ­ d ukcji a rek lam a i inne środki in tensy fik acji sprzedaży są trak to w an e

jako in stru m e n ty w spom agające sprzedaż na fun k cjon ującym ry n k u sprzedaw cy.

W orientacji rynkow ej (m arketingow ej) za p u n k t w yjścia i podstaw ę kształtow ania działalności, przedsiębiorstw a p rzy jm u ją zjaw iska ry n k o ­ we, potrzeby ostatecznego nabyw cy i prom ocje now ych nabyw ców , które w najlepszy sposób mogą zaspokajać te potrzeby. S tra te g ia rynkow a stw a ­ rza możliwość dostosow ania działalności producentów do w ystępujących społecznych p o trzeb i k ształtow ania ich.

R ynek decyduje o w ielkości zby tu i od niego zależą k ieru n k i prac badaw czo-rozw ojow ych, gdyż przedsiębiorstw a dopiero po zbadaniu r y n ­ ku p od ejm ują decyzje produ k cyjne. N astępnie opracow ują p ro g ram y dzia­ łalności rynkow ej, k tó ry ch efek tem są nowe w yroby oferow ane na ry n k u w tra fn e j ilości, opty m aln ej cenie, dobrej jakości, odpow iedniej in fo r­ m acji dla nabyw ców , w łaściw ym ich lokow aniu na ry n k u i o ptym alnej k alk u lacji kosztów. P rzedsiębiorstw o osiąga w ysoką efektyw ność działa­ nia i zarazem przyczynia się do zadow olenia nabyw ców z zakupu p ro ­ d uktów .

Na uw agę zasługuje d y stry b u c y jn a stra te g ia sprzedaży 36, k tó ra p rz e j­ ściowo m a zastosow anie na polskim ry n k u w początkach wTdrażania m e­ chanizm u rynkow ego (od I k w a rta łu 1990). S tra te g ia d y stry b u c y jn a jest zw iązana z pojaw ieniem się i n arastan iem niepew ności zb ytu i trudności sprzedaży w yrobów na ry n k u . Podstaw ow ą przesłank ą pow odzenia dzia­ łań je st praw idłow o zorganizow ana d y stry b u c ja i sprzedaż tow arów od­ biorcom, na k tó ry c h k o n c e n tru je się uw aga i w ysiłki producentów pole­ gające n a reklam ie prasow ej i telew izyjnej, prom ocji sprzedaży, oferow a­ niu dodatkow ych usług, bezpośredniej sprzedaży w yrobów po cenach zbytu, organizow aniu giełd i przetargów . Z jednej stro n y są to działania w ym uszone trudnościam i finansow ym i przedsiębiorstw (brak środków na zakup m ateriałó w i płace zatrudnionych) i z drugiej stro n y w ysokim oprocentow aniem kred ytów obrotow ych oferow anych przez banki (40% m iesięcznie w styczniu, 20% w lu ty m i 10% w m arcu 1990 r.). Takie od­ działyw anie sam ofinansujących się banków w ynika z konieczności p o pra­ wy gospodarow ania w skali m ikro. Z kolei w zrost efektyw ności jednostek gospodarczych przyczyni się do u spraw n ienia ich zachow ań z p u n k tu w idzenia koordynacji i p op raw y w yników w skali m akroekonom icznej.

35 N a tem at k on cep cji (orientacji) d ziałaln ości p rzed sięb iorstw p isali ek on o­ m iści zajm u jący się fu n k cjo n o w a n iem ryn k u w P olsce. D o cek a w szy ch prac z tego zakresu m ożna zaliczyć m.in.: R. G ł o w a c k i : Przedsiębiorstwo na rynku, Wyd. I, PW E, W arszaw a 1977, s. 16— 19 i W yd. III, PW E, W arszaw a 1987, s. 17— 18; K. B i a ­ ł e c k i , J. B o r o w s k i : Marketing w gospodarce socjalistycznej, PW E, W arszaw a 1975, s. 17—33; M. S t r u ż y c k d : Rynek wewnętrzny. Polska reforma gospodarcza,

PW E, W arszaw a 1983, s. 22; J. R u t k o w s k i , W. W r z o s e k : Strategia marketin­ gowa,PW E, W arszaw a 1985, s. 12— 26.

36 W śród ty p ó w stra teg ii sprzed aży w yróżn ia się stra teg ię produkcyjną, m ar­ k e tin g o w ą i d ystry b u cy jn ą ( R u t k o w s k i , W r z o s e k : op. cit., s. 26).

Zaopatrzenie m ateriałowe przedsiębiorstw a urynkowienie... 249

U ruchom ienie pełnego m echanizm u rynkow ego w ym aga nowego po­ dejścia do w ielu zasadniczych kw estii dotyczących m iejsca przedsiębiorstw i p aństw a w gospodarce.37 P rzedsiębiorstw a działające nieefektyw nie, w y ­ tw arzające produkcję nie znajdującą nabyw ców ze w zględu na niską ja ­ kość, w ysoką cenę czy kosztow ną eksploatację m uszą w ypaść z ry n k u (upadłość, likw idacja, sprzedaż całego lub części przedsiębiorstwa), zm ie­ nić technikę i technologię pro du k cji lub dokonać zm ian w asortym encie produkcji n a w yroby poszukiw ane na rynku. W ym ienione przykładow o działania m ające na celu sanację stosunków produkcji u dotychczaso­ w ych producentów w ym agają dodatkow ych kapitałów , ale em itow anie akcji i obligacji może sporadycznie uzdrow ić sytuację finansow ą danego przedsiębiorstw a. Zdaniem a u to rk i m uszą mieć m iejsce znaczne zm iany w stosunkach własnościow ych w naszej gospodarce. Do tej kw estii należy podejść pragm atycznie z p u n k tu w idzenia efektyw ności ekonom icznej, ta k by w p rak ty ce dawać rów ne szanse rozw oju w szystkim sektorom gospodarczym .

Duże znaczenie dla p opraw y gospodarow ania w przedsiębiorstw ach będzie mieć regu lacy jn a rola h an d lu zagranicznego. Może okazać się, że im port niektó ry ch dóbr będzie korzystniejszy niż użycie k rajo w y ch m a­ teriałów , często gorszej jakości i droższych. Eksport w yrobów może ró w ­ nież w płynąć na popraw ę jakości ty p u i w ykonania pro d u k cji w polskich przedsiębiorstw ach.

Wszyscy producenci będą ekonomicznie zmuszani do oszczędnego zu­ żyw ania czynników produkcji, stałego doskonalenia własności użytko ­ w ych wyrobów, a p rzy n ajm n iej do bieżącej kontroli poziom u jakości i analizy kosztów produkcji. Mimo b rak u rów now agi na ry n k u m a te ria ­ łow ym dotychczas producenci nie w ykazyw ali skłonności do oszczędnych zakupów i racjonalizacji gospodarki m ateriałow ej, gdyż w zrost ry n k o ­ w ych cen przedm iotów pracy łatw o rekom pensow ali zw iększeniem cen swoich w yrobów przy kosztowej form ule cen.38

W polskiej gospodarce ry n ek nigdy dotychczas nie odgryw ał roli re ­ g u lato ra, a przeprow adzony rach u n ek ekonom iczny p rzy podejm ow aniu decyzji w przedsiębiorstw ach był pozorny. Dotyczy to także udaw anego w ykorzy sty w an ia badań rynkow ych przez przem ysł i hand el.39

W gospodarce rynkow ej han d el m a do spełnienia ważne zadania. W pierw szym rzędzie polegają one na skracaniu cyklu okrężnego środ­ ków obrotow ych.40 M iarą efektyw ności h an d lu jest czas zaoszczędzony producentow i, poniew aż czas zaczyna być tra k to w a n y jako istotne k r y ­ teriu m optym alizacji przepływ ów tow arow ych i całego procesu rep ro ­ dukcji.

Jako d ru g ą grupę zadań dla jednostek hand lu m ateriałam i podaje się możliwość zm niejszenia łącznych kosztówT p rodukcji i cyrkulacji. K orzyś­ ci te w y n ik ają z faktu, że dobrze funkcjonujący handel jest w ygodniej­ szym p a rtn e re m niż inny producent, gdyż u trz y m u je zapasy m ateriałów

37 L i p o w s k i : op. cit., s. 153.

38 W. G r z y b o w s k i : Stan nierównowagi rynkowej i czynniki jego przezwy­ ciężania, [w:] Ekonomiści gospodarce narodowej, UMCS, L ublin 1987, s. 18.

39 S t r u ż y c k i : op. cit., s. 26.

40 E. G a r b a c i k : Mechanizm rozwoju wymiany towarowej, [w:] Systemy i mechanizmy..., op. cit.,s. 19—20.

250 B arbara Jan czew sk a

niejako za odbiorcę i jest bardziej elastyczny w p rzy pad ku zm ian w po­ pycie m ateriałow ym .41

Praw dopodobnie w zrośnie udział m ałych dostaw m ateriałów realizo­ w anych przez jednostki handlow e przy zniesieniu adm inistracyjn ie w y ­ znaczonych rejonów ich działalności.42

ZAK OŃCZENIE

Głęboki stan nierów now agi m iędzy popytem a podażą na ry n k u m a ­ teriało w y m w ym aga p ew nych ograniczeń w oddziaływ aniu m echanizm u rynkow ego. Zakłada się, że będą one w m iarę uzyskiw ania rów now agi stopniow o elim inow ane, gdyż są narzędziam i system u nakazow ego i w swej istocie niezgodne z zasadam i gospodarki rynkow ej.

System zaopatrzenia m ateriałow ego jest dziedziną szczególnie tru d n ą do racjonalnego sterow ania. Dośw iadczenie w ykazuje, że bezpośrednie dług o trw ałe zw iązki m iędzy dostaw cam i i odbiorcam i m ateriałó w op arte na rozw oju stosunków um ów sprzedaży i dostaw y daw ały najw iększe e fe k ty ekonomiczne. S ystem um ów będzie w dalszym ciągu in stru m en tem asortym entow ej synchronizacji m ożliwości p ro du kcy jny ch dostaw ców z po­ trzeb am i odbiorców, zarów no w krótkim , jak i w w ieloletnim horyzoncie. W zw iązku ze w zrostem cen m ateriałó w będzie w ystępow ało zjaw isko n a tu ra ln e j elim inacji n iek tó ry ch odbiorców, gdyż nie będzie ich stać na m ate ria ły p rzy danej opłacalności produkcji. W ystąpić może na ty m tle okresow y w zrost in te rw e n cji i sporów, lecz stopniow o n iektó rzy p ro d u ­ cenci zastąpią d an y m a te ria ł innym (naw et z im portu), zm niejszy się w ów ­ czas zapotrzebow anie co spow oduje, że dostaw cy zm uszeni będą obniżyć jego cenę. K onieczna su b sty tu cja m ateriałow a nie pow inna w pływ ać na obniżenie jakości w yrobów , gdyż spow odow ałaby w yparcie krajow y ch producentów (przetw órców m ateriałów ) przez zagranicznych dostaw ców oferujących m ate ria ły o w yższej jakości i często k on ku ren cyjn ej cenie. Dostosowawcze w ahania p op y tu i podaży do cen będą się pow tarzać zgo­ dnie z klasycznym i zasadam i m echanizm u rynkow ego.

Szybkie ograniczenie m onopolizacji i rozwój k o n kuren cji m iędzy p ro ­ ducen tam i przedm iotów p rac y stanow i niezbędny a try b u t pow stania p ro ­ cesów sam oregulacji ry n k u zaopatrzeniow ego.

Z m iany organizacyjne w han d lu środkam i p rodu k cji o pierają się na istn ien iu ąuasi-w olnego ry n k u m ateriałow ego, pełnej samodzielności jed ­

nostek handlow ych, dobrow olności w pow ierzaniu im funk cji agentów handlow ych przez poszczególnych p roducentów i sprow adzeniu roli cen­ tru m do czuw ania nad utrzym aniem m akroproporcji p lan u (bilanse m a­ teriałow e). P a n u je pogląd, że p rzy w prow adzeniu takiej koncepcji m ożna by w ogóle zrezygnow ać z rozdzielnictw a w k ró tk im czasie, chociaż p rz y ­ kład Jugosław ii w skazuje, że obrót m ateriało w y nie może być w pełni w olny.

Rola h an d lu środkam i p rodukcji w zrośnie rów nolegle z przyw róce­ niem szacunku dla pieniądza, rac h u n k u ekonomicznego i rozrachun k u gospodarczego w przed sięb iorstw ach produkcyjnych.

41 W o j c i e c h o w s k i : H a n d e l w syste m ie..., op. cit., s. 249—250.

Zaopatrzenie materiałowe przedsiębiorstw a urynkowienie... 251

Zm iany system ow e h an d lu m ateriałam i zm ierzają do: 1) przyw racania rów now agi m iędzy popytem i podażą, 2) zm niejszenia roli i zakresu bilansow ania m ateriałów , 3) ograniczenia im po rtu cen tralnie finansowanego,

4) swobodnego zaw ierania um ów sprzedaży i dostaw y oraz um acnia­ nia system u um ów organizacyjnych,

5) funkcjonow ania swobodnego rynku,

6) stosow ania m ark etin g u jako m etody w alki ko nkurencyjnej.

O rganizacja han d lu i system zaopatrzenia m uszą być dostosow ane do p rz y ję te j koncepcji gospodarki rynkow ej. Doświadczenia Polski i innych k rajó w w skazują, że n aw et najlepsze system y w prow adzane niekonse­ k w en tnie i niekom pleksow o fun k cjo n ują żle. W zględnie spraw nie działa zaopatrzenie m ateriałow e w ty ch krajach, k tó re zdecydow ały się na w ie­ loletnie, konsekw entne i zdyscyplinow ane w drażanie now ych system ów n aw et wówczas, gdy teoretyczne ich podstaw y budziły wiele w ątpliw ości.

S U M M A R Y

One of th e causes of th e econom ic crisis in Poland in th e 1980s w a s lack of b alan ce b etw een dem and and su p p ly of th e objects o f work.

The im p rovem en t of th e fu n ction in g of the su p p ly of m aterials w a s caused by a num ber of factors, in clu d in g th e econ om ic-fin an cial system , th e m odel of th e fu n ction in g o f econom ic units, in crease of th e role of the econom ic account, g iv in g up th e d istrib u tion of raw m aterials and other m aterials, and an attem pt to balance su p p ly and dem and for m aterials. T he system of m aterial su p p ly in the conditions of introducing the m arket m ech an ism requires in tegration b etw een th e m arket of consum er goods and production m eans.

To reach balance on th e m arket of m aterials is a lo n g -la stin g but n ecessary process sin ce it a ffects th e sta te of other m arkets and th e other w a y round. B alance b etw een all th e segm en ts of th e m ark et is in flu en ced by fle x ib le organ isation of th e econom y w h ich a llo w s d ifferen t form s of in tegration b etw een in d u stry and trade, en ab les horizontal contacts b etw een th e m arket participants, w h ile p ro-su p ­ p ly m ech an ism is set in m otion and certain m arket in strum ents are used, such as process, m argin of trade profit, bank rates, rates of ex ch a n g e of currency, rates o f prices and ta x es.

N ow ad ays th e m arket should be supported by th e C enter in the m arking out of th e p rosp ective directions of d evelop m en t b ecau se the process of u sing m arket as an in stru m en t of allocation for th e m aterial m eans and fin a n ces in th e econom y has only ju st begun. It is regarded to be a d esirab le state of th e m arket w h en it is close to balance, p ossib ly w ith som e sm all superiority of su p p ly over dem and, w h ich is understood as a reserve of production capacity. The best form of com ­ p etitio n b etw een th e producers to attract custom ers is a com p etition of products, th eir q u ality and m odernity, and not o n ly their prices. This is a m ore d ifficu lt task w h ich calls for e ffe c tiv e changes in tech n iq u e and tech n ology of production.

The a ctiv ities m eant to create com petition com prise d evelop m en t of sm all in ­ d u stries, P o lish -fo reig n enterprises, partnerships w ith foreign capital and trade organ isation s, as w e ll as in ten sifica tio n of p rivatisation processes. L aunching th e fu ll m arket m ech an ism m ust be connected w ith considerable changes in ow n ersh ip relation s w h ich call for a pragm atic approach tow ard s the econom ic e fficien cy nad g iv in g equal ch ances of develop m en t to all th e econom ic sectors.