Rewizja łanów warmińskich z 1615 roku

Jan Powierski, Zenon Guldon

Rewizja łanów warmińskich z 1615

roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 245-281

1970

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

Z E N O N G U L D O N , J A N P O W I E R S K I

REWIZJA ŁANÓW WARMIŃSKICH Z 1615 ROKU

P R Z E D M O W A 1. W S T Ę P

B adania n ad rozw ojem osadnictw a, przem ian am i dem ograficznym i,

sto su n k am i a g ra rn y m i i stan em społeczno-ekonom icznym m iast n a te r e ­

nie W arm ii w okresie je j przynależności do R zeczypospolitej są u tr u d ­

nione ze w zględu na sta n zachow ania źródeł oraz n iew ielk i stopień ich

ud o stęp n ien ia w form ie odpow iednich w ydaw nictw . Stosunkow o lepiej

z n an y je st dopiero o kres od połow y X V II w ieku. Z tego w łaśnie o kresu

pochodzą opublikow ane: su m ary czn y opis W arm ii z 1656 r. 1 oraz szcze­

gółow a rew izja z la t 1660 i 1688 2. D la o k resu późniejszego cenny m a te ­

ria ł został o publikow any w czw arty m tom ie w y d aw n ictw a: B ibliotheca

W arm iensis. Z n a jd u je m y ta m przede w szystkim rew izje kom ornictw b is­

kup ich z 1702 r. oraz rew izję p rzy w ilejó w w dobrach biskupich z 1767 r.

P o n ad to opublikow ano ta m w izy tacje kom ornictw a pieniężnieńskiego

z la t 1583— 1763 o raz olsztyńskiego z d ru g ie j połow y X V III w ie k u 3.

W tak iej sy tu a c ji zachodzi p iln a konieczność sięgnięcia do b ogatych zbio­

rów rękopiśm iennych, przechow yw anych zw łaszcza w A rchiw um D iece­

z jaln y m w O lsztynie i w zespole arch iw u m b isk u p stw a w arm ińskiego

w A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w W arszaw ie 4. Chodzi tu zw łaszcza

o rach u n k i kom ornictw biskupich (zachow ane od 1587 r . ) 5 i k ap itu ln y ch

(od 1571 r . ) G. Ze w zględu zresztą n a p a n u jąc y system gospodarczy, cha­

1 S u m m a r i s c h e s V e r z e i c h n i s s d e s F ü r s t e n t h u m s E r m l a n d v o n 1656, m itg e t. v o n [J.] K o l b e r g , Z e it s c h r if t fü r d ie G e s c h ic h t e u n d A lt e r t h u m s k u n d e E r m la n d s (d a le j Z G A E ), B d . 7, 1681, s s . 47— 300. 2 B a u e r n l i s t e n a u s d e m F ü r s t b i s t u m E r m l a n d v o n 1600 u n d 1688, w y d . A . B i r c h — H i r s c h f e l d , Z G A E , B d . 26, 1927 i o so b n o : B r a u n s b e r g 1937 (w d a l­ s z y m c ią g u c y t u j e m y d r u g ie w y d a n ie ) . 3 Q u e l l e n z u r K u l t u r - u n d W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e d e s E r m l a n d s , H e r a u sg . v. V. R ö h r i c h u. A. P o s c h m a n n , B ib lio t h e c a W a r m ie n s is , B d . 4, M o n u m e n ta H is t o r ia e W a r m ie n s is , B d . 10, B r a u n s b e r g 1931 (cy t. B ib lio t h e c a W a r m ie n s is . B d . 4). 4 O g ó ln ą c h a r a k t e r y s t y k ę s t a n u z a c h o w a n ia źr ó d e ł i p o tr z e b b a d a w c z y c h d a je M. B i s k u p , P o t r z e b y b a d a w c z e h i s t o r i o g r a f i i W a r m i i i M a z u r d o k o ń c a X V I I I w., w : S ta n i p o tr z e b y n a u k s p o łe c z n y c h n a W a r m ii i M a z u r a ch . R e f e r a t y z s e s j i n a u k o ­ w e j w O ls z t y n ie 26— 27 lu t y 1965 r., O ls z ty n 1966, ss. 74 n. Z n o w s z y c h w y d a w n ic t w ź r ó d ło w y c h z a c y to w a ć m o żn a : D i e O r d n u n g e n d e r e r m l ä n d i s c h e n K a p i t e l s b u r g e n A l l e n s t e i n u n d M e h l s a c k a u s d e m J a h r e 1563. E in B e i t r a g z u r G e s c h i c h t e d e s H e r r s c h a f t s g e f ü g e s i m H o c h s t i f t E r m l a n d , w y d . W . T h i m m , Z G A E , B d . 33, 1969, ss. 53«— 160. ’ A r c h iw u m D ie c e z j a ln e w O ls z t y n ie (A D O ), s y g n . С 68. 6 A D O , s y g n . R A 1 ( k c m o r n ic tw o o ls z t y ń s k ie ) .

2 4 6 Z E N O N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

ra k te ry z u ją c y się p ra k ty czn ie rzecz biorąc brak iem gospodarki fo lw arcz-

no-pańszczyźnianej, rach u n k i te zaw ierają stosunkow o ubogie in fo r­

m acje (liczba łanów i in n y ch obiektów gospodarczych oraz wysokość

czynszu). Nieco szerszy zakres in fo rm ac ji m a ją rew izje poszczególnych

kom ornictw , zachow ane je d n a k ty lk o dla późniejszego o kresu 7. C ennym

źródłem uzu p ełn iający m m ogą okazać się w izy tac je d iecezji w a rm iń ­

skiej (począw szy od 1563 r.), zw łaszcza opis W arm ii K ro m era z 1583 r. !l

oraz 29 ksiąg m ia st w arm ińskich, p rzechow yw anych w W A P w O lszty­

nie 9. Postulow ać należałoby opublikow anie n ajw ażn iejszy ch p rz y n a j­

m n iej źródeł, dotyczących dziejów społeczno-gospodarczych W arm ii

w X V I—X V III w ieku, ze w zględu bow iem na specyfikę źródeł w a rm iń ­

skich i n ik ły stopień ich u d o stęp n ien ia zaszła konieczność zrezygnow a­

nia z k arto g raficzn eg o p rzed staw ien ia sta n u i rozm ieszczenia sił w y tw ó r­

czych (obszar u p raw n y , ludność, o b ie k ty przem ysłow e itd.) na ty m te r e ­

n ie w d ru g ie j połow ie X V I w ieku. U w ażano n a w e t do niedaw na, że b a ­

dania tak ie są m ożliw e dopiero d la połow y X V II w ieku 10. D la II połow y

X V I w iek u zachodzi konieczność oparcia się w b ad an ia ch n a in n y m niż

dla pozostałych teren ó w K orony m a te ria le źródłow ym . W iąże się to ze

stan em zachow ania re je stró w poboru łanow ego, nie znam y bow iem ani

jednego pełnego r e je s tr u poborow ego z te re n u W arm ii. Z achow ały się

jed y n ie d robne fra g m e n ty re je stró w i d e k la ra c je podatkow e m iast z la t

1572— 1579 1I. N iew iele n ato m iast d a ją rozliczenia poborców p o d a tk o ­

w ych 12, czy rach u n k i sejm ow e 13, zaw ierające jed y n ie liczbę jed n o stek

podatkow ych i sum y zebranego z te re n u W arm ii poboru. B rak re je stró w

poborow ych zastęp u je w pew nym p rz y n a jm n ie j sensie p u b lik o w an a r e ­

w izja łanów w arm iń sk ich z 1615 r., m ająca stanow ić w łaśnie podstaw ę

w y m iaru p o b o ru łanow ego.

2. R E W IZ J A Ł A N Ó W Z 1615 R. I J E J G E N E Z A

G eneza przep ro w ad zen ia te j rew izji w iąże się ze sk arg ą biskupa w a r­

m ińskiego S zym ona R udnickiego (1604— 1621) 14 na w y b ieran ie poboru ł a ­

7 Z ob. n p . r e w i z j e z la t 1682 i 1690 c z y r e w iz j ą g r u n tó w z 1111 r.; A G A D , A r c h i­ w u m b is k u p s t w a w a r m iń s k ie g o , n r 64, 65 i 67.

8 A D O , s y g n . В I, v o l. I— II.

9 W a r to z w r ó c ić n a m a r g in e s ie u w a g ę n a n a j s t a r s z ą z te r e n u R z e c z y p o s p o lite j k s ię g ę s t a n u d u s z p a r a f ii D o b r e M ia sto z 1695 r. p o z w a la j ą c ą n a d o k ła d n e p r z e d s t a ­ w ie n ie s t r u k t u r y d e m o g r a f ic z n e j i s p o łe c z n o - z a w o d o w e j lu d n o ś c i t e g o m ia s ta i o k o lic z n y c h w s i u s c h y łk u X V I I w .; p or. B . K u m o r , K s i ę g i s ta tu s a n im a r u m w d ie c e z ja c h p o ls k ic h (do r o k u 1918), P r z e s z ło ś ć D e m o g r a fic z n a P o ls k i, M a te r ia ły i S t u d ia , W a r s z a w a 1967, s. 100. 10 P r u s y K r ó l e w s k i e w d r u g i e j p o ło w i e X V I w ie k u , o p ra ć. M . B i s k u p p r z y w s p ó łu d z ia le L . K o c a , W a r s z a w a 1961, s. 10. 11 E r m lä n d is c h e S t e u e r r e g i s t e r d e s J a h r e s 1579, w y d . H . S c h m a u c h , Z G A E , B d . 24, 19Э2, s s. 211— 227; E in S t e u e r r e g is te r d e r A l t s t a d t B r a u n s b e r g v o m J a h r e 1579. w y d . H . S c h m a u c h , Z G A E , B d . 25, 1935, s s. 464— 473; D e k la r a c je p o d a tk o w e m ia s t w a r m iń s k ic h z r o k u 1572, w y d . M. B i s k u p , K M W , 1962, n r 3, s s . 616— 620.

13 Z ob. n p . R o z lic z e n ie e k o n o m a N e u rą a n a z ła n o w e g o i a k c y z y W a r m ii b is k u ­ p ie j (1581— 1587), w y d R. M a r c h w i ń s k i , R o c z n ik O ls z t y ń s k i, t. 8, 1963, ss. 187— 198.

13 W . M a l c u ż y ń s k i , K i t k a k a r t e k z e s t a t y s t y k i s k a r b o w e j X V I w ., E k o n o ­ m is t a , r. 2, 1902. t. 3, ta b . 4.

R E W I Z J A Ł A N Ó W W A R M I Ń S K I C H Z 1615 R O K U 2 4 7

now ego nie ty lk o z g ru n tó w osiadłych, ale także i z n ie u p ra w n y c h i p u ­

stych. P ra k ty k a ta w iązać się m ogła z k o n sty tu c ją sejm ow ą z 1588 r.,

n ak azu jącą pobór podatku nie ja k dotychczas w edług sta n u aktualnego,

ustalonego na podstaw ie przysięgi p o datnika, ale w edług kw itów

z 1578 r. 15. Chodziło w ięc biskupow i o ściąganie poboru jed y n ie z g ru n ­

tów pozostających fak ty czn ie w upraw ie.

W zw iązku ze sk a rg ą biskupa k ró l Z y g m u n t III m a n d atem z 28 listo ­

pada 1614 r. polecił w yznaczonym kom isarzom przeprow adzenie rew izji

łanów 10. W skład k om isji w eszli: W ilhelm K ochański, S tefan Zadorski,

E u stach y K nobelsdorf i W aw rzyniec B orkow ski. W ilhelm K ochański,

se k re ta rz k rólew ski (zm. w 1621 r.) był dziedzicem znacznych d óbr na

K aszubach. Pochodził z rodziny szlacheckiej h e rb u O gończyk z Pom orza

G dańskiego, k tó ra już w X V II w ieku posiadała dobra rów nież w e w schod­

niej części P ru s. Jak o s e k re ta rz k rólew ski był W ilhelm K ochański

w zm iankow any ju ż w 1613 r. l7. S te fa n Z adorski u ro d ził się w rodzinie

polskiej z K orony około 1584 r., zm arł w R eszlu na W arm ii 2 lipca 1641 r.

Jako se k re ta rz k ró la Z y g m u n ta III był przez niego często w y sy łan y do

P ru s, gdzie posiadał dobra ziem skie (pod N idzicą oraz K siężno, W ągsty

i B iegonity na W arm ii), ja k na p rzy k ład w 1616 r. w celu p e rtra k ta c ji

z m iastam i P ru s K siążęcych i w ro k u n astęp n y m — z elek to rem Ja n e m

Z ygm untem . W latach 1615— 1617 o d g ry w ał także w ażną rolę w p e r­

tra k ta c ja c h z ra d ą m iejsk ą E lbląga o zw rot katolikom tam tejszego k o ś­

cioła św. M ikołaja jako pełnom ocnik biskupa R udnickiego, z k tó ry m w i­

docznie b y ł bliżej zw iązany. Z n an y je st także jako fu n d a to r kaplicy

w Św iętej Lipce (1619 r . ) 18. U dział w om aw ianej kom isji je st w ięc na

obecnym etap ie bad ań pierw szym znanym jego w y stąp ien iem na te re n ie

W arm ii. E u stach y K nobelsdorf, im ien n ik żyjącego w latach 1519— 1571

k an o n ik a w arm ińskiego, pochodził zapew ne z tejże rodziny, pochodze­

nia dolnośląskiego, k tó ra w X V w ieku osiadła na W arm ii. In n y je j czło­

nek, K rzysztof K nobelsdorf, o trz y m a ł od biskupa R udnickiego dobra

W ielewo i Mimgajny, n ato m iast Z y g m u n t K nobelsdorf n a początku

X V II w ieku n a le ż a ł do szlacheckiego stro n n ictw a an ty elek to rsk ieg o i po­

p ierał ko m isarzy k rólew skich w P ru sa c h K siążęcych 19. O osobie człon­

15 V o lu m in a le g u m , t. 2, s. 270.

10 P o r . n iże j s. 255. M a n d a t p o d p isa n y p rz e z .Z y g m u n ta III i s e k r e ta r z a J a k u b a Z a d z ik a . P o r. b liż s z e d a n e o J a k u b ie Z a d z ik u L. L e t o w s k i . K a ta l o g b is k u p ó w , p r a ła tó w i k a n o n ik ó w k r a k o w s k i c h , t. 2, K r a k ó w 1852, ss. 194— 204. 17 K . N i e s i e c k i , H e r b a r z p o ls k i, t. 5, L ip s k 1840, s. 141; G . A . M ü l v e r ­ s t e d t , D e r a b g e s to r b e n e A d e l d e r P r o v i n z P r e u s s e n , N ü r n b e r g 1874, s. 8 i ta b l. 5; A . B o n i e c k i , H e r b a r z p o ls k i, t. 10, W a r s z a w a 1907, s. 291; S . U r u s k i, R o d z i­ n a . H e r b a r z s z l a c h ty p o ls k ie j, t. 7, W a r s z a w a 1910, s. 78. 18 A lt p r e u s s is c h e B io g r a p h ie , B d. 2, L ie f. 4, s. 580; T. O r a c k i , op . c it., s. 313. Z n a n e są tr z y r o d z in y Z a d o r s k ic h h erb u : W ie n ia w a , J a s t r z ę b ie c i Z a d o ra ; P o ls k a e n c y k lo p e d ia s z la c h e c k a , t. 12, W a r s z a w a 1938, s. 255. T. O r a c k i b łę d n ie id e n t y ­ f ik u j e s z e r e g p o s ia d ło ś c i S a d o r s k ie g o . 13 A . B o n i e c k i , H e r b a r z p o ls k i, t. 10, s. 207; P o l s k i s ło w n ik b io g r a f ic z n y , t. 13, W r o c la w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1967, ss. 129— 130. H e rb K n o b e ls d o r f ó w p o ­ d a je L . L e d e b u r , A d e l s l e x ic o n d e r p r e u s s is c h e n M o n a r c h ie , B d . 1, B e r lin 1855, s. 447. N ie u d a ło s ię d o tr z e ć d o m o n o g r a f ii te j r o d z in y W . K n o b e l s d o r f f , G e ­ s c h ic h te d e r F a m ilie v . K n o b e ls d o r f f vo n ..., B e r lin 1870.

248 Z E N O N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

ka kom isji Eustachego n ie w iem y nic bliżej, poza tym , że był w ó jtem

g en e ra ln y m bisk u p stw a w arm ińskiego i sta ro stą jeziorańskim , co w y ­

n ik a z te k s tu rew izji łanów . W aw rzyniec B orkow ski, ekonom g e n e ra ln y

b isk u p stw a w arm ińskiego, w y stę p u je także w styczniu 1622 r. podczas

w izy tac y jn ej podróży biskupa w arm ińskiego J a n a O lb rach ta W azy

(1621— 16 3 3 ) 20. Pochodził zapew ne z ro d zin y v. L an g h eim (Ł ankiejm y),

w łaścicieli B orek w P ru sa c h K siążęcych (w dzisiejszym ,ρονν. k ę trz y ń ­

skim ), znanej z X VI— X V II w ie k u 21. W szyscy kom isarze byli więc

zw iązani z W arm ią poprzez sw oje stan o w isk a lu b posiadane tu dobra.

Po p rzybyciu do O rn e ty listem z d n ia 19 g ru d n ia 1614 r. kom isarze

pow iadom ili biskupa i k a p itu łę o w spom nianym ju ż m andacie k ró le w ­

skim , zlecającym im p rzeprow adzenie rew izji, oraz prosili biskupa, aby

n ak azał sw ym poddanym udzielić odpow iednich in f o rm a c ji22. O dpow ie­

dzią na to był m a n d a t biskupa i podkanclerzego k a p itu ły w arm iń sk iej

H en ry k a H in d in b erg a z 24 g rudnia, polecający starostom , b u rg rab io m

i urzędnikom , a tak że p rzysiężnym i starszy m poszczególnych w si udzie­

lać in fo rm ac ji o liczbie łanów 23. Z kolei listem z dn. 29 g ru d n ia biskup

R udnicki i k an cle rz k a p itu ły Ł ukasz B ratk o w sk i pow iadom ili kom isa­

rzy o w ystosow aniu tegoż m an d atu i zaproponow ali im kolejność lu s tro ­

w an ia poszczególnych kom ornictw , poczynając od b ra n ie w s k ie g o 21.

W tym że dniu kom isarze p rzy b y li do B raniew a, gdzie sp o tk ali ich d ep u ­

taci ze stro n y biskupa (urodzony W ojciech K o b ie rz y c k i25), k a p itu ły

20 A . E i c h h o r n , G e s c h ic h te d e r e r m l ä n d i s c h e n B is c h o f s w a h le n , Z G A E , B d . 1, 1860, s. 489.

21 G. A . M ü l v e r s t e d t , op. c it., s. 8 i ta b l. 5.

22 Z ob . n iże j s. 256.

23 Z ob. n iż e j s. 257— 258 H e n r y k H in d in b e r g , ur. w 1554 r. w m a ją tk u s z la c h e c ­ k im p o d P ie n ię ż n e m ja k o s y n A m b r o ż e g o H in d in b e r g a , k t ó r y o t r z y m a ł s z la c h e c t w o o d m a r g r a b ie g o A lb e r t a , p o t w ie r d z o n e w P o ls c e H e n r y k o w i w 1626 r. S t u d io w a ł w s e m in a r iu m d ie c e z j a ln y m w B r a n ie w ie , n a s t ę p n ie z a ś w W iln ie , W ie d n iu i R z y ­ m ie . Ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie o tr z y m a ł w 1585 r.; w r o k u n a s t ę p n y m z o s t a ł a r c h ip r e z ­ b it e r e m lid z b a r s k im , w 1590 r. — k a n o n ik ie m k o le g ia t y w D o b r y m M ie ś c ie i k a n c ­ le r z e m b is k u p a w a r m iń s k ie g o , k a r d y n a ła B a to r e g o . N a s t ę p n ie w c z a s ie n ie o b e c n o ś c i t e g o o s t a t n ie g o z a r z ą d z a ł w je g o im ie n iu d ie c e z ją . W 1593 r. z o s t a ł k a n o n ik ie m w a r m iń s k im (fr o m b o r s k im ). W la ta c h 1607— 1608 i 1617— 1618 b y ł a d m in is tr a to r e m o ls z t y ń s k im . Od 1612 r. d o ś m ie r c i w 1627 r. s p r a w o w a ł f u n k c j ę k a n to r a k a p itu ły . B r a ł c z y n n y u d z ia ł w s e j m ik a c h p r o w in c j o n a ln y c h p r u sk ic h i b y ł b lis k im w s p ó ł­ p r a c o w n ik ie m b is k u p a R u d n ic k ie g o . (P o r . A . E i c h o r n, D ie P r ä la t e n d e s e r m ­ lä n d is c h e n D o m c a p i te l s , Z G A E , B d . 3, 1866, s s . 614— 618; S. U r u s к i, R o d z in a . H e r b a r z s z l a c h ty p o ls k ie j, t. 5. W a r s7a w a 1900, s. 147; D ie O r d n u n g e n . s. 152).

24 Z ob. n iż e j, s. 256— 257. W e d łu g K . N i e s i e c k i e g o , H e r b a r z p o ls k i, t. II, L ip s k 1839, s. 287, Ł u k a s z B r a t k o w s k i, k a n o n ik k u j a w s k i i w a r m iń s k i, b y ł s y n e m G a b r ie ­ la i Z u z a n n y W y s o c k ie j ; n a t o m ia s t A . B o n i e c k i , H e r b a r z p o ls k i, t. 2, W a r s z a ­ w a 1900, s. 112, u w a ż a g o za s y n a M ik o ła ja z B r a t k o w a w w o j. s ie r a d z k im . W ra z z b r a ć m i p r o c e s o w a ł s ię o n z M o s z c z e ń s k im w 1589 r., w 1609 r. d a r o w a ł s w o j e m u b r a tu d z ie d z ic z n e d o b ra B r a t k ó w i Ż e r n ik i. Z m a r ł w 1629 r. 23 W o jc ie c h K o b ie r z y c k i w y s t ę p u j e w m a ju 1615 r. ja k o m a r s z a łe k b is k u p a R u d n ic k ie g o . B r a ł o n w ó w c z a s u d z ia ł w p e r t r a k t a c j a c h z r a d ą m ie j s k ą E lb lą g a w s p r a w ie k o ś c io ła ś w . M ik o ła ja w t y m m ie ś c ie r a z e m z H e n r y k ie m H in d in b e r - g ie m , k a n o n ik ie m K o n a r s k im o r a z s e k r e t a r z e m k r ó le w s k im S. Z a d o r s k im ; (A. E i c h h o r n , B is c h o f S im o n R u d n ic k i’s K a m p f u m d ie S t. N ic o la i P f a r r k ir c h e in E lb in g , Z G A E , B d . 2, 1863, s. 501). Z m a r ł p ó ź n y m la t e m 1615 r.; ( t e n ż e , D ie P r ä ­ la te n , s. 558, p r z y p . 4). T a m ż e w y r a ż o n o m o ż liw o ś ć , ż e b y ł o n o jc e m lu b b r a te m W a c ła w a K o b ie r z y c k ie g o , k u s t o s z a k a p it u ły w a r m iń s k ie j w 1. 1614— 1643, s io s t r z e ń ­ ca b is k u p a R u d n ic k ie g o , A . B o n i e c k i , H e r b a r z p o ls k i, t. 10, ss. 227— 228, p o d a je ,

R E W I Z J A Ł A N Ó W W A R M I Ń S K I C H Z 1615 R O K U _{2 4 9}

(H enryk H indinberg i Ja k u b S c h r ö te r ) 26, kanonicy w arm ińscy i szlachty

w arm iń sk iej (Jak u b B artsch 27). W szyscy d ep u to w an i znani są z udziału

w in n y ch p e rtra k ta c ja c h , prow adzonych w im ieniu biskupa w arm ińskiego

R udnickiego i często w y stęp o w ali w spólnie w podobnych spraw ach.

W im ieniu dep u to w an y ch k om isarzy po w itał Ja k u b B artsch, k tó ry

w ygłosił m ow ę, u zasad n iającą niem ożność opłacania przez p oddanych w a r­

m ińskich poboru w dotychczasow ej w ysokości. N astępnie na żądanie

W. K ochańskiego d ep u to w an i p rzed staw ili r e je s tr y u p raw n y ch łanów ,

jako jed n ą z podstaw p rzep ro w ad zan ia rew izji łamów 28. R ew izję rózpo-

częto, zapew ne dopiero w pierw szych dniach stycznia 1615 r., od kom or-

n ictw a from borskiego. Z akończona została ona 22 stycznia tegoż roku 2n.

3. Z A K R E S I N F O R M A C Y J N Y I P R Z Y D A T N O Ś Ć B A D A W C Z A

P u b lik o w an a rew izja m a znacznie w ęższy zakres in fo rm ac y jn y , a n i­

żeli r e je s tr y poborow e. P o d aje bow iem jed y n ie d an e o liczbie u p ra w ia ­

nych łanów (m ansi culti) w poszczególnych w siach w arm ińskich. B rak

n ato m iast in fo rm ac ji o in n y ch obiektach, podlegających poborow i łano­

w em u (ludność m ało - i bezrolna, rzem ieślnicza, handlow a, o biekty p rze­

m ysłow e itd.). R ew izja w przeciw ieństw ie do re je stró w nie może więc

stanow ić podstaw y szacunków dem ograficznych. W arto tu podać, że

w 1569 r. opłacono pobór z 4698 łanów km iecych i w ójtow skich (3132 zl),

15 łanów szlach ty zagrodow ej (6 zł), 80,5 m łynów dorocznych (32 zł 6 gr),

101 k arczem dziedzicznych (67/10 zł), 32 k arczem dorocznych (12/24 zł),

31 gorzelni (12/12 zł), 41 szy n k a re k (8/6 zł), 36 rybaków (9/18 zl), 154 luź­

ny ch (61/18 zł), 113 rzem ieślników w iejskich (7/16 zł), 183 zagrodników

na rolach (24/12 zł), 667 zagrodników na ogrodach (44/14 zł), 422 zag ro d ­

ników czynszow ych (84/12 zł) oraz 2 h u t: żelaznej i szklanej (3/24 zł).

W sum ie w ięc ze w si zebrano sum ę 3545/28 zł. Z m iast n ato m iast w y­

brano sum ę 1013/22 zł (w ty m 292 zł szosu). Ł ącznie w ięc pobór łanow y

2a Z ob. n iż e j, s. 258— 259.

2 6 0 Z E N O N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

w yniósł 4559/20 z ł 30. J a k w idać z powyższego, zasadniczą podstaw ę po­

b o ru stan o w iły łan y chłopskie, z k tó ry c h w y b ran o 2/3 ogólnej sum y

p odatku.

W rew izji z n a jd u je m y szczegółowe dane o liczbie u p raw ian y ch łanów

w poszczególnych w siach 7 k o m o m ictw b iskupich i 3 k ap itu ln y ch . D ane

o liczbie wsi i łanów 31 zaw iera załączona tabela.

L i c z b a w s i i ła n ó w n a W a r m ii w 1615 r. K o m o r n i c t w o L i c z b a w s i L i c z b a ł a n ó w u p r a w n y c h K o m o r n i c t w a k a p i t u l n e F r o m b o r sk ie 8 125 O ls z t y ń s k ie 108 1279 — 5 P ie n ię ż n ie ń s k ie 77 1095 — 5 R a z e m 193 2499 — 10 K o m o r n i c t w a b i s k u p i e B a r c z e w s k ie 34 591 — 30 B r a n ie w s k ie 28 334 — 31 J e z io r a ń s k ie 53 777 — 10 L id z b a r s k ie 61 1159 — 15 O r n e c k ie 26 579 — 27Vs R e s z e ls k ie 37 654 — 5Va S m o la j n e ń s k ie (D o b r o m ie js k ie ) 35 868 — 5 R a z e m 274 4962 — 124 O g ó ł e m 467 7461 — 134 '

30 K . M a ł c u ż y ń s k i , op. c it., ta b . 4. Z r o z lic z e n ia , d o k o n a n e g o w 1571 r., z d a je s ię w y n ik a ć , ż e p o b ó r p ła c iło 4698 k m ie c i, w ó j t ó w , s o łt y s ó w i lib e r t y n ó w , z k tó r y c h k a ż d y p o s ia d a ł d w a ła n y ; A . W a r s c h a u e r , D ie H a n d s c h r if te n cřcs F in a n z a r c h iv s z u W a r s c h a u z u r G e s c h ic h te d e r O s t p r o v in z e n d e s p r e u s s is c h e n S ta a te s , W a r s z a w a 1917, s. 38.

31 L ic z b ę ła n ó w p o d a n o w e d łu g rk p . 1, w k t ó r y m p ó ź n ie js z ą r ę k ą z lic z o n o ła n y . P o d lic z e n ia t e d la p o s z c z e g ó ln y c h k o m o r n ic t w n ie s ą p o z b a w io n e n ie w ie lk ic h z r e ­ s z tą b łę d ó w , w y n ik a j ą c y c h z p o m y łe k r a c h u n k o w y c h . S z c z e g ó ło w s z e i d o k ła d n ie j s z e d a n e o w ie lk o ś c i a r e a łu u p r a w n e g o z n a jd u ją s ię w p r z y g o t o w y w a n y m o d ręb n y m a r t y k u le , d o ty c z ą c y m s ta n u o s a d n ic t w a n a W a r m ii w X V I I w ie k u .

R E W I Z J A Ł A N Ó W W A R M I Ń S K I C H Z 11)15 R O K U ₂₅₁

P rz y obecnym stan ie b adań tru d n a b y łab y ocena w iarygodności, a co

zu ty m idzie i p rzydatności badaw czej publikow anej rew izji. Ze w zględu

na c h a ra k te r źródła nie uw zględniono w niej zapew ne n ie k tó ry c h osad,

w k tó ry c h nie było osiadłych łanów chłopskich (allodia, osady p u ste

i przem ysłow e itd.). N ie m am y jed n a k m ożliw ości oceny w ysokości ty ch

luk. B rak rówmież podstaw dla stw ierd zen ia, czy w rew izji uw zględniono

rzeczyw iście w szystkie u p raw ian e łany; konieczne byłoby porów nanie

zaw arty ch w rew izji liczb łanów w poszczególnych w siach z danym i in ­

n y ch typów ź r ó d e ł32.

Ze w zględu n a genezę rew izji pew ne znaczenie dla je j oceny może

m ieć zapoznanie się z d y sk u sją n a te m a t w iarygodności re je stró w pobo­

row ych. J a k w iadom o za n a jb a rd z ie j w iary g o d n e u w ażane są re je s tr y

poborow e z la t 1563— 1587, choć i one nie są pozbaw ione szeregu braków 33.

W ty m bow iem okresie pobór łan o w y m iał być ściągany z fak ty czn ej

liczby łanów , z n ajd u jący ch się w danej wsi. Ze zm ianą sy stem u skarbo-

wości m am y do czynienia w 1588 r., k ied y to, ja k zaznaczyliśm y już

w yżej, za podstaw ę w y b ieran ia poboru p rz y ję to sta n z 1578 r. F a k t ten

nie może pozostać bez w pyw u na ocenę p rzydatności badaw czej rejestró w

poborow ych z końca X V I i z X V II w ieku. N a zm niejszenie w iarygodności

re je stró w z tego o kresu w sk azu je w y raźn ie m em o riał podskarbiński

z 1595 r., w k tó ry m czytam y: „A le to p otrzeba wiedzieć, iż po roku 1578

zaw żdy m niejsza liczba pokazow ała się łanów dla rózm aitego spustoszenia

poddanych i pob ran ie km iecych ról n a fo lw ark i szlacheckie. Item w ty m

ro k u n aw iętszy i n ajsp raw ied liw iej w y b ra n y był łan o w y pobór dlatego,

iż szlachta sam a pod przy sięg ą oddaw ali pobór te n do poborców, a w ty ch

pośledniejszych przez poddane ty lk o za rek o g n icy jam i szlacheckiem i, skąd

zaw żdy d e fe k ty ty lk o pokazow ano, a n ig d y nic nie p rzyczyniano” 34.

S zereg k ry ty c z n y c h uw ag pod adresem re je stró w zn a jd u je m y też

w „E gzo rb itan cy jach p oborow ych” z 1588 r . 35 oraz w postanow ieniach

d e p u ta c ji skarbow ej z 1627 r .3e.

Dla oceny p rzydatności badaw czej rew izji pew ne znaczenie m ogłaby

też m ieć znajom ość sposobu je j przeprow adzania. N ie w y d aje się, ażeby

kom isarze sam i d o ta rli do w szystkich w si — niem ożliw e przecież w y ­

d aje się zlu stro w an ie p raw ie 650 osad w ciągu co n ajw y żej dw udziestu

k ilku dni trw a n ia p ra c y kom isji. Za podstaw ę u sta la n ia liczby łanów

32 D la k o m o r n ic t w b is k u p ic h m o ż liw o ś c i t a k ic h d o sta r c z a ją r a c h u n k i z 1615/ 1616 r.; (A D O , s y g n , С 29). 33 Z p r a c o m a w ia j ą c y c h w ia r y g o d n o ś ć i p r z y d a t n o ś ć b a d a w c z ą r e je s t r ó w p o b o ­ r o w y c h p or. I. G i e y s z t o r ó w a, A. Ż a b o k l i c k a , R e j e s t r y p o b o r o w e M a z o w ­ s z a z X V I w ., K w a r t a ln ik H is t o r ii K u lt u r y M a te r ia ln e j, r. 3, 1955, ss. Ś38 n.; I. G i e y s z t o r ó w a , Ź r ó d ła i s z a c u n k i w b a d a n ia c h o s a d n i c tw a i d e m o g r a f i i P o l­ s k i X V I i X V I I w ., ib id e m , r. 10, 1962, ss. 576— 584; Z. G u i d o n , Z m ia n y a r e a łu u p r a w n e g o i z a lu d n ie n ia w b a d a n ia c h n a d o s a d n i c tw e m n o w o ż y t n y m , ib id e m , r. 1 0. 1962, s s . 654·— 657; P . S z a f r a n , I n w e n t a r z e c z y r e j e s t r y p o b o r o w e ? Z a p is k i H i­ s to r y c z n e , t. 31, 1966, z. 1, s s. 53— 71; Z. G u i d o n , U w a g i w s p r a w i e p r z y d a tn o ś c i b a d a w c z e j r e j e s t r ó w p o b o r o w y c h w X V I w ., ib id e m , s s . 73— 79. 34 C e n tr a ln y j G o s u d a r s tv e n n y j I s t o r iê é s k ij A r c h iv U S R R — K ie v , fo n d l , .d. 2, f. 182·; f r a g m e n t te g o u n iw e r s a łu c y t o w a ł A . P a w i ή s k i , S k a r b o w o ś ć w P o ls c e i j e j d z i e j e z a S te f a n a B a to r e g o , W a r s z a w a 1881, s. 147. 35 K . G ó r s k a , P r z y c z y n e k d o k r y t y k i r e j e s t r ó w p o b o r o w y c h z X V I w ., S tu d ia Ż r ó d ło z n a w c z e , t. 1, 1957, ss. 188— 189. 36 A . S z e l ą g o w s k i , O u jś c ie W is ły . W ie l k a w o jn a p r u s k a , W a r s z a w a 1905, s s. 424— 4'25.

R E W I Z J A Ł A N Ó W W A R M I Ń S K I C H Z 1015 R O K U ₂₅₃

w poszczególnych w siach służył zapew ne w spom niany ju ż re je s tr łanów ,

p rzed staw io n y kom isarzom przez dep u to w an y ch biskupa, k a p itu ły i szlach­

ty w arm iń sk iej. L iczba łanów zap rzysięgana była w ośrodkach poszczegól­

n y ch k o m o rn ictw przez przysiężnyeh i starszy ch kmieci. P rzy p o m n ijm y

rów nież, że w szyscy członkow ie kom isji zw iązani b y li z W arm ią; z w y­

ją tk ie m W. K ochańskiego w iem y o nich, że znajdow ali się także w dobrych

sto su n k ach z bisk u p em S zym onem R udnickim .

Poza w ykazam i łanów isto tn e znaczenie posiadają przedstaw ione

kom isji uw agi, w k tó ry c h sta ra n o się uzasadnić niem ożność opłacania

przez p oddanych w arm iń sk ich poboru w dotychczasow ej wysokości. Z n aj­

d u je m y tam szereg stw ierdzeń, isto tn y ch dla zrozum ienia stosunków

a g ra rn y c h na ty m te r e n ie 37. W ydaje się w ięc, że publikow ane źródło

posiada w ażne znaczenie n ie ty lk o dla u chw ycenia w ielkości are a łu

upraw nego, lecz tak że d la poznania specyfiki rozw oju ro ln ictw a na ty m

te r e n ie 38. U zasadnia to Celowość n in iejszej p u b lik a c ji3S.

4. P O D S T A W A I Z A S A D Y W Y D A N IA

Z achow ały się dw a o ry g in ały in te re su ją c e j nas rew izji łanów . Jed en

z nich (oznaczony dalej jak o rkp. 1) z n a jd u je się w A GA D-zie w zespole

ak t b isk u p stw a w arm ińskiego pod sygn. 63. Nosi on ty tu ł: C om m issio

serenissim i S ig ism u n d i II I Poloniae et Sueciae regis super n u m e ru m

m a n so ru m to tiu s episcopatus V a rm ien sis a. 1614 in arm aria capitulari

servanda diligenter. J e s t to rękopis p apierow y o w y m iarach 28X20 cm,

złożony z 19 k a r t o b u stro n n ie zapisanych. Podpisany został przez w szyst­

kich członków kom isji i zaopatrzony był niegdyś w ich pieczęcie sy g n eto ­

we, po k tó ry ch pozostały ślad y lu b tra g m e n ty . Pod tą sam ą sy g n atu rą

zn ajd u je się n iep ełn a kopia te jż e rew izji.

D ru g i rękopis (dalej rkp. 2) p rzech o w y w an y je st w A rchiw um D iecez­

jaln y m w O lsztynie pod sy g n a tu rą С 5840 i nosi ty tu ł: C om m issio regia

S ig ism u n d i II I u t in q u ira tu r super n u m ero m an so ru m to tiu s V arm iae

et sterilita te ipsorum . J e s t to rękopis papierow y o w y m iarach 29X20 cm,

liczący 22 k a r ty n u m ero w an e i jed n ą nieliczbow aną, w ty m k a rty 20—22

nie zapisane. Podobnie ja k i poprzedni je s t on podpisany przez kom isarzy

k rólew skich. Z achow ały się tak że ślad y lu b fra g m e n ty ich pieczęci

sygnetow ych.

P rz y p rzygotow yw aniu nin iejszej p u b lik acji stosow ano się do zasad

37 J e d y n ą p ró b ą p r z e d s t a w ie n ia d z ie j ó w w s i n a t y m t e r e n ie p o z o s t a j e p r z e s t a ­ r z a ła p r a c a E. E n g e l b r e c h t a, D ie A g r a r v e r f a s s u n g d e s E r m la n d e s ..., M ü n c h e n — L e ip z ig 1913. Z n o w s z y c h p o r. J. S z w a g r z y k , S ta n li c z e b n y i r o z m ie s z c z e n ie p o ­ s ia d ło ś c i z ie m s k i c h lu d n o ś c i w o ln e j n a o b s z a r z e d z is ie j s z e g o w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń ­ s k ie g o w X V I — X V I I w ie k u , R o c z n ik i D z ie jó w S p o łe c z n y c h i G o s p o d a r c z y c h , t. 27. 1965, P o z n a ń 1966, ss. 69— 112.

38 U w a r u n k o w a n e j m .in . c h a r a k te r e m ś r o d o w is k a g e o g r a fic z n e g o , ja k n p . d łu ­ żej t r w a j ą c ą z im ą . Z a z n a c z y ć tu m ož'na, ż e o b e c n ie o k r e s w e g e t a c y j n y n a t y m t e ­ r e n ie j e s t o p r a w ie m ie s ią c c z y li o k o ło 15°/o k r ó ts z y , a n iż e li w w o j e w ó d z t w ie w r o c ła w s k im ; B . W i l a m o w s k i , S ta n i p o t r z e b y b a d a ń n a d w s p ó łc z e s n o ś c ią . S ta n i p o tr z e b y n a u k s p o łe c z n y c h n a W a r m ii i M a z u r a ch , O ls z ty n 1966, s. 74.

38 P o s t u la t o p u b lik o w a n ia n in ie j s z e j r e w iz j i w y s u w a ł M . B i s k u p , op. cit. s. 37.

43 M ik r o film z n a jd u je s ię w O śro d k u A r c h iw ó w , B ib lio t e k i M u z e ó w K o ś c i e l­ n y c h w L u b lin ie , n r 263.

254 Ż E N Ó N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

obow iązującej in s tru k c ji w ydaw niczej dla źródeł now ożytnych 41. Za p o d ­

staw ę w y d an ia p rz y ję to rkp. 1; różnice m iędzy nim a rkp. 2 są zresztą

niew ielkie. D otyczą one głów nie dro b n y ch odm ian pisow ni w nazw ach

osad (np. końców ka -d o rf lu b -dorff), k tó re n ie m a ją w pływ u na brzm ienie

nazw . S tąd też różnic ty ch nie uw zględniano w przypisach tekstow ych.

U w zględniono n ato m iast w publik o w an y m tekście frag m en ty , w y stęp u jące

w rkp. 2, a opuszczone w rkp. 1, stanow iącym podstaw ę w ydania.

W rkp. 1 w y stę p u je szereg dopisków późniejszą ręką. W ażniejsze

z nich, p rzede w szystkim nie w y stęp u jące w o ry g in aln y m tekście osady,

uw zględniono w przy p isach tekstow ych. P o n ad to późniejszą ręk ą podli­

czono ła n y w poszczególnych kom om ictw ach, a na o statn iej karcie ręk o ­

p isu załączono zestaw ienie łanów w e w szystkich kom ornictw ach biskupich

i k ap itu ln y ch . Dopisków ty ch nie uw zględniono w publikacji, zastęp u je

je bow iem zam ieszczona w yżej tabela.

W przypisach rzeczow ych sta ra n o się zidentyfikow ać w szystkie w y s tę ­

p ujące w tekście rew izji osady. D la osad zaginionych albo tych,

k tó re w okresie późniejszym zm ieniły nazw ę, duże usługi oddały w y m ie­

nione w yżej w y d aw n ictw a źródeł do dziejów W arm ii w X V II—X V III w .4:!,

p raca J. F . G o l d b e c k a z 1785 r .43 oraz opublikow ana niedaw no m apa

kom ornictw a olsztyńskiego z połow y X V II w ie k u 44. P ew n e usługi

o ddały rów nież dziew iętnastow ieczne prace top o g raficzn o -staty sty czn e

S. G. W a l d a 45, A. S c h 1 o 1 1 a 46 oraz G r u n e n b e r g a 47. D la u sta ­

len ia polskiego brzm ienia nazw z okresu pow ojennego w y korzystano

p u b lik ację Z. G r a b o w s k i e g o · ! A. J a r m o c a , o p artą na w ynikach

p rac K om isji U stalan ia N azw M iejscow ości48. Pom ocnicze znaczenie m iały

tu słow niki G. L e y d i n g a - M i e l e c k i e g o 49 i S. R o s p o n d a 51.

Za podstaw ę n ato m iast u sta la n ia a k tu a ln e j przynależności a d m in is tra ­

cy jn ej osad służył opublikow any w 1967 r. Spis m iejscow ości P R L 51.

41 I n s tr u k c j a w y d a w n i c z a d la ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h o d X V I d o p o ł o w y X I X w ., W r o c la w 1953. 42 Z ob . w y ż e j , p r z y p . 1— 3. 43 J .F .' G o l d b e c k , V o ls tä n d ig e Ί o p o g r a p h ie d e s K ö n ig r e ic h P r e u s s e n , E r s te r T h e il, 2 L ie f e r u n g ( D e p a r ta m e n t K ö n ig s b e r g ), H a m b u r g 1967. 41 J . O b 1 ą k , M a p a k o m o r n ic t w a o ls z ty ń s k ie g o z X V I I w ie k u , K o m u n ik a ty M a z .--W a r m ., 1961, n r 4, s s. 558— 562. 43 (S . G. W a l d), T o p o g r a p h is c h e Ü b e r s ic h t d e s V e r w a lt u n g s - B e z ir k s d e r K ö n ig lic h e n P r e u s s is c h e n R e g ie r u n g z u K ö n ig s b e r g in P r e u s s e n , K ö n ig s b e r g 1820. 46 A . S c h l o t , T o p o g r a p h is c h - s t a tis ti s c h e ü e b e r s i c h t d e s R e g i e r u n g s - B e z ir k s K ö n ig s b e r g , T ils it 1848. 47 G r u n e n b e r g , G e s c h ic h te u n d S t a t i s t i k d e s K r e is e s A ll e n s t e in , A lle n s t e in 1864. 48 S k o r o w i d z n a z w m ie js c o w o ś c i w o j e w ó d z t w a o ls z ty ń s k ie g o w b r z m ie n iu n a ­ d a n y m p r z e z K o m i s j ę U s ta la n ia N a z w M ie js c o w o ś c i, o p r a ć. Z. G r a b o w s k i i A . J a r m o c, W a r s z a w a 1951 (c y t. S k o r o w i d z ) . 45 G. L e y d i n g — M i e l e c k i , S ło w n ik n a z w m i e js c o w y c h o k r ę g u m a z u r s k i e ­ g o , cz. 1, O ls z ty n 1947. 50 S. R o s p o n d, S ło w n ik n a z w g e o g r a f ic z n y c h P o l s k i z a c h o d n ie j i p ó łn o c n e j, t. 1— 2, W r o c la w — W a r s z a w a 19S1. W y k o r z y s t a n o r ó w n ie ż p r a c ę M. P o l l a k ó w - n y, O s a d n ic tw o W a r m ii w o k r e s ie k r z y ż a c k i m , P o z n a ń 1953. 51 S p is m i e js c o w o ś c i P R L , W a r s z a w a 1967.

Re w i z j a ł a n ó w w a r m i ń s k i c h z ig:5 r o k u ₂₆₆

T E K S T Ź R Ó D Ł O W Y

S ig is m u n d u s III D e i g r a tia r e x P o lo n ia e , M a g n u s D u x L ith u a n ia e , R u s s ia e , P r u s - s ia e , M a s o v ia e , S a m o g it ia e L iv o n ia e q u e e tc . n e c n o n S u e c c r u m , G o tto r u m V a n d a - lo r u m q u e h a e r e d it a r iu s r e x .

G e n e r o s is e t n o b ilib u s G v ile lm o K o c h a ń s k i, S te p h a n o S a d o r s k i, s e c r e t a r iis n o str is , E u s ta c h io K n o b e ls d o r f f , a d v o c a to g e n e r a li e p is c o p a tu s V a r m ie n s is , L a u r e n tio B o r k o w s k i, f id e l is n o b is d ile c t is , g r a tia m n o str a m r e g ia m . G e n e r o s i n o b ile s f id e le s n o b is d ile c t i. E x p o s it u m e s t n o b is n o m in e r e v e r e n d i in C h r is to p a t r is d o m in i S i ­ m o n is R u d n ic k i, e p is c o p i V a r m ie n s is o r d in u m q u e e p is c o p a tu s e iu s d e m V a r m ie n s is , p r a e te r a lio r u m R e g n i d istra ctu u m c o n s u e tu d in e m , e x b o n is e t a g r is e iu s d e m e p is ­ c o p a tu s in c u lt is e t d e s e r t is c o n t r ib u t io n e s p u b lic a s e x i g i p e t it u m q u e a n o b is , u t rem e a m le g it im e c o g n ita m e t p e r s p e c ta m ad m o r e m a lio r u m R e g n i d istra ctu u m a e q u it a t e m q u e ip s a m c o n fo r m a r e m u s . N o s c u m p ro b e n ig n it a t e n o str a , u t a lio r u m R e g n i n o s t r i s u b d ito r u m , it a e t e p is c o p a tu s V a r m ie n s is a e q u a d e s id e r ia e t p e t it io ­ n e m lib e n t e r a d m itta m u s c u p ia m u s q u e u t to t a e a d e r e e x p lo r a t io c e r t i a liq u id c o n s t it u t i p o s s it , d e m a n d a m u s eo n o m in e f id e lib u s n o str is , q u a r u m f id e s e r g a n o s v ir t u s r e r u m q u e g e r e n d a r u m d e x t e r it a s e t in d u s t r ia p e r s p e c t a n o b is s it , c o m m is s a - r io r u m e t r e v is o r u m n o str o r u m p a r te s in iu n g e n t e s , u t c o m m u n ic a to in te r s e c o n ­ s ilio , p r im o q u o q u e te m p o r e in e p is c o p a tu m V a r m ie n s e m c o n v e n ia n t e t in re m p r a e s e n t e m o m n e m d e s c e n d a n t ib id e m q u e o m n ia e t s in g u la e p is c o p a t u s e iu s d e m lo c a e t a g r e s e o s , q u o s e t p r o p r ia in s p e c t io n e e t c o lo n o r u m iu r a m e n to d e s e r to s e t in c u lto s a g n o v e r in t, con n o .ten t o m n ia q u e d ilig e n t e r e t e x a c t e eo n o m in e c o n n o - t a t a e t d e s c r ip ta li t t e r is s u is ad n o s r e fe r a n t . Q u ib u s in c o m m is s is e t m a n d a t is n o str is e x e q u e n d is , o m n ia e t s in g u la f id e l e s v e s t r a e a d m in is tr a b u n t e t e x e q u e n tu r , q u a e c u n q u e r e i e t n e g o t ii illiu s r a tio e t n e c e s s it a s e x p o s t u la b it , u n iu s a b s e n t ia n o n o b s ta n te . N e q u e s e c u s f e c e r in t f id e le s v e s t r a e p ro g r a t ia n o str a . D a tu m V a r - s c h a u ia e d ie X X V I I I m e n s is N o v e m b r is a.D . 1614, r e g n o r u m n o str o r u m P o lo n ia e X X V I I , S u e c ia e v e r o X X a n n o . S ig is m u n d u s r e x L o c u s s ig il li R e g n i J a c o b u s Z a d z ik , s e c r e ta r iu s m a io r C u m c o m m u n ic a to p r iu s in te r n o s c o n s ilio c o m m is s io n is e iu s d e m o b e u n d a e c a u s a W o r m d itu m \ c iv it a t e m e p is c o p a le m , c o n v e n is s e m u s , d e d im u s illin c in n o t e s -1 O r n e ta , m i a s t o w p o w . b r a n i e w s k im .

2 5 6 Z E N O N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

c e n tia r u m n o m in e lit t e r a s n o s tr a s ad illu s t r is s im u m e t r e v e r e n d is s im u m p r in c ip e m e p is c o p u m tu m e t v e n e r a b ile c a p it u lu m V a r m ie n s e m h o c e x e m p lo : I llu s t r is s im e e t r e v e r e n d is s im e p r in c e p s et a d m o d u m r e v e r e n d i d o m in i d o m in i c o le n d is s im e e t o b s e r v a n d i. C u m illu s t r is s im a e t r e v e r e n d is s im a c e ls it u d in e v e s t r a n o m in e s u o r u m e t v e n e r a b ilis c a p it u li s u b d ito r u m a p u d S R M d o m in u m n o str u m c le m e n t is s im u m c o n q u e s t a e s s e t illu s t r is s im a e c e ls it u d in is v e s t r a e v e n e r a b ilis q u e c a p it u li s u b d ito s , p r a e t e r m o r e m e t c o n s u e t u d in e m a lio r u m R e g n i d is tr ic tu u m , c o n tr ib u tio n ib u s p u b lic is e x lo c is e t a g r is in c u lt is e t d e s e r t is e x i g e n d is e t p e n d e n d is a g g r a v a r i, e a d e m S R M iusitum in eo d e s id e r iu m il lu s t r is s im a e c e ls it u d in is v e s t r a e c le m e n t e r p r o b e n ig n it a t e s u a a d m itte n s , n o s eo n o m in e c o m m is s a r io s e t r e v is o r e s s u o s li t t e r is s u is s p e c ia lib u s , m a n u s u a e m a ie s t a t is s u b s c r ip t is e t s ig illo R e g n i c o n s ig n a t is , a s s ig n a v it n o b is q u e in iu n x it , u t in e p is c o p a tu m V a r m ie n s e m e t in re m o m n e m p r a e s e n t e m d e s c e n d a m u s , lo c a e t a g r o s o m n e s in c u lto s e t d e s e r to s le g it im e c o g n ito s e x a c t a e c o n n o te m u s r e m q u e o m n e m l i t t e r is n o s tr is a d S R M r e fe r a m u s . Q u od ad n o t it ia m il lu s t r is s im a e c e ls it u d in is v e s t r a e v e n e r a b ilis q u e c a p it u li V a r - miesi<s h is c e d e d u c im u s, r o g a n t e s , u t d e e o m u n e r e a S R M d o m in o n o str o c le m e n - t is s im o n o b is d e m a n d a to e p is c o p a t u s u n iv e r s i s u b d itis li t t e r is s u is in n o t e s c a n t a tq u e in iu n g a n t, u t ii q u o r u m in t e r e s t, q u i lo c o r u m , d e q u ib u s c o g n o s c e n d u m n o b is e s t , p r o b e g n a r i e t p e r it i s in t q u o r u m q u e e x p lo r a t a f id e s e s t le g it im e co r a m n o b is u b ic u n q u e r e i e t n e g o t ii r a tio e x p o s t u la v e r it , c o m p a r e a n t, d e q u ib u s o m n ib u s iis re b u s iu s s i f id e iu r a t a n o s in f o r m e n t . C a e te r u m illu d q u o q u e illu s t r is s im a m c e ls it u ­ d in e m v e s t r a m r o g a m u s , u t q u o in it io e t q u o o r d in e in d is t r ic t ib u s s iv e c a m e r a tib u s u n iv e r s i e p is c o p a t u s r e v id e n d is p r o c e d e n d u m n o b is s it s ig n if ic a r e n o b is d ig n e tu r . D a tu m W o r m d iti d ie 19 m e n s is D e c e m b r is a .D . 1614. A S R M a d c o g n o s c e n d u m p e r u n iv e r s u m e p is c o p a tu m V a r m ie n s e m d e a g r is in c u lt is d e p u t a t i c o m m is s a r ii e t r e v is o r e s .

G v ile lm u s K o c h a ń s k i, S t e p h a n u s S a d o r s k i, E u sta c h iu s K n o b e ls d o r ff, L a u r e n tiu s B o r k o w s k i.

Q u a d e r e c u m illu s t r is s im a c e ls it u d in e s u a p r iu s cu m v e n e r a b ili c a p it u lo su o c o m m u n ic a n d u m sdbi e s s e d ic e r e t , in s t a n t ib u s p r o x im e f e s t is d ie b u s N a t a lis D o m in i [25 X I I ] ad o b e u n d a m fe s t o r u m e o r u n d e m s o le m n it a t e m V a r m ia m e c c le s ia m su a m c a th e d r a le m , q u o tu m te m p o r is il lu s t r is s i m a c e ls it u d in e s u a s e c o n fe r e b a t, n o s in v it a v it . I llu c c o m it a ti illu s t r is s im a m c e ls it u d in e m s u a m r e s p o n s o lit t e r is q u e in n o t e s c e n t ia e cu m c e ls it u d in is s u a e tu m v e n e r a b ilis c a p it u li V a r m ie n s is a c c e p tis h o c e x e m p lo :

S R M c o m m is s a r ii g e n e r o s i e t n o b ile s d o m in i a m ic i o b s e r v a n d i e t s in c e r o d ile c ti. A c c e p im u s d o m in is v e s t r is li t t e r a s s u b d a ta W o r m d iti 19 m e n s is D e c e m b r is n u n c d e c u r r e n tis a. 1614, q u ib u s s ig n if ic a n t S R M d o m in u m n o str u m c l e m e n t is s im u m ad n o s tr a s r a t io n e h a c t e n u s a s u b d itis n o s tr is p r a e te r m o r e m e t c o n s u e tu d in e m a lia r u m in c lit o R e g n o P o lo n ia e in c o r p o r a ta r u m p r o v in c ia r u m , e t ia m e x lo c is e t a g r is in c u lt is e t d e s e r tis e x a c ta r u m c o n tr ib u tio n u m s u p p lic a t io n e s , a u r e s b e n ig n a s in ­ c lin a n te m , s e e iu s d e m n o m in e c o m m is s a r io s e t r e v is o r e s , lit t e r is s u is s p e c ia lib u s , m a n u s u a e m a ie s t a t is s u b s c r ip t is e t s ig illo R e g n i c o n s ig n a t is , a s s ig n a t o s , q u i in e p is c o p a tu m h u n c n o str u m d e s c e n d e n t e s lo c a e t a g r o s o m n e s in c u lt o s e t d e s e r to s le g it im e c o g n ito s c o n n o te n t r e m q u e o m n e m lit t e r is s u is ad S R M re fera n tv Q uo n o m in e S R M d o m in o e t p r o te c to r i n o str o lo n g e c le m e n t is s im o p ro r e g ia h a c p la n e c le m e n t ia s u m u s p lu s q u a m o b lig a t is s im i d o m in o r u m v e s t r o r u m g r a t ia s q u o q u e a g

i-R e w i z j a ł a n ó w w a r m i ń s k i c h z ig is r o k u ₂₅₇ m u s e t h a b e m u s p e r m a g n a s , q u o d id a S R M s ib i im p o s it u m m u n u s cu m o n e r e fo r t a s s is a liq u o c o n iu n c tu m s u s c ip e r e n o n r e c u s a v e r in t , a m ic e e t d ilig e n t e r p e t e n t e s , q u o d S R M d o m in i n o str i c le m e n t is s im i in t u it u n o n g r a v a t im s ib i im p o s it u m s u s c e ­ p e r u n t, id ip s u m ad e f f e c t u m d e d u c e r e p a r i a la c r it a t e n e g r a v e n tu r . C u r a v im u s p o rro id ad n o t it ia m s u b d ito r u m n o str o r u m u n iv e r s i e p is c o p a tu s d e d u c i, q u i a d o ­ m in is v e s t r is r e q u is it i, d e r e b u s o m n ib u s f id e iu r a ta e a s d e m s c ie n t in fo r m a r e . E x is t im a m u s a u te m d o m in o r u m v e s tr o r u m c o m m is s io n is e x e q u e n d a e in it iu m in c a m e r a tu B r a u n s b e r g e n s i2 e t F r a u e n b u r g e n s i3 s u m e r e , tu m in M e ls a c c e n s iA, W o r m d it e n s i5 e t in s e q u e n te r a liis , si iis d e m it a v id e b itu r , e a n d e m c o n tin u a r e , ta n d e m in H e ils b e r g e n s i6 f in ir e p o ss e . A tq u e h is c e d o m in o s v e s t r o s b e n e v a le r e p e r c u p im u s e is q u e b e n e v o le n t ia m n o str a m p r o lix e d e fe r im u s . D a tu m a p u d e c c le s ia m n o str a m V a r m ie n s e m d ie 29 D e c e m b r is a. D . 1614. S im o n R u d n ic k i L u c a s B r a t k o w s k i e p is c o p u s V a r m ie n s is v e n e r a b ilis c a p it u li c a n c e lla r iu s N e s S im o n R u d n ic k i, D e i e t a p o s t o lic a e s e d is g r a t ia e p is c o p u s V a r m ie n s is et n o s p r a e la t i, c a n o n ic i to t u m q u e c a p itu lu m e c c le s ia e e iu s d e m c a t h e d r a lis c a p it a n e is , b u r g r a b iis e t o f f ic ia lib u s n o s tr is g r a t ia m e t b e n e v o le n t ia m n o str a m . S ig n if ic a m u s v o b is o m n ib u s e t s in g u lis h is c e r e q u ir e n d is , q u o d c u m f id e l e s n o b is d ile c t i s u b d iti e p is c o p a tu s n o s t r i V a r m ie n s is c o r a m n o b is s a e p iu s s u p p lic a n d o c o n q u e s ti e s s e n t, q u a lit e r ob m u lt if a r ia s e a s q u e g r a v e s c o n tr ib u tio n e s r e g ia s , e tia m d e in c u lt is e t s t e r ilib u s ip s o r u m a g r is, p r a e te r a lia r u m in c lit o R e g n o P o lo n ia e in c o r p o r a ta r u m p r o v in c ia r u m iu r a e t c o n s u e t u d in e s , e x a c ta s , a d r e i s u a e f a m ilia r is s u m m a m fe r e in o p ia m d e v e n e r in t , h u m ilit e r p e t e n t e s ab e iu s m o d i g r a v a m in ib u s , q u ib u s in p o ­ s t e r u m f e r e n d is e x h a u s t a e ip s o r u m f a c u lt a t e s n o n s u f f ic ia n t , a liq u o d a S R M dom iino n o str o c le m e n t is s im o r e le v a m e n ip s is im p e t r a r e d ig n a r e m u r . E t v e r o n o s c u m r e la t io n e n o str o r u m o f f ic ia liu m , tu m ip s a e t ia m e x p e r ie n t ia d id ic e r im u s , p e t it io n e m h a n c s u b d ito r u m n o str o r u m ip s is s im a v e r it a t e in n it i, S R M p a tr o n o e t d o m in o n o str o c l e m e n t is s im o n o str o e t s u b d ito r u m n o str o r u m n o m in e s u b n o x e e t d ilig e n t e r s u p p lic a v im u s . S R M d ig n a r e tu r n o s t r i e t s u b d ito r u m n o str o r u m , q u o a d e iu s m o d i d e a g r is in c u lt is e t s t e r ilib u s c o n tr ib u tio n e s , b e n ig n a m h a b e r e r a tio n e m . Q u ia e r g o S R M e x in n a t a r e g ia c le m e n t ia ad n o s tr a s m u lt ip lic e s s u p p lic a t io n e s , b e ­ n ig n a s a u r e s in c lin a n d o , g e n e r o s o s e t n o b ile s d o m in o s G v ile lm u m K o c h a ń s k i, S t e ­ p h a n u m S a d o r s k i, u tr u m q u e suae- m a ie s t a t is s e c r e t a r io s , E u s ta c h iu m a K n o b e ls d o r f f , a d v o c a tu m g e n e r a le m e t c a p it a n e u m S e b u r g e n s e m7 e t L a u r e n t iu m B o r k o w s k i, g e n e r a le m q u o q u e o e c o n o m u m e p is c o p a le m V a r m ie n s e m u tr u m q u e f id e l e s n o b is s in c e r e d ile c t o s , in h o c n e g o tio c o m m is s a r io s , q u i d e e iu s m o d i h u iu s e p is c o p a tu s a g r is in c u lt is e t s t e r ilib u s in q u ir a n t e t c o g n o s c a n t c le m e n t is s im e d e s ig n a r e d ig n a ta s it. Q u i e t ia m p ro s u a s in g u la r i e r g a S R M f id e in t e g r it a t e e t o b o e d ie n t ia ia m ad h u n c 'n o s t r u m e p is c o p a tu m s e s e c o n t u le r in t e t e x e e u tio n e m r e g ia e is t iu s c o m m is s io ­ n is n o b is in t im a r in t , am a n d a m u s v o b is uf4 u b i s u p r a d ic ti d o m in i c o m m is s a r ii r e g ii a d c a m e r a t u m c u iu s c u n q u e v e s t r u m a d v e n e r i n t 3 , ip s o s cu m d e b ita r e v e r e n t ia e x c ip ia t is eo q u o d e c e t S R M c o m m is a r io s lo c o h a b e n t e s , d e o m n ib u s ip s is n e c e s s a ­ a—a T y t k o w r k p . 2. 2 K o m o r n ic t w o b r a n i e w s k ie . 3 K o m o r n ic t w o f r o m b o r s k i e . 4 K o m o t n i c t w o p ie n ię ż n ie ń s k ie . 5 K o m o r n ic t w o o r n e c k ie . 6 K o m o r n ic t w o li d z b a r s k ie . 7 J e z io r a n y , m i a s t o w p o w . B is k u p ie c . 17. K o m u n i k a t y

258 Z E N O N G U L D O N · J A N P O W I E R S K I

r iis p r o v id e a t is , tu m q u a e s it a g r o r u m in c u lt o r u m e t s t e r iliu m in s in g u lis v e s t r is c a m e r a tu s p a g is c o n d itio e t q u a n t ita s , cu m p e r v o s tu m v e r o p e r iu r a to s e t s e n io ­ re s s in g u la r u m v illa r u m c o lo n e s , d iu tu r n a m a g r o r u m n o t it ia m h a b e n t e s , s u f f ic ie n t e r in f o r m a t is e t r e v e r e n t e r e o s d e m e d o c e a tis . P r o g r a t ia e t b e n e v o le n t ia n o s tr a s e c u s n o n f a c t u r i. In q u o r u m f id e m n o s t r a e p is c o p a le e t c a p it u la r e s u b a p p r im i s ig illa f e c im u s . D a tu m a p u d c a t h e d r a le m e c c le s ia m V a r m ie n s e m d ie 24 D e c e m b r is a.D . 1614. S im o n R u d n ic k i H em ricu s H in d in b e r g e p is c o p u s V a r m ie n s is c a n to r e t p r o c a n c e lla r iu s v e n e r a b ilis c a p it u li V a r m ie n s is S ig illu m e p is c o p a le S ig illu m c a p it u la r e B r u n sb e r g a m c o m m is s io n is e iu s in c h o a n d á e e t iu r is d ic t io n is fu n d a n d a e n e g o ­ tiu m ( r e ie c t is eo d e m c a m e r a tu s s iv e d is t r ic t u s V a r m ie n s is s u b d itis ) d is tu lim u s . P e r a c t is it a q u e V a r m ia e f e s t is n a t a lit iis d ie 29 m e n s is D e c e m b r is a. D . 1614 m a lt u - t in o t e m p o r e B r a u n s b e r g a m c u m c o n v e n is s e m u s , a d e r a n t n o b is ib id e m d e p u t a t i n o ­ m in e q u id e m il lu s t r is s i m i e t r e v e r e n d is s im i p r in c ip is e p is c o p i V a r m ie n s is g e n e r o s u s d o m in u s A lb e r tu s K o b ie r z y c k i, n o m in e v e n e r a b ilis c a p it u li a d m o d u m r e v e r e n d i d o m in i H e n r ic u s H in d in b e r g , ca n to r e t c a n o n ic u s e t I a c o b u s S c h r o te r , c a n o n ic u s V a r m ie n s is , n o m in e a u te m n o b ilit a t is u n iv e r s i e p is c o p a tu s n o b ilis d o m in u s ia c o b u s B a r ts c h cu m a liis a s s is t e n t ib u s , v ir i o m n e s p r o v e c tio r is a e t a t is f id e iq u e e t v ir t u t is s p e c t a t a e , q u i p e r a g e n d a 'c o m m is sio n i in t é r e s s e n t , u b i r e s n e c e s s it a s q u e p o s tu la r e t, d e o m n ib u s r e b u s n o s in f o r m a r e n t s u b d it o s q u e e p is c o p a tu s u n iv e r s i c o r a m , n o b is s is t e r e n t . C o n s e s s u it a q u e ib id e m B r a u n s b e r g a e a n o b is f a c t o , c u m d o m in i d e p u t a ­ t i n o s c o n v e n is s e n t d o m in u sq u e B a r ts c h o m n iu m o r d in u m u n iv e r s i e p is c o p a tu s n o m in e n o s o r a tio n e e x c e p is s e t , S R M a p u d n o s s u b ie c t is s im is v e r b is g r a tia s e g is s e t , d e c o m is s io n e c le m e n t e r a. R e g ia M a ie s t a te im p e r t it a e . C o m m is s io n i h u ic o r d in e s u n iv e r s o s s u b ie c it , p o r r e c to s im u l s c r ip to , q u o c a u s a e c o n tin e b a n tu r , cu r s u b d itis e t c o lo n is e p is c o p a tu s , in t o le r a b ilis s it c o n tr ib u tio a g r a r ia e a r a tio n e , q ua h u c u s q u e o b s e r v a t a f u it h o c e x e m p lo . R A T IO N E S O B Q U A S S U B D I T I E T C O L O N I E P I S C O P A T U S V A R M I E N S I S N O N P O S S I N T T A N T A M A G R A R IA M C O N T R IB U T IO N E M C O N F E R R E , Q U A N T A N U N C A B I L L IS E X IG IT U R , S R M D O M IN IS C O M M IS S A R IIS A . 1614 D IE 29 D E C E M B R IS C O N S I G N A T A E In e p is c o p a t u V a r m ie n s i fe r e u b iq u e s u n t s t e r ile s m o n te s , c o lle s , f o s s a e , p a lu ­ d e s , s t a g n a , in s t a g n a t io n e s , s ilv a e , m e r ic a e , lo c a a r e n o s a e t a liis n o m in ib u s i n ­ fr u c tu o s a .

I n e p is c o p a t u V a r m ie n s i s u n t m a n s i r u s tic is s t r ic tis s im e a d m e n su r a ti, n u lla h a b it a r a t io n e m o n tiu m , s ilv a r u m , p a lu d p m e tc ., e x q u ib u s v e l n u llu m v e l p a r v u m a d m o d u m p e r c ip iu n t fr u c tu m .

In e p is c o p a tu V a r m ie n s i q u a m v is o lim in v i l l i s c e r t a e f u e r in t c o n s t it u t a e c o lo ­ n ia e e t c u ilib e t d uo m a n s i a s s ig n a t i, d e q u ib u s o p e r a s r u s t ic a s e t p e n su m p r a e s t a ­ r e n t, p o s t e a ta m e n cu m ob s t e r ilit a t e m a g ro r u m e t m u lt ip lic a t a s c e n tr ib u tio n e s r u s t ic i d e f ic e r e n t d ifu g e r e n tq u e , d im in u t a e s u n t c o lo n ia e e t h is c e p lu r e s m a n s i q u a s i d e s e r ti s u n t a d d iti, eo ta n tu m f in e , u t in il lis in t e r m u lt a lo c a s t e r ilia q u a r e r e n t e t s e lig e r e n t c u ltu r a e a p tio ra . Q u o d e t ia m n u n c f a c iu n t r u s t ic i a c m u lt o la b o r e e t s u d o r e v i x c o llig e r e p o s s u n t, q u o s e s u s t e n t e n t e t s it il lis o m n in o in t o le r a b ile , u t q u ilib e t d e to t m a n s is , q u o r u m v i x m e d ie t a te m c o lit, ta m m a g n a m e t fr e q u e n t e m c o n tr ib u tio n e m s o lv a t , a e q u a lit e r illis , q u i a lio s p a u c o s e t f e r t i le s c o lu n t a g ro s.