De Aristotelis circa definitionem doctrina commentatorum sententiis illustrata

Aleksander Usowicz

De Aristotelis circa definitionem

doctrina commentatorum sententiis

illustrata

Collectanea Theologica 19/3, 273-317

DE A R IS T O T E L IS CIRCA DEFINITIONEM

DOCTRINA COMMENTATORUM SENTENTIIS

ILLUSTRATA.

P A R S H I S T O R I C A .

I.

De in vestigationis fontibus.

Hodierno in statu Aristotelis librorum sequentibus praecipue in locis definitio tractatur:

T op.: A 4, 101 b 19 ss.; 5, 101 b 39 ss. Z 1— 14, 139 a 24— 151 b 24 H 2 —3, 152 b 36— 155 a 22 An. Post.: A 2, 7 2 a 14 ss.; 10, 7 6 a 35 ss. B 3, 90 a 36—9 4 a 19; 13, 9 6 a 20—97 b 39 Metaph.: Z 5, 1030b 14 ss.; 10— 12, 1034b 20— 1038a 35 Primarii igitur fontes nostrae investigationis sunt: Top., An post, et Metaph.

Top. chronologice spectata, iuxta communem Aristotelico- rum sententiam, ut opus iuvenile et quidem ante aliis libris scriptum censetur1). Etenim tam doctrina, quam m odus expositionis ut immatura apparent. D iscussiones dialecticae, quae sophistarum et Platonis tem pore m agna in aestim atione fuerunt, totum fere Top. nucleum implent.

Post. Top. veniunt An. post, ubi syllogism us et necessitas profundioris analysis iam praesupponuntur. An. post, ante An.

*) Cf. R o s e V., D e A ristotelis librorum ordine et auctoritate, Berlin 1854, 119; M a i e r H., D ie Syllogistik d es A ristotes, Tübingen 1896— 1900, 11, 2, 78; S o l m s e n F., D ie Entwicklung der aristotelischen Logik und R e- torik, Berlin 1929, 191; R o s s W. D ., A ristotle selectio n s, Oxford 1927, XXIV.

pr. et quidem in eodem tempore ac Metaph. Z composita esse videntur.

In Top. praesertim Aristoteles de vitiis definitionis tractat et quidem „tam copiose et singillatim ut mole eorum, quae in genere, in differentia construenda accidere possint, plane obru­ a ris“ 2). Cum aliis Philosophi scriptis m agna insit subtilitas, in Top. particularia ac nimis longaeva argum enta expositioni legum universalium antecedit. Iste Top. character non solum iuvenili operis elaboratione sed etiam fine disputativo explicatur. Aristo­ teles enim in Top. de definitione dialectice tractat. Nota illa disputativa ac dialectica praesertim in ultimo libri Z capitulo apparet. Cum quis, asserit Aristoteles, non habeat argumentum ad im pugnandam totam definitionem, eo quod sit obscura, nec satis illam percipit, debet conari, ut partem impugnet; parte enim reiecta tota definitio corruit. Sicut in contionibus, ad abro­ gandam legem, solent condonantes proponere populo legem meliorem, ut sancita lege meliore abrogetur altera, sic ad ever­ tendam definitionem potest proponi alia definitio; si enim haec sit melior, eo ipso definitio posita evertitu r3). Bene hoc dispu­ tativum stigma Top. codex latinus 16595 Parisiensis Bibliothecae Nationalis exprim it; in folio, ubi Top. exordiuntur quattuor pugnantes viri depicti sunt, quorum duo inter se luctantur, alii vero arm is p u g n a n t4).

An. post, profundiorem quam Top. doctrinam continent. Cum in Top. fere nihil de natura definitionis dicatur, An. post, longa sed acutissim a disputatione illam celebrem quaestionem de indem onstrabilitate definitionis explanat. P ariter tantum in An. post. Aristoteles noëticam definitionis naturam fusiore calamo exponit. Nihil mirum proinde quod Ioannes Saresberiensis affir­ mat suo tem pore doctrinam An. post, in desuetudinem abire: „Posteriorum vero analyticorum subtilis quidem scientia est et paucis ingeniis pervia: quod quidem ex causis pluribus evenire perspicuum est. Continet enim artem dem onstrandi, quae prae ceteris rationibus disserendi ardua est. Deinde hac utentium

2) K ü h n C., D e notionis definitione, qualem A ristoteles constituerit, Halis 1844, 36.

3) Z 14, 151 b 3 ss.

4) Vol. 158r, 2 1 6 v. Cf. G r a b m a n n M., D ie G eschichte der sc h o ­ lastischen M ethode, I—II, Freiburg i Br. 1909— 1911, II, 78—79.

raritate iere in desuetudinem abiit, eo quod dem onstrationis usus vix apud solos m athem aticos et in his fere apud geom etras dum ­ taxat...“ s).

Liber Metaph. sextus, si agatur de relatione inter rem et conceptum definitorium, paene inexhaustum fontem constituit. Singula definitionis elementa nonnisi Metaph. assertis accurate explicari possunt; in aliis enim libris vel iam ut nota suppo­ nuntur vel non com plete exposita sunt. Similiter substantiarum et accidentium definitio eiusque analogica notio perfecte solum in Metaph. in aliis vero scriptis per transennam consideratur. Pariter, quamvis de genere et differentia in definitione Aristo­ teles ubicumque loquatur, nullibi tam acute quam in Metaph. quaestionem hanc contem plat; praesertim unitas definitionis ex genere et differentia efformata et ad modum unitatis ontologicae rei concepta tantum in M etaph. ex professo a Philosopho dis­ putatur. P ropter hanc suam profunditatem M etaph. similiter ac An. post, tardius in mundo latino apparent; adhuc Abaelardus ( f 1141) notificat non dari Metaph. tran slatio n em 6).

II.

De com m entatorum locis auxiliariis.

Super textum Aristotelis, ubi definitio exponitur, plures commentarii extant. Quaedam ex his „levissimi pretii et ita comparati sunt ut a nostris hom inibus nullus fere fructus inde sperari p o ssit“ 7): at dantur inter illos etiam praeclaris dotibus eximii, proinde minime negligendi.

1. De g raecis com m entatoribus.

Saeculi Ptolom aeorum scientifica activitas, constructio bi­ bliothecarum Alexandriae, Pergam i, Rhodio et Athenis multum

s) M etalogicus 111, 5 ed. P olicraticus, Lugduni Batav. 1630 cit. a J o u r ­ d a i n A., R echerches critiques sur l’âg e et l’origine d es traductions latines d’Aristote, Paris, 1843, 251.

·) D ialect., Cousin, Oeuvr. inéd., Paris, 1836, 200; Cf. P r a n t l C., Geschichte der Logik im Abendlande, Leipzig 1927, 11, 99.

contulit ad philosophorum graecorum proinde et Aristotelis com­ m entaria evolvenda. Revera iam saeculo secundo magni Aristo­ telis com m entatores exoriuntur; inter quos ALEXANDER APHRO­ DISIENSIS (c. 198—210) eminet.

Alexander A phrodisiensis tem pore Antonii Caracalla impe­ ratoris Athenis vel Alexandriae philosophiam docuit. Alexander igitur coëvus Galeni fuit, quem, ut narratur, vidit et „ob capitis robur, animique in disceptando contentionem Muli caput appe- lavit; eum enim inter et Galenum complures habitae sunt dispu­ tation es“ 8). Alexander inter alia opera etiam commentaria ad Top., An. post., ad Metaph. et An. pr. scripsit; dolendum tamen est commentarium ad An. post, p e riisse 9). Aphrodisiensis alios com m entatores tam ingenio quam eruditionis copia superat. Expositio eius, ut patet ex Top., nimia particularium ac verbo­ rum investigatione, vitio multis com m entatoribus communi, omnino caret. Quoad profunditatem autem solutionum tamtum Simpli­ cius cum illo aequari possit. Merito igitur posteriores Alexandrum sim pliciter „interpretem “ n o m in a n t10).

Diverso autem ac Alexander modo procedit THEMISTIUS (c. 330—390), qui novum interpretandi Aristotelem modum per paraphrases nempe proposuit. Them istius commentaria proprie dicta minime scribit sed tantum principalem Philosophi doctri- nem pro eis, qui iam cognoscunt Aristotelica scripta abbrevia- tione facta a n te p o n it11). Ex operibus Themistii paraphrasis An. post., proinde etiam textuum definitionerh spectantium, con­ servatur.

Alexandrum Aphrodisiensem duo discipuli Am m onii12) Sim­ plicius et Philoponus imitantur. SIMPLICIUS (c. 1529) primo

8) C a s i r i M., B ibliotheca arabico-hispana escurialensis, I—II, M a- triti 1 7 6 0 -1 7 7 0 , I, 243 col. 1.

9) Cf. P r a n t l , op. cit., I, 621; C a s i ri, op. с., I, col. 1—2: „Ex co m ­ m entatoribus (An. p ost.) mem oratur T hem istius, qui librum hunc absolutis com m entariis p ersecu tu s est, praeter Alexandrum, cuius commentarius non extat“.

10) Cf. B essarion is In calum niatorem P latonis libri IV ed. graeco- latina L. M o h l e r , P aderbornae 1927, 167, 30: „Nihil enim tale ab eo scrip­ tum legitur, qui librorum eiu s diligentissim us indagator fuit“.

11) Cf. P r a n t l , op. с., I, 639.

12) Ammonii com m entaria ad An. post, deperdita sunt. Cf. P r a n t l , op. с., I, 642,

Athenis, deinde post expulsionem philosophorum a Justiniano factam in Persia v ix it13). Quoad modum procedendi sequitur Ale- quandrum , quem optime cognoscit. In operibus Simplicii Aphro­ disiensis saepissim e laudatur; in solo v. g. comm entario ad Phys. plus quam 600 citationes Alexandri h a b e n tu r14). Ex altera autem parte tantum Simplicius inter graecos com m entatores cum Alexandro quoad valorem expositionis com parari potest. Quamvis Simplicii com m entaria nec ad Top. nec ad An. post, nec ad Metaph. conserventur, nihilominus eius interpretatio Cat. etiam in expositione definitionis necessario consuli debet; Simplicius enim ut fidelis com m entator dum de recto Philosophi sensu agitur omnia praeiudicia removet. Non obstante v. g. sua pro ­ pensione ad neoplatonism uin .obiectiones Plotini contra Aristo­ telis categorias longo serm one im p u g n a t15).

Joannes GRAMMATICUS PHILOPONUS (c. 640) per m a­ ximam aetatis partem Alexandriae degit. Ut Christianus acerbas lites cum philosophis gentilibus praesertim Simplicio habuit. Pariter cum pluribus placitis a doctrina catholica abhorreat in concilio Constantinopolitano tam quam haereticus condem natur. Inter scripta Philoponi m aioris momenti pro nostra quaestione est commentarium ad An. post., ubi m ulta ex Alexandri desum pta proponit; ex hac ratione interpretatio Philoponi non solum ut expositio propria sed etiam ut documentum historicum Aphro­ disiensis solutionum aestim ari d e b e t16).

Christianus pariter interpres graecus fuit EUSTRATIUS ( f 1120). Eustratius ut m etropolita Nicaenus m agnam activitatem dialecticam multis in disputationibus contra latinos ac nonnullos orientales theologos ostendit. P ropter longum commentarium ad An. post, tum apud coëvos tum apud posteriores latinos commen­ tatores tam quam auctoritas h a b e tu r17). Quaedam ex solutionibus Eustratii, quae theoriam definitionis apud Aristotelem spectant, a maiore parte com m entatorum adm ittuntur. Similiter ac

Philo-13) Cf. P r a n t l , op. c., I, 643.

14) Cf. T h é r y G., Autour du décret de 1210, Il — A lexandre d’Aphro- dise, Le Saulchoire-K ain, 1926, 13 s.

15) Cf. T r e n d e l e n b u r g A., G eschichte der K ategorienlehre, B er­ lin, 1846, 242.

le) Cf. P r a n t l , op. c., 1, 643; B u h l e , op. c., 1, 303. 17) Cf. B u h l e , op. c., I, 303.

ponus etiam Eustratius expositiones Aphrodisiensis aliquando ante oculos adducit et sic fragm entariae restitutioni operum Ale­ xandri iuvat.

Eustratius chronologice tam quam ultimus inter celebratos Aristotelis commentatores graecos censeri potest. Saeculo enim XII interpretationes in lingua graeca evanescunt; philosophia Aristotelica in mundum arabicum transit.

2. De com m entatoribus arabicis.

Cognitio Aristotelis apud philosophos arabicos tempore familiae regalis Abbasidorum exordium sumit. Iam in principio saeculi IX in linguam arabicam libri Aristotelis, Themistii alio- rumque com m entatorum co n v ertun tu r,8). Post translationes vero interpretationes adveniunt. Cum clarissim is textuum Aristotelis interpretibus Alpharabi, Avicenna, et Averroes adnumerantur.

ALPHARABI ( f 930) interpretationis An. post, causa nota­ bilem locum inter exegetas Aristotelis tenet. Insignis iste com ­ m entator generaliter ad litteram verba Philosophi vertendo ali­ quando explicationem tantum interpretum graecorum adducit19). D uas iuxta Alpharabi partes logicae statuere oportet: unam, qua principia i. e. definitio et quidditas rei doceatur, alteram, qua complexa tra d e n tu r20). Alpharabi igitur statum quaestionis in sensu Aristotelico agnoscit iuxta quem ex incomplexis i. e. de­ finitione ad complexa procedere oportet.

Inter philosophos graecos et arabicos Alpharabi primus expresse divisionem definitionis in formalem et materialem, ab Aristotele desum ptam , p ro p o su it21).

Eadem via AVICENNA procedit, quem scriptores arabici „tertium “ Aristotelem v o c a n t22). Avicenna (980— 1037) de

pro-lł) Cf. T h é r y op. с. 18; R e n a n E., D e philosophia peripatetica apud Syros, Parisiis 1852, 8 ss.

*·) Cf. H e r b e l o t , B ibliothèque orientale, Paris 1697, 327; Index operum Alpharabii in Ms. 1379 Bibi. arab. escur. continetur. Cf. C as i r i, op. с., I, 299 col. 1 ; cf. P r a n 1 1, op. с., II, 318.

*») A lbertus M agnus, D e praedicam ., lib. I, cap. 5 (ed. Opp. Lugduni 1651, p, 3).

21) Cf. P r a n t i , op. с., Ill, 107, 366, 410; M a d k o u r I., L’Organon d’Aristote dans le m onde arabe, Paris 1934, 127.

blemate definitionis disserit in opusculo, quod A l-C hifa inti- tulatur. Al-Chifa non est commentarium in sensu com m entario­ rum Averrois vel s. /Thom ae, ubi textus ab explicatione propria separatur. Ibn-Sina indiscriminatim philosophiam Aristotelis, in­ terpretum aliorum et propriam , raro tantum Aristotelem nomi­ nando, p ro p o n it23). Propterea non sine ratione scholastici latini, excepto forsitan Rogero Bacone, opus istud ut exprim ens pu ­ ram doctrinam Avicenianam co n sid eran t24). Attamen ex prologo, ubi fontes indicantur, clare apparet auctorem speciatim philo­ sophiam Aristotelis respexisse. Ceterum ipse ordo expositionis manifestat Aristotelem esse principalem Avicennae magistrum. Ibn-sina v. g. similiter ac Philosophus definitionem in illa parte, quae dem onstrationem respicit, in Top. et in M etaph. inve­ stigat 25).

Iuxta Avicennam obiectum logicae est conceptus et ratio­ cinium vel aliter definitio et syllogismus. Immo aliqui auctores contendunt Avicennam in duas partes logicam, in definitionem nempe et syllogism um, div id ere26).

Simili auctoritate ac Avicenna praesertim in medio aevo gaudet AVERROES. Averroes (1126— 1198) C ordovensis medicus, extraordinaria adm iratione erga Aristotelem ductus, ad aliquos Philosophi libros triplicem commentarium, parvum i. e. p a ra ­ phrasim, medium et m agnum co m p o su it27). Triplex huiusm odi commentarium ad M etaph., De cael., De an. et ad An. post., ubi definitionem fusiore modo illustrat, ad nos pervenit. Averroes in oppositione ad Avicennam fideliter, suo tam en modo Philo­ sophum interpretando, procedit. Cum Avicenna v. g. sub influxu Stoicorum descriptionem tam quam definitionem agnoscit, Aver­ roes sic dictam accidentalem definitionem elim inat28).

23) Cf. M a d к o u r, op. c., 21.

2«) Cf. M a d k o u r , op. c., 21; B o u y g e s M., R oger B acon a -t-il lu des livres arab es?: A rchives d’histoire doctrinale et littéraire du m oyen âge, Paris 1930, V, 312.

2S) Cf. M a d k o u r , op. c., 108— 109.

2«) Cf. V a t t i e r P., La logiq u e du fils d e Sina, Paris 1658; Carra de Vaux, A vicenne, Paris 1900, 16; M a d k o u r , op. c., 55.

27) Cf. P r a n t l , op. с., II, 380; R e n a n E., A verroes et l’averroism e, Paris 1867, 54. Indicem opp. A verrois vide apud cod. 1379 Bibl. Arab Escur.; Cf; C a s i r i, op. с., I, 299 col. 1.

Com m entaria Averrois fere nullum influxum in posteriorem philosophiam Arabum e contra immensum in latinos Aristo­ telis interpretes exercuerunt29). Alexander Aphrodisiensis et Averroes a scholasticis iuxta expressionem Bessarionis ut „com­ m entatores prim arii“ c e n sen tu r30).

In periodo postaverroistica philosophi arabici vel Organon Aristotelis nimia cum brevitate vel proprias potius quam Philo­ sophi cogitationes exponendo explicant. Studium terminorum minime vero investigatio theoriae definitionis aristotelicae apud illos a p p a re t31). At commentaria magni nominis arabum in aliam scientificam regionem irruunt necnon studium Aristotelis librorum apud latinos causant.

3. De com m entatoribus medii aevi latinis.

Ante saeculum XII imperfecta tantum cognitio Aristotelis operum in lingua latina minime com m entariis fav ebat32). Ab anno vero 1128, in quo Jacobus Venetus „transtulit de graeco in latinum quosdam libros Aristotelis et comm entatus est, sc. Topica, Ana- liticos Priores et Posteriores et Elenchos“, crescit apud scho­ lasticos medii aevi illa immensa litteratura Aristotelica, quae copia saltem tum graecam tum Arabicam superat. lam Adamus Parvipontanus (c. 1170) auctor „Artis dialecticae“ et tractatus „De utensilibus“ libere et exagerata subtilitate Aristotelis Ana- litica ta n g it33). Pariter coëvus Parvipontani Joannes Saresbe- riensis brevi serm one Top. et An. post, transcurrit (c. 1159)34).

29) Cf. M a d k o u r , op. c., 10 et 243; I d e m , La place d’al Farabi dans l’éco le philosophique m usulm ane, Paris, 1934, 2.

30) In calum niatorem P latonis, ed. c., 410. 31) Cf. M a d k o u r , op. c., 245.

32) T ranslationes An. p ost., T op., et Elench. soph., quae apud Migne (ML. 64, 639—766) B oëthio adscribuntur, hodie tamquam opera Jacobi Ve­ neti reputantur. Cf. G r a b m a n n , op. с., II, 44 et 67.

33) Cf. Joannes Saresb erien sis, M etalogicus, IV, 3 M. L. 199, 917; II, 10 ML. 199, 868; G r a b m a n n , op. с., II, 67.

34) G r a b m a n n , op. с., II, 441. S a resb erien sis magna cum aestima­ tione de A ristotele loquitur. Cf. Metaph. II, 16 Mi. 199, 983; IV, 7 Ibid. 920 Policrat. VII, 6 ed. W ebb II, 112; Enthetic. de dogm . philos. ML. 199, 983. M etalog. IV, 27 ML. 198, 932: „Palam est om nibus, usque ad miserationem im perfectio illorum , qui in so lo B oëthio tem pus et rem consumpserunt, ut

Ordinem autem celeberrim orum interpretum medii aevi Robertus G rosseteste Lincolniensis aperit.

LINCOLNIENSIS (1235— 1253) „vir in latino et in graeco peritissim us“ 35) non solum fuit theologus, poëta m edicus et mathematicus sed etiam valde acutus logicae Aristotelis inter­ pres. Com m entaria Lincolniensis super An. post, ad illos inter­ pretationes pertinent, quae in perm anenti usu ac studio apud posteriores fu eru n t36). In expositione textus G rosseteste magis Themistium quam Arabes sequitur; in divisione tamen m etho­ dorum sciendi in definitionem et dem onstrationem cum Averroe co ncordat37). Notandum est Lincolniensem primum anim adver­ tisse Aristotelem aliquando „quod quid e ra t“ pro definitione for­ mali sum ere38). Differentia ergo inter „quod quid erat esse"

(το τί fjv είνα ι) et „quod quid e s t“ (το τί έστι), quam postea T ren ­ delenburg philologicis et philosophicis principiis innixus demon­ stravit, iam apud Lincolniensem innuitur.

Lincolniensem tum genio quam fama s. Albertus M agnus et s. Thom as superant. S. ALBERTUS MAGNUS (1193— 1280) „philosophus singularis“ 39) de definitione convenienter ad textum Aristotelis triplici in loco disserit: in quantum nempe definitio est tota essentia rei in prim a philosophia, prout est medium demonstrationis in Analyticis, in quantum vero per communia et probabilia procedit in dialectica seu T o p ic is 40). Eximius iste

fere nihil sciant. N ec tamen Aristotelem ubique plane, aut se n s ise aut d i­ xisse, protestor, ut sacrosanctum sit, quidquid scripsit. Nam in pluribus obtinente ratione et auctoritate fidei, convincitur errasse... Verum in logica parem habuisse non legitur. Unde sic accipiendus est ut ad prom oven d os iuvenes ad gravioris philosophiae instituta doctor sit non morum sed d is­ ceptationum".

35) M athieu Paris, Historia Maior Anglorum, Londini 1784, 538; J o u r ­ d a i n , op. с., 59.

36) Cf. В a u r L., Die p h ilosophischen W erke d es R obert G ro sseteste, Bischofs von Lincoln, M ünster i. W., 1912, Beiträge zur G eschichte der P h i­ losophie, XI, 16.

37> Cf. T o l e t u s , Com m entaria una cum q u aestion ib u s in universam Aristotelis logicam , C oloniae Agrippinae, 1589, 409.

3S) In lib. 2 An. post. cap. 2 (cf. Zigliara in ed. Leon. opp. s. Th- mae, I, 337).

39) B e s s a r i o , op. с., 246, 36.

comm entator, quamvis in expositione theoriae definitionis Alfa- rabium im itetur41), minime ut purus com pilator aestimari potest. Commentaria s. Alberti ad Top., An. post et Metaph. ostendunt auctorem recte et clare materiam ordinare ac diiudicare. Cum igitur sapientis sit ordinare interpretationes Alberti immerito ut teme­ rariae et tantum alienis bonis praeditae n o ten tu r42). Praeterea s. Alberti comm entaria preciosum fontem opinionum largiri nemo negare potest. S. Albertus ubicum que declarato sensu textus ad comm entatorum opiniones recurrit. Post expositam v. g. doctri­ nam Aristotelis circa relationem definitionis ad demonstrationem statim obiicit sibi, quid significare possit definitionem positione a dem onstratione différé. Obiectionem solvit asserendo diversos deversimode quaestionem illam exponere. Sequuntur igitur opi­ niones, in quorum fine Alpharabii sententia eligitur ac rationibus defenditur 43).

S. THOMAS DE AQUINO ( f 1274) ut princeps inter com ­ m entatores An. post, et M etaph. censendus esi. Dum s. Albertus usus est versionibus arabieis et translatione „quam Boëthianam vocant“ 44), s. T hom as nonnisi traductiones immediate a graeco derivatas ad suas expositiones ad h ib e t45). Ex una igitur parte D octor Angelicus recto fundam ento nititur, utendo textu, qui ad valorem originalis appropinquat; ex altera autem parte proprium syntheseos genium affert. Nihil mirum proinde, quod tam acute in Aristotelis textus investigatione procedit.

Joannes Saresberiensis ait olitn litteram Philosophi suaviter excutiendam essse „nec more captivorum acerbe torquenda, donec restituatur, quod non accip it* 46). Haec prudens regula interpretandi, quam speciatim moderni interpretes negligunt,

41) Cf. An. post. lib. 2, tract. 2, cap. 7 (ed. с.), p. 627: „Haec est directe de verbo ad verbum expositio com m enti arabici quod Alfarabio inscribitur...“

42) Iniusta igitur est sententia a P r a n t l prolata op. c., 111, 89: „Er ist nur Compilator, und A lles, durchw eg A lles, war er schreibt ist frem ­ d e s G ut...“

43) An. post. lib. 2, tract. 2, cap. 12 (ed. с. p. 634).

44) Aventini Annalium Boiorum libri VII, Lipsiae 1710, lib. VII, cap. 9, p. 673. Cf. J o u r d a i n , op. с., 42 et 37.

45) Cf. J o u r d a i n , op. с., 40. 4») Metal. Il l , 1 ML. 199, 891

a s. Tom a in tota sua extensione in praxim reducitur. Dum s. Thom as textus Aristotelis interpretationem facit quaedam illusio habetur ipsum Philosophum fragm entarias notas suas fusiore ca­ lamo auditoribus explicare, minime vero alienum auctorem mentem illius commentari. Cum alii interpretatores non raro verbis Phi­ losophi suas cogitationes exprim unt, s. Thom as nonnisi loca Aristotelis in linquam intelligibilem transferre intendit. Et haec est s. Thomae fidelitas scientifica maxima inter commentatorum pro­ prietates.

Legenda est s. Thomae expositio An. post. B, ubi Aristo­ teles varios modos, quibus definitio demonstrari possit, reprobat. In hoc perdifficili loco, ubi iuxta s. Albertum Magnum et trans­ lationes et verba commentatorum valde sunt div ersa47), s. Tho­ mas ita procedit ut insimul claritatem, faciendo optimam divi­ sionem textus, necnon totalem cum textu graeco consonantiam ostendit.

Merito igitur Ptolom aeus de Lucca scribit Urbano IV rég­ nante s. Thomam Aristotelis philosophiam „quodam singulari et novo modo tradendi“ com m entari48).

Insignis saeculi XIII interpretes est discipulus s. Thomae AEGIDIUS COLONNA ( f 1316). Ad principaliora Aegidii com­ mentaria pertinent explicationes librorum De an. et An. post., in quibus notae characteristicae eius operum, brevitas, claritas et non raro indoles nativa solutionum apparent. Generaliter Aegidius s. Thomam sequitur, quamvis in particularibus a sententiis Ma­ gistri recedit.

In definitione Aegidius in An. post prout de doctrina de­ monstrationi adiuvante disserit. Etenim iuxta Aegidium sicut intel­ lectus operationes simplices non sunt propter se, sed ad compo­ sitas ordinantur, ita et definitio, quae simplicium est, ad argu­ mentationes ordinari debet. Ex hoc tamen non sequitur, secundum Aegidium, definitionem exacte in logica non explanari. Sicut enim physicus exacte formam et materiam, animam et reliqua, licet ut ordinentur ad corpus naturale, considerat, ita et logicus de defi­ nitione disserere debet 4β).

47) An. p ost. lib. 2, tact. 2, cap. 5 (ed. с. p. 623).

4S) Hist. Ecccl. XXII, 14, Muratori, Sript. rer. ital. XI, col. 1153. 49) Cf. T o l e t u s, op. c., 278.

S. Thomam et Aegidium Dominicus a Flandria et Caieta- nus sequitur. DOMINICUS A FLANDRIA ( f 1500) „propter ignorantiam scientiae libri Posteriorum , quae omnium aliarum ianua est et ancilla“ 50) amplum ad An. post, commentarium scripsit.

Flandrensis expositionem Aristotelis secundum lectiones s.Tho- mae dividit et argum enta theoriam definitionis spectantia eadem ac s. Thomas ponit; in fine tamen uniuscuiusque rationis fictas discipuli obiectiones, quae apud s. Thomam saltem in ista forma non inveniuntur, adiicit.

CAIETANUS (1469— 1534) Aristotelem mediantibus s.Thomae commentariis interpretatur. Dum Dominicus a Flandria a theoriis praedecessorum , excepto Aegidio, abstrahere videtur, Caietanus fere omni in capitulo secundi libri An. post, diversa solutionum genera enumerat, impugnat vel cum s. Thomae expositione con­ ciliat. Similiter ac Flandrensis seriem argumentorum, quae ad definitionem ordinantur, ex commentario s. Thom ae desumit.

Commentaria Caietani ordinem interpretum medii aevi clau­ d u n t51). Cum saeculo XV periodus renascendae et aversio a scriptis Aristotelicis advenit.

4. De m odernis com m entatoribus.

Organon Aristotelis vehementissimos adversarios inter hu- manismi philosophos habet. Laurentius Valla (1407— 1459), Lu- dovicus Vives (1492— 1540) praesertim vero Petrus Ramus (1515— 1572) logicam Aristotelis destruere conantur. Ramus iam 21 annum agens in publica thesi omnia, quae Aristotelis scripsit, mendacium esse defendebat. Ceterum tamquam adversarius operum Philosophi usque ad mortem rem ansit52).

50) Dom inici de Flandria In Divi T hom ae Aquinatis super libris Poster. Analytic. A ristotelis, V enetiis 1587, Praef. ad Fr. Ambrosium de Alemania, p. 1, col. 1.

51) Ad hanc periodum pertinet etiam Joannes Jandunus (saec. XIV) A verroista, cuius exp ositio Metaph. alicuius m om enti est. Cf. Re n a n , Aver- roes, 339.

52) Cf. D e W ulf M., H istoire de la P h ilosop h ie m édiévale, Louvain» 1900, 399; B u h l e , op. c., I, 342.

Ex altera tamen parte etiam philosophia Aristotelis suos defensores et egregios commentatores indicat. Prae ceteris Ja­ cobus Zabarella floruit. JACOBUS ZABARELLA (1532— 1589) Patavinus generaliter in logica Averroëm, in psychologia vero Alexandrum Aphrodisiensem im itatu r53). Zabarella igitur in ex­ positione definitionis ad Averroistas pertinet, quibus praeter lan- dunum Nyphus (1473— 1532) et Zimara ( f 1532) adnumerantur. Patavinus praeter opuscula logica, ubi modo systematico doctri­ nam Aristotelis de definitione exponit, „copiose et diligenter enar­ ravit, quae in preciosissimo posteriorum analyticorum volumine ab Aristotele docentur“ 54).

Opera Zabarellae iam prooemium ad non scholasticos circa Aristotelem tractatus constituunt. Philologica investigatio textus originalis, quem Zabarella saepe laudat, comparatio structurae grammaticalis verbi et phraseos graeci cum simili compositione linguae vernaculae, haec omnia in operibus Zabarellae hodiernam Aristotelis investigationem linguisticam annuntiant55).

Simili modo, quamvis adhuc scholastice, Toletus A ristote­ lem explicat. FRANCISCUS TOLETUS (1532— 1589) insignem ad An. post interpretationem edidit. In expositione secundi libri auctor ordinarie comm entatores graecos speciatim respicit, illos ubicumque laudat, eorumque solutiones aliis anteponit. En exem­ pla: „Ad tertium dico cum Eustratio et Philopono cap. 2 huius 2 lib. quod definitio differt a definito: nam definitio: animal ra­ tionale: formam dicit secundum hos, homo vero compositum ex materia et forma, ut dictum est superius“ 5β).

„Littera autem sic est exponenda, secundum Themistium et Philoponum quamvis aliter s. Thom as exponat“ 57).

„Ut Philoponus dicit, duas utilitates ex divisione ad has methodos definiendi proponit: praem ittit tamen, non demonstrari definitionem per divisionem, ut dictum est prius“ 58).

и ) S t ö c k l A., Geschichte der Philosophie des Mittelalters,III, Mainz 1866, 263.

5i) lacobi Zabarellae Patavini Opera logica, Basileae 1594 praef. Joan nis Ludovici.

ss) Opp. ed. c., p. 1120, 1231, 1248, 1266, 1280, 1271 et passim . 5®) T ο 1 e t u s F., C om m entaria una cum quaestionibus in universam Aristotelis logicam , C oloniae Agrippinae, 1589, 430.

57) Ibid., 442. s«) Ibid., 442.

Ad methodum s. Thomae Aristotelem interpretandi SYL­ VESTER MAURUS (1619— 1687), unus ex successoribus Toleti in cathedra philosophiae Collegii Romani Societatis Jesu, revertit. Paraphrasis Aristotelis operum Sylv. Mauri compendium et qui­ dem egregium omnium commentatorum Philosophi constituit.

Sylvester M aurus in expositione Top., An. post, et Metaph. „reiecta molesta interpretationum ac quaestionum mole“ 59) bre­ viter ipsam Philosophi doctrinam proponit. In expositione sua essentialiter cum s. Thoma concordat; ubicumque tamen syllo­ gismum in forma scholastica cum perlongis non raro praemissis ac multis repetitionibus introducit, quod indolem simplicem textus Aristotelis et s. Thomae interpretationis laedit.

Compendium Sylvestri Mauri, facta eminenti synthesi, com­ mentariis scholasticorum finem ponit. In periodo philosophiae mo­ dernae quam sequendo scholastici manualia componunt, quae etsi ad mentem Aristotelis scripta, potius abbreviationes interpretum, quam expositiones ipsius Philosophi vocari possunt.

Manualia ista etiam theoriae definitionis in sensu Aristotelico aliquas consecrant paginas, ubi generaliter quid sit definitio, quo- tuplex et quales regulas servari debeat, osten du n t60). Dum antiqui commentatores ad An. post, recurrunt, profundiores quaestiones examinando, iuniores scholastici — manualium auctores — propter necessitatem breviore et faciliore modo rem illustrandi, quaestio­ nes maioris momenti omnino negligunt; definitionem in facto non autem in fieri, praesertim ea quae in Top: exponuntur investi­ gando, considerant. Hoc modo schola peripatetica per tria saecula procedit usque ad tempora, in quibus Aristoteles in scriptis Tren- delenburgii iterum reviviscit.

ADOLPHUS TRENDELENBURG (1802— 1872) in historia theoriae difinitionis tamquam auctor novae directionis aestimari debet. Articulus Trendelenburgii in Rhen. M us.61) circa „quod

!9) M a u r u s S., A ristotelis opera om nia, Parisiis 1885, I praef. eo) Cf. G o u d i n A., P hilosophia iuxta in con cu ssa tutissimaque Divi T hom ae dogm ata, I, 32. F usiore m odo de A ristotelis theoria definitionis San S ev esin o tract. Cf. P hilosophia Christiana cum antiqua et nova com ­ parata. L ogicae vol. tertium sophisticam et dialecticam com plectens, Neapoli 1866, 432 ss.

el) R heinisches M useum für P hilologie, G eschichte und griechische P hilosophie, II (1828), 457 ss.

quid erat „esse“ (то τί ήν είναι) nec non duo opera: commen­ tarius ad tractatum Aristotelis De a n .62) atque studium ex historia categoriarum 63) ut fundamentalia scripta pro definitionis gram m a- tico-philosophica tractatione censeri possunt. In memoratis opus­ culis Trendelenburg ita de „quod quid erat e sse“ disputavit „ut rem prorsus absolvisse videatur“ 64). In expositione textus diffi­ cultates agnoscit minime tamen statim contendit Aristotelem esse cum seipso in contradictione in oppositione ad G. CALOGERO65), qui omni in loco oscillationes inter noëticam et dianoëticam de­ finitionem agnoscit. In parte doctrinali interpretationis similiter ac C. PRA N TL66) ontologicae problematum logicae formalis ex­ positioni fav e t67).

Via a Trendelenburg ostensa auctores peculiarium opuscu­ lorum circa theoriam definitionis apud Aristotelem, C. Kühn et H. Rassow procedunt. RASSOW in expositione „quod quid erat esse“ ab eo „quod Trendelenburg praeclare declaravit in Museo Rhenano“ non deviat. Pariter KÜHN in generali definitionis expositione Trendelenburgium sequitur. At ab illo in differentia inter „quod quid erat esse“ et „quod quid e st“ statuenda re­ cedit. Dum iuxta Trendelenburg „quod quid erat e sse “ defini­ tionem formalem „quod quid e st“ autem materialem designat, secundum Kühn „quod quid e s t“ essentiam proprie designat mente conceptam, ergo notionem, quae essentiae respondet h. e. defi­ nitionem. „Quod quid est“ igitur secundum Kühn non est „quod quid erat esse“ sed huius notionem exprim it68).

Speciale pariter opusculum circa definitionem S. MOSER composuit. Auctor tantum quattuor quaestiones tangit:

1. Doctrina Top. circa habitudinem specificae differentia ad genus.

62> A ristotelis D e anim a libri tres, len a e 1833, 192 ss. *3) G eschichte der K ategorienlehre, Berlin 1846, 38 ss.

·*) В ο n i t z H., Aristotelis M ethaphysica, Pars posterior, B onnae 1849, 311.

e5) 1 fondam enti della logica aristotelica, Firenze, 1927, 128 ss. M) G eschichte der Logik im A bendlande, ed. с., I, 210 et 321. 67) Cf. M a i e r H., D ie Syllogistik d es A ristoteles, T übingen 1896— 1900, I, 2; S o l m s e n F., D ie Entstehung der aristotelischen Logik und Rhetorik, Berlin 1929, 5.

es) D e notionis definitione, qualem A ristoteles constituerit, Halis 1844, 7 s.

2. Specifica differentia et analogia entis. 3. Natura definitionis.

4. Unitas definitionis.

Ut patet ex hac divisione M oser nonnisi metaphysica defi­ nitionis problemata perscrutari intendit69).

Trendelenburgii exemplum non systematice Aristotelem inter­ pretandi H. BONITZ70) et TH. W A ITZ71) imitantur. Bonitz et W aitz non componunt opera similia tractatibus a 0 . HAMELIN72) et W. D. R O S S 73) scriptis sed singulas phrases vel etiam verba libri com­ mentandi dilucidant. Bonitzii commentaria ad Metaph. praesertim ad difficultates sub aspectu philologico solvendas optimum fontem praebent. Expositio autem in Waitz Organon adhuc hodie ut classica haberi potest. Interpretatio Top. a W aitz proposita mi­ noris est momenti; auctor enim ratione suae persuasionis de infe- rioritate huius libri in comparatione cum aliis tantum breviter de sexto libro d isse rit74).

Meritum Trendelenburgii et posteriorum Aristotelis com­ mentatorum in hoc consistit, quod ad textum originalem, modo non solum philosophico sed etiam philologico eum commentando, refugiunt. Fatendum tamen est hodiernos philosophi exegetas saepissime nimis vocabulis adhaerere ac methodo exagerata evo- lutionismum in philosophia aristotelica eiusque dependentiam a Platone exponere. Praeterea omnes hodierni Aristotelis com­ mentatores nonscholastici veterum fragm enta non raro summi valoris et penitus ignorant et tenaciter ignorare intendunt. Con­ sequenter quamvis multa nova ex attenta textus consideratione in lucem proferant, ex altera etiam parte plura, quae in scho­ lasticorum expositione continentur, respectu eorum thesauro abs­ condito comparari possunt.

69) Zur Lehre von der Definition bei A ristoteles I Theil : Organon und M etaphysik, Innsbruck 1935.

™) O bservationes criticae in Aristotelis libros m etaphysicos, Berolini 1842; A ristotelis M etaphysica, Bonnae 1849; Index aristot. in Aristoteles graece e x rec. I. Bekkeri, Berolini 1831— 1870.

71) A ristoteles Organon, I—II, Lipsiae 1846. 72) Le systèm e d’A ristote, Paris 1920, 123 ss. 73) Aristotle, London 1923.

74) Op. c., U, 439: „Praeterea notandum est, quod, quum Topica non iis scripta sint qui veri studio ducti scientiam quaererent, sed iis qui d is­ serendi artem vellent, brevitas in dicendo, quae in aliis scriptis Aristotelis

P A R S DOCTRI NALI S .

I.

De definitionis ad dem onstrationem habitudine.

In capite decimo An. post. B Aristoteles summatim doctri­ nam de relatione inter definitionem et demonstrationem proponit, contendendo triplicem esse definitionis ad demonstrationem habi­ tudinem. Eadem fere ad verbum definitionis acceptio in An. post. A invenitur75). Pariter vestigia huius doctrinae in De an. B 2 perspici possunt. Tribus his textibus innixi mentem Aristotelis explanare intendimus.

1. De An. post. B 10 doctrina.

A) T e x t u s . Aristoteles duplicem definitionem distingui: unam „quod quid est“ indicantem et alteram „quae propter quid“ ostendit. Definitio primi generis significat aliquid, at non de­ monstrat, posterior autem est quasi demonstratio „quod quid est“ positione differens a dem onstratione76). Ex exemplo res clarior evadit. Differt nempe dicere propter quid tonat et quid est tonitrus. Quando interrogatur propter quid tonat, respondi potest, quia extinguitur ignis in nubibus. At si quaeratur quid sit tonitrus, huiusmodi responsio datur: sonitus extincti ignis in nubibus77).

Eadem autem oratio in primo et secundo casu ponitur. Quando enim dicimus propter hoc tonat, quia extinguitur ignis in nube, demonstratio continua habetur. Quando vero affirmatur tonitrum esse sonum extincti ignis in nubibus idem sed alio modo, per modum nempe definitionis, exhibetur. Si autem dicamus toni­ trum esse sonum in nubibus nulla mentione facta de extinctione ignis, erit definitio tamquam demonstrationis conclusio78).

excellit, ab his libris ita aliena est, ut nimiam verbositatem auctori exp ro­ brare p o ss is“.

re) B 9, 75, b3 1 .

7e) An. post. B 10, 93 b 38 ss. 77) Ibid. 94 a. 3 ss.

7») Ibid. 94 a. 6 s.

B) D u b i u m c i r c a t e x t u m . Quaestio est custo­ teles in textu praedicto demonstrationem continuam vocat, cum potius definitio sic appellanda videatur; definitio enim maiorem partium coniunctionem quam dem onstratio habet. Varii interpretes Philosophi vario modo dubium istud exponunt.

Eustratius duplicem huius difficultatis solutionem affert: D em onstratio dicitur continua, quia in prim a figura ponitur, in qua syllogismus est affirm ativus; affirmatio enim quaedam unio est, dum negatio tam quam quaedam divisio et interruptio ha­ betur та).

Aristoteles dem onstrationem continuam vocat, qualem in textu protulit, cum illam in propositiones minime dividit, sed tantum per allationem medii „quia extinguitur ignis in nube“ significavit80).

Prior Eustratii expositio insufficiens videtur. Tem erarium enim est quare in prim a figura sit m aior continuitas quam in reliquis saltem in m odis affirmativis tertiae figurae. E contra posterior explicatio simplex est et textum dilucide explicare vi­ detur. Nihil mirum proinde, quod illam maxima p ars commen­ tatorum se q u itu r81).

Iuxta s. Albertum Magnum definitio revera est continua non dem onstratio; Aristoteles tam en voluit demonstrationem con­ tinuam vocare ad denotandum eas reipsa idem e s s e 82).

Interpretatio ista minus recta videtur, cum ex textu appareat Aristotelem demonstrationem continuam nom inare ad filius diffe­ rentiam cum dem onstratione significandam.

Zabarella hanc rem considerans aliam expositionem in­ venit. Iuxta eum talis est natura continui, ut tum partes ha­ beat in quas dividi potest, tum coniunctas et in communi ter­ mino copulatas; una vel altera ex his conditionibus sublata natura continuitatis destruitur. Continuum enim, nisi partes extra partes habeat, individuum quoddam veluti punctum esset; si vero partes dividantur non continuum sed discretum oritur.

D em onstratio secundum Zabarellam ad definitionem sicut inea ad punctum refertur; dem onstratio enim distinctas habet

79) An. post. 131, 6 ss. (Hayduck). s») Ibid. 131, 11 s.

81) Cf. Z a b a r e l l a , An. post. lib. 2 context. 45 (ed. с. p. 1138). 82) An. post., lib. 2, tract. 2, cap. 12 (ed. c. p. 635).

propositiones in quas dividi potest, coniunctas tam en in com­ muni termino i. e. in medio. Ideo congrue dem onstratio continua vocatur prout est extensa cum copulatione partium. In dem on­ stratione enim a m aiore per minorem ad conclusionem fit dis­ cursus. Definitio vero est simplex quaedam essentiae expressio individua, proinde similior puncto quam lin eae83).

Explicatio ista solido fundam ento i. e. netica definitionis natura innititur. C onsequenter optime Zabarella distinctionem inter definitionem et dem onstrationem statuit. Ista tamen explanatio ad difficultatem solvendam superflua esse videtur, posterior enim Eustratii explicatio sufficientem expositionem praebet.

Examinato textu ad principalem nunc quaestionem pergim us illustrando com parationem inter definitionem et demonstrationem ab Aristotele statutam .

2. De Sylvestri Mauri solutione.

Secundum S. Maurum duplex est definitio quid rei: una explicans quid res sit, altera exponens propter quid res sit. D e­ finitio dicens quid res sit non continet dem onstrationem rei, at definitio explicans propter quid res sit continet dem onstratio­ nem, immo est dem onstratio positione differens84).

Res exemplis explicatur. Quia natura eclipsis consistit in hoc, ut non sit qualiscum que privatio luminis in luna sed ut sit privatio causata ab interpositione terrae, definitur eclipsis: pri­ vatio luminis in luna interposita terra. Pariter, quia natura tonitrus est ut sit non qualiscumque sonus in nube sed sonus causatus ab extinctione ignis, definitur tonitrus: sonus ignis extincti in nube. Tam prim a quam secunda definitio omnia ele­ menta dem onstrationis continet et proinde a dem onstratione solum differt, quod elementa ista non sunt collocata et dispo­ sita in figura et modo syllogistico. Utraque igitur definitio est dem onstratio positione differens. Definitio enim eclipsis con­ tinet m aius extremum, quod est privari lumine, minus extre­ mum, quod est luna et medium seu causam, cur luna privatur lumine, quod est interpositio terrae. Similiter definitio tonitrus

s3) An. post. lib. 2, context. 45 (ed. с. p. 1139). 8«) Op. с. I, 363 s.

continet maius extremum dem onstrationis, quod est sonus, mi­ nus extremum, quod est nubes et medium terminum, quod est extinctio ig n is85).

Praedictis suppositis iam inferre licet, quomodo definitio ad dem onstrationem se habeat. Definitio nempe eorum, quae sunt propter seipsa, est principium indem onstrabile. Definitio v. g. hom inis „animal rationale“ est principium dem onstratio­ num, in quantum ex illa de homine proprietates dem onstrantur. Definitio eorum, quae sunt propter causam, exprimens talem causam , est dem onstratio sola positione differens. Definitio de­ nique eorum, quae sunt id, quod sunt propter causam , sed non exprim ens talem causam , est conclusio dem onstrationis.

Eadem solutio applicatione quattuor causarum exponitur. Prim a causarum est finis, qui movet agentem, secunda est effi­ ciens, quae assim ilât sibi passum in forma, tertia est forma, in ordine ad quam disponitur materia, quarta est materia. Defi­ nitio, quae desum itur a fine est ratio per quam notificantur aliae definitiones, ideoque est principium ad illas ostendendas. Aliae definitiones sunt conclusiones dem onstrabiles ex definitione per finem. Definitio vero per finem simul et alias causas est de­ m onstratio positione differens; in quantum enim est per causas alias a finali est conclusio demonstrabilis, prout vero per cau­ sam finalem exponitur principium et medium dem onstratio­ nis 86).

Exemplo res illustratur. Domus potest per causam finalem definiri: cooperimentum, defendens nos a pluvia, frigore et ca­ lore; per causam vero materialem et form alem: cooperimentum constitutum ex lapidibus, caemento et lignis debito modo ordi­ natis. Ratio cur domus sit cooperimentum ex tali m ateria est, quia alioquin non defenderet nos a pluviis, frigore et calore; eadem ratio pro determ inata m ateriae dispositione allegare po­ test. Ratio igitur m ateriae et formae ex fine desumitur. Ex defi­ nitione igitur per causam finalem tam quam ex principio definitio per causam materialem et formalem notificatur87).

s») Op. c. I, 364. 88) Op. c. I, 289.

87) Op. c. 1, 289—290. Cf. S. T hom as, An. post. lib. 1, lec. 8 n. 5 T o -letus, op. c., 432.

Definitio ergo per causam finalem est principium , per cau­ sam materialem et formalem conclusio dem onstrationis. Potest tamen definitio dom us complectens om nes praedictas causas efformari: dom us est cooperimentum, constans ex lapidibus, caemento et lignis sic dispositis ad defendendum nos a pluviis, frigore et calore. Huiusmodi definitio est dem onstratio positione differens, utpote continens principium et conclusionem dem on­ strationis.

Expositio S. Mauri sequenti schem ate amplecti potest: Principium dem onstrationis Definitio eorum, quae sunt

propter seipsa.

Dem onstratio posit, differ. Definitio eorum, quae sunt Definitio propter causam , expri­

mens talem causam . Conclusio dem onstrationis Definitio eorum , quae sunt

propter causam sed non exprim ens talem causam . Alio modo in expositione textus Aristotelis Zabarella p ro ­ cedit 88).

3. De Z abarellae solutione.

Iuxta Zabarellam quattuor sunt definitiones, quae cum de­ m onstratione com parari possunt. Una est definitio subiecti in scientia, quae est principium indem onstrabile, alia est perfecta definitio proprietatis, quae est dem onstratio positione differens. Sunt demum aliae duae imperfectae definitiones ipsius proprie­ tatis, in quas haec perfecta dividitur: una per solam causam tradita, quae est medium dem onstrationis, altera per genus et subiectum, quae est conclusio dem onstrationis. Aristoteles sub principio dem onstrationis praesertim definitionem subiecti intel- ligit, nam inter principia imm ediata subiectum, quod in sua scientia dem onstrari nequit, en u m erat89). At ad hoc membrum etiam causalis definitio proprietatis reduci d e b e t90).

Secundum Zabarellam omnia accidentia similiter ac sub­ stantiae per formam definiendae sunt. Haec est tam en diffe­

8S) Cf. M a n s e l H. L., Artis logicae rudimenta from the text of Al­ drich, Oxford 1856. N ote C: On definition, 18, 4 s.

»») Cf. An. post. A 29.

rentia inter definitionem substantiarum et accidentium, quod in 'accidentibus genus formae locum tenet, proprium autem su- biectum est loco materiae ac in definitione pro differentia sumi­ tur. In definitione tonitrus v. g. „sonus in n ube“ sonus quidem genus et form a est, „nubes“ autem est subiecta materia, quae tam quam differentia, separans tonitrum ab aliis sonis, ad hibetur91). Definitio ex m ateria et forma constans dicitur essentialis, quia tota accidentis essentia per eam exprim itur; minime tamen perfecta vocari potest, quia essentia accidentis ab externa causa diversa ab ipsa essentia pendet. Ad definitionem accidentis per­ fectam reddendam tertia particula praeter formam et materiam, nempe causa inhaerentiae illius formae in hoc subiecto, requi­ ritur. Perfecta igitur definitio tonitrus ita construi debet: sonus in nube propter extinctionem ig n is92).

Haec perfecta accidentis definitio apud Aristotelem sola positione terminorum a dem onstratione discrepat. Etenim iisdem terminis dem onstratio accidentis et eiusdem definitio constituitur. Genus accidentis est in dem onstratione maius, subiectum minus extremum, causa denique medius te rm in u s"). Ista perfecta acci­ dentis definitio in duas imperfectas dividitur, quarum altera est principium dem onstrationis, altera vero conclusio. Sicut enim utraque simul sum pta integram demonstrationem facit, quia simul conclusionem et principium continet, ita si in duas dividatur, altera erit principium dem onstrationis, altera vero coficlusio94). Haec definitio, quae traditur per solam causam est principium dem onstrationis: quae quidem improprie dicitur definitio, cum dicat potius propter quid quam quid. Ideo vocatur causalis et ad dem onstrationem non alia ratione quam ut eius principium refertur. Alia perfectae definitionis pars, quae formam et ma­ teriam sine causa continet, illa est, quae dem onstrationis con­ clusio vocatur et ab Aristotele nom inalis dicitur; est conclusio demonstrationis, quia cum causam extra se habeat dem onstrari p o te s t95).

M) An. post. lib. 2, context. 46 (ed. с. p. 1143). s1) Ibid. p. 306.

92) Ibid. p. 3 0 6 - 307.

93) D e m ethod, lib. 4, cap. 14 (ed. c. p. 307). M) An. post. lib. 2, context. 46 (ed. c. p. 1143). 99) D e m ethod, lib. 4, cap. (ed. c. p. 307—308).

Definitio

T ota expositio Zabarellae ita schem atice concludi potest: Principium dem onstrationis Definitio subiecti in

scientia.

Perfecta definitio pro­ prietatis.

Dem onstratio positione differens Imperfecta definitio proprietatis.

S. M aurus igitur et Zabarella, quamvis in particularibus differant, concorditer ponunt definitionem prout est principium dem onstrationis nihil aliud esse nisi definitionem subiectorum in scientiis. Similiter quoad definitionem positione a dem onstra­ tione differentem consentiunt asserendo hanc esse, quae causam rei exprimit in oppositione ad illam, quae causam ommittit et con­ clusio dem onstrationis nominatur.

Generalem hanc solutionem , abstractis quibusdam diver- gentiis, quae in particularium expositione continentur, menti Aristotelis convenire ex analysi textus praecedentis et De an. apparebit.

4. De m ente A ristotelis in quaestion e proposita.

A) E x p l i c a t i o A n . p o s t . B 10. Definitio iuxta Phi

sophum non potest esse dem onstratio proprie dicta; nihil enim concludit solummodo aliquid significat96). Ubi discursus incipit definitionis natura p e riit97). Proinde Aristoteles ante com para­ tionem definitionis cum dem onstratione asserit definitionem, quae dem onstrationi adsim ilatur, esse tantum q u a s i dem onstrationem non vero dem onstrationem in sensu stric to 98).

Quia tamen res ex eadem causa fit et ex eadem tam quam termino medio cognoscitur, praecipit Aristoteles, ut vera definitio terminum medium tam quam causam co n tin eat99). Definitio autem

·*) Cf. K ü h n , op. с., 20 s.; P a z m a n y P., D ialectica quam e codice manuscripto b ibliothecae universitatis b udapestinensis rec. S. Bognar, B u- dapestini 1894, 502.

97) Cf. Z a b a r e l l a , An. post. lib. 2, context. 16 (ed. с. p. 1072 s.) S am uelis de Lublino In universam A ristotelis logicam q u aestion es sc h o ­ lasticae, C oloniae Agrippinae, 1620, 745 s.

9S) An. post. B. 10, 94 a. 2 s.

" ) Cf. T r e n d e l e n b u r g , Elem enta lo g ica e A ristotelicae, B erolini 1878, 142.

rei, qua eius causa explicatur, quasi dem onstrat quid res sit et nonnisi positione a dem onstratione differt. Etenim qui de­ m onstrat cogit A (i. e. tonitrum) inesse C (i. e. nubi) propter B (i. e. extinctionem ignis); dicit ergo esse A propter B. Qui definit idem dicit, licet alio modo; quaerit quid sit tonitrus et respondet: ignis extinctio in nube. Quare qui definit, is conclu­ sionem, quam cogit, qui definitionem ex dem onstratione elicit, non dem onstratam pronunciat 10°). Si autem causa definitionis non addatur definitio nihil aliud erit nisi mera conclusio termino medio omisso. In tali enim definitione, quod summum est siletur, nempe unde res sit et unde co g n o scatu r101)·

Aristoteles igitur causam quam definitioni inesse vult ter­ mino medio comparat. Term inus enim medius efficit ut externa, quae per se distant, coeant. Ita cum tonitrus aëris sonitus de­ finiatur, conclusio est, quo extrema quidem (τά ακρα) sonitus et aër coniunguntur, medium vero (το μέσον) i. e. causa, qua sonitus in aërem incidit, negligitur.

Huius explicationis eminens confirmatio in De an. invenitur. B) E x p l i c a t i o D e an. B. 2. Definitio iuxta

Aristotelem,

qualis esse debet ita syllogismo similis est, ut causam tamquam terminum medium contineat; definitio vero qualis esse solet

(vöv) nihil aliud est quam conclusio termino medio o m is s o 102). Res exemplo illustratur. Mathematici modum inveniendi quadratum aequale rectangulo altera parte longiori sequenti figura dem onstrant: ... F

С

Г \

Е

А

4

A

9

B

101) Cf. R a s s o w , op. с., 26 s. K ü h n , op. с., 20; W a i t z , II, 398; T r e n d e l e n b u r g , Elem enta 142.

Rectangulum altera parte longius duobus lateribus, qu o ­ rum alterum est maius, alterum m inus, continetur. Rectangulum A v. g. latere AB maiore, supponam us novem palm orum , et latere AC minore i. e. quattuor palm orum comprehenditur. Ad osten­ dendum quadratum aequale rectangulo A debet inveniri pro­ portionalis media inter latus AB maius et latus AC minus, quae linea proportionalis media sc. BF linea sex palm orum erit. Pro­ portionalis enim media inter maiorem et minorem est illa, quae eadem proportione excedit minorem, qua exceditur a maiore. Linea autem sex palmorum eadem proportione excedit lineam minorem quattuor palmorum, qua a linea maiori novem palm o­ rum exceditur: sicut enim linea sex palm orum exceditur a linea novem palmorum per tertiam partem, ita lineam quattuor pal­ morum eadem proportione excedit. Linea ergo sex palmorum est media inter latus novem palm orum et latus quattuor pal­ morum 103).

Q uadratum igitur E constitutum per lineam proportionalem mediam, per lineam nempe sex palmorum, est aequale rectan­ gulo, ut in figura describitur et in num eris invenitur. Nam rec­ tangulum constitutum ex novem et quattuor i. e. ex novem m ul­ tiplicatis per quattuor 36 constituit. Quadratum vero constructum ex sex m ultiplicatis per sex, pariter 36 facit.

His positis tetragonism us seu quadratura rectanguli altera parte longioris dupliciter definiri potest. Primo ut est inventio quadrati aequalis rectangulo oblongo, secundo prout est inventio mediae proportionalis inter latus maius et minus rectan g u li104). Si quadratura igitur nihil aliud quam quadratum cum rectan­ gulo laterum diversorum exequari definiatur, conclusio profertur: an fieri enim possit quadratura et unde fiat minime ex hac d e­ finitione apparet. Conclusio illa causa tam quam termino medio implicite utitur, causam vero ipsam sileat, ita ut „quod conclu­ dendo efficitur nec tamen quom odo efficitur, definitione com pre­ hend atu r“ 105).

103) Cf. S. M a u r u s , op., IV 38; Sim plicius D e an. 230, 29 ss. (Hay- duck) Philoponus, D e an. 97, 6; H i c k s R. D ., Aristotle D e anima, Cam­ bridge 1907, 322 s.; W a l l a c e E., A ristotle's P sych ology, Cambridge 1882> 230; R o d i e r C., Aristote Traité de l’âm e, Paris 1900, II, 194. Cf. Euclidis Elem enta. VI, 13, 17.

104) Cf. T r e n d e l e n b u r g , D e an., ed. с. 557. i®) T r e n d e l e n b u r g , E lem enta, ed. с. 142.

Si e contra in quadratura exponenda addatur diversas esse figuras aequatas, media proportionali interposita, iam conlusio in syllogismi similitudinem abiit: causa enim addita est tamquam term inus m ed iu s106). Etenim si inter duas lineas, quae rectan- gulum constitunt, media proportionalis sive numero invenitur sive figura construitur, iam quadratura a d e s t107). Cum igitur ad syllogismi formam praedicta definitio revocetur causam eandem esse atque terminum medium apparebit: Externi proportionis numeri inter se multiplicati quadrato mediae proportionalis sunt aequales.

Atqui rectangulum constat ex externis proportionis nu­ meris inter se multiplicatis.

Ergo rectangulum aequat quadratum mediae proportio­ n a lis 108). Definitio igitur secundum Aristotelem sequenti modo cum dem onstratione comparari potest:

Definitio

Principium dem onstrationis Definitio subiecti in qua­ cumque dem onstratione. Dem onstratio posit, diff. Definitio perfecta, quae

causam includit.

Conclusio dem onstrationis Definitio imperfecta, quae causam omittit.

II.

De numero et valore methodorum definitionis.

Caput 13 A. post. B, ubi Aristoteles m ethodos ad defini­ tionem venandam proponit diversimode ab interpretibus exami­ natur. Com m entatores praesertim quoad numerum et valorem methodorum dissentiunt.

1. De unica m ethodo adhibenda.

Secundum Zabarellam Aristoteles in An. post, de unica tantum methodo disserit. Philosophus, iuxta Patavinum, in tra ­

106) K ü h n , op. с., 21; T r e n d e l e n b u r g , Elementa, ed. с. 143; D e an., 557.

107) Cf. S. T h o m a s , D e an. lib. 2, lect. 3 n. 251. los) c f . T r e n d e l e n b u r g , E lem enta, 143.

denda via ad investigandam definitionem sequenti ordine procedit. Primo declarat quomodo via compositiva ea, quae in quid prae­ dicantur venari d eb em u s109), deinde ad viam divisivam transiens docet quomodo haec utilis, vel inutilis s i t 110); demum ad com- positivam considerandam re v e rtit111).

Iuxta Zabarellam consilium Aristotelis in capite 13 An. post. B est de illa methodo agere per quam definitio notificetur. Huius- modi autem non est divisio sed compositio, quae via resolutiva nominatur. Propterea Aristoteles hic de divisione secundario i. e. non tamquam de methodo sed tamquam de ministra methodi resolutivae lo q u itu r112).

A divisionis igitur consideratione Philosophus tractationem incipere non debuit, cum non sit methodus, nec primarie hic con­ sideratur. At nec ad ultimum locum divisionem reicere tutum erat, quoniam eius utilitate declarata credere aliquis possit eam vel resolutione potiorem esse, vel saltem posse methodum appel­ lari. Aristoteles ergo voluit sermonem de divisione cum tractatu de via resolutiva commiscere ut de unica methodo non de duabus investigatio facta videatur. „Unica enim methodus traditur ab initio ad finem, quae est methodus resolutiva“ 113) ad quam etiam disputatio de divisione, ut ad eam conferente, pertinet. Ipsa vero tractatio de via resolutiva in duas principales partes secanda videbatur, in quarum una haec methodus simpliciter exponeretur, in altera autem praecepta quaedam ad rectam eius usum perti­ nentia traderentur.

Aristoteles viam divisivam minime reprobat tamquam ad venationem definitionis omnino inutilem, divisio enim multum iuvat ad partes definitionis recte disponendas, quas forsitan absque divisione inordinate pronuntiarem us. Cum tamen sola via ascen- siva illatione gaudet, in quantum probat ignotum ex noto, sola exclusa divisione, methodus vocari p o te s t114).

■°9) Ad 96 a 24—96 b 25 context. 70 (ed. с. p. 1192). n») Ad 96 b 25 ss . Ibid.

“ 0 Ad 97 b 7 ss. Ibid.

иг) An. post, context. 80 (ed. c. p. 1213). из) An. post, context. 80 (ed. c. p. 1214).

i·4) Context. 73 (ed. c. p. 1200). Cf. D e m ethod, lib. 4, cap. 6 — 10 (ed. с. p. 233 ss.).

2. De solutione, quae duplicem methodum assignat.

Magna pars commentatorum duas methodos in textu prae­ dicto An. post, deprehendunt. Et haec est sententia s. Thomae, qui duplicem methodum ad investiganda ea, quae sunt in defini­ tione ponenda, statuit. Prim a methodus maxime conveniens in divi­ sione generis consistit, secunda per similia et dissimilia p ro ced it115). A) M o d u s d i v i s i o n i s i n d e f i p a r a n

d a .

Cum totum aliquod definiatur conveniens est, ut primo genus in atoma specie prima i. e. in partes illius generis, ut numerum in binarium et ternarium dividamus. Hac partitione facta definitiones eorum, quae sub tali genere continentur, accipere d eb em us116). Deinde quando iam scimus mediante generis in species divisione quid sit genus, utrum nempe sit in tali categoria qualitatis vel quantitatis, oportet ad venandum differentias proprias passiones

(ίδ ια π ά θ η ) considerare, quae formas specierum manifestant. Id autem per aliqua communia facimus cum omnium defi­ nitionum principium sit id quod simplex est i. e. genus commune; ex simplicibus enim, an illa speciebus conveniant vel ab his dis­ crepent, cognoscimus m ).

In divisione inordinatio et diminutio vitari debent, a) Mul­ tum enim differt quid prius et quid posterius in partibus defini­ tionis collocatur. Minime est indifferens v. g. hominem esse ani­ mal mansuetum bipedem, vel bipedem mansuetum dicere. Cum enim id quod definitur debet esse unum constitutum ex genere et differentia huius generis divisiva, si dicatur animal mansuetum... bipes, significat, genus esse animal mansuetum ideoque mansuetum esse differentiam constitutivam generis, bipedem vero differentiam divisivam et consequenter constitutivam unius speciei, quod est homo. E converso autem erit si hominem esse animal bipedem mansuetum dicatur 118).

b) ln divisione generis etiam diminutio vitari debet. Proinde

cum omnes differentiae superiorum generum ad definitionem ali­ cuius speciei pertineant, ad vitandam diminutionem cavere oportet, ut nulla huiusmodi differentiarum praeterm ittatur. Praeterm ittitur

11S) An. pos. lib. 2, lec. 14—16. »«) Ad An. post. B 13, 96 b, 15 ss. 117) Ad An. post. 96 b, 30 ss. >■8) Ad 96 b, 35 ss.

autem differentia talis si aliquis assumpto genere supremo diffe­ rentiam divisivam non ipsius generis supremi sed alicuius supe­ rioris accipiat. Si quis v. g. dividat animal in id quod habet alas continuas ut vespertiliones et in alas divisas in plures pennas ut corvi, statim apparebit non omne animal sub hac divisione comprehendi. In illa enim divisione generis immediatae differen­ tiae omittuntur: prima enim et immediata differentia animalis ex hoc, quod omne animal cadit sub divisione atten d itu r11»).

In definitione per modum divisionis paranda tres conditiones observari debent: primo ut praedicata in „quod quid est“ acci­ piantur, secundo ut respiciendo quid sit primum et quid secun­ dum ordinantur, tertio ut omnia praedicata sumantur nihilque eorum praeterm ittatur, a) Prim a conditio observabitur examinando per regulas de accidente in Top. utrum talia praedicata conveniant su- biecto, per regulas vero generis utrum in „quod quid est“ dicantur120).

b) Recta ordinatio partium fiet si primum praedicatum primo

loco positum fuerit; primo autem loco debemus poni illud prae­ dicatum, quod est prius ceteris, ita ut ex omnibus sequatur, cum cetera minime ex illo sequantur: hoc enim est commune et prius. Secundo loco debemus poni illud praedicatum quod primo excepto est aliorum amplissimum; tertio id quod ceteris sequentibus com­ mune est et ita deinceps. Praedicata v. g. ista: animal gressibile bipes ita ordinari debent, ut primo loco animal, secundo gressi­ bile, tertio bipes ponatur. Etenim ex eo quod aliquid sit animal non sequitur quod sit gressibile vel bipes; at ex eo quod aliquid sit gressibile vel bipes, quod sit animal intelligitur121).

c) Tertia conditio observabitur, si omnia praedicata, divi­

dendo adaequate genus usque ad ultimas species sumamus. Ha­ bito v. g. quod omne animal est hoc vel illud, supponamus ratio­ nale vel irrationale... accipiamus hoc i. e. rationale. Deinde iterum hoc totum i. e. rationale... per differentias proprias dividimus. Quando vero iam ultimam differentiam attingimus non est ultra per alias differentias specificas dividendum. Statim ultima differentia addita hoc cuius definitio quaeritur in nullo a toto differt i. e. a ratione omnibus partibus acceptis efform ata122).

11S>) Ad 96 b 35 ss.

12°) Ad An. post. 97 a 26 ss. « i) Ad 97 a 28 ss.