Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
An n a Za k o ś c ie l n a
Ba d a n i a r a t o w n i c z e c m e n t a r z y s k a k u l t u r y a m f o r k u l i s t y c h w N a d r y b i u- D w o r z e, s t a n. 3 , g m. Pu c h a c z ó w, p o w. Łę c z n a
Jesienią 1999 r. doszło do przypadkow ego odkrycia grobu skrzynkow ego kultury am for kulistych na Lubelsz- czyźnie. W m iejscow ości N adrybie-D w ór, gm. Pucha czów, w czasie jesiennej orki na polu państw a Zofii i A n drzeja B rzozow ców , odsłonięto część górnej pokryw y skrzyni grobow ej. O dkryw ca nie naruszając grobu, nie zwłocznie zaw iadom ił Katedrę Archeologii UM CS, dzię ki czem u podjęte zostały natychm iastow e badania ratow n icze1.
Stanow isko położone je st w obrębie Rów niny Łę- czyńsko-W łodaw skiej — m ezoregionu Polesia Podlaskie go. Jest to najbardziej płaska je g o część, rozciągająca się pom iędzy G arbem W łodaw skim na północy a Pagó rami Chełm skim i na południu (J. Kondracki 1981, s. 342- 344). Stanow isko leży na wydłużonej południkow o, eks ponow anej dookolnie kulm inacji, utworzonej na kraw ę dzi małej doliny bezim iennego cieku, praw ego dopływ u Świnki. Jest to najw iększa ekspozycja w najbliższej oko licy, w yniesiona o około 4 m ponad dno doliny, znajdu jącej się w odległości ca 150 m na NE.
W trakcie badań A ZP przeprow adzonych w 1987 r. na obszarze 75-86 przez W ojciecha M azurka nie zareje strow ano w tym m iejscu żadnych m ateriałów zabytko wych. W dokum entacji tego obszaru stanow isko otrzy mało nr 3/116.
Wykop o w ym iarach 4,5 x 6 m, zorientow any bo kiem krótszym w zdłuż linii N -S, założono tak, aby od słonięta przez odkryw ców konstrukcja kam ienna znajdo w ała się w jeg o centrum . Na głębokości 21-31 cm od współczesnej pow ierzchni gruntu odkryto i zadokum en tow ano pokryw ę górną skrzyni grobow ej, która ustaw io na była w zdłuż linii N W -SE , z odchyleniem ca 25° od E-W. Pokryw a składała się z trzech płyt piaskow cow ych tw orzących prostokąt o w ym iarach ca 2,2 x 1,3-1,4 m (ryc. 1). Na poziom ie odkrycia skrzyni w narożniku SE
1 W pracach, finansowanych przez Uniwersytet Marii Curic-Skło- dowskicj w Lublinie, uczestniczyli dr dr Barbara Bargieł, Anna Zako- ściclna, Jerzy Libera i Andrzej Rozwałka, mgr mgr Dorota Tymczak i Paweł Zaręba oraz studenci II roku archeologii UMCS Jacek Tkaczyk, Piotr Zimny i Stanisław Żurawski. Autorzy badań pragną podziękować dyrekcji i pracownikom Kopalni W ęgla Kamiennego „Bogdanka" S.A. za pomoc przy demontażu skrzyni grobowej i zasypaniu wykopu. Dzię kujemy również władzom gminnym w Puchaczowic i dyrekcji Szkoły Podstawowej w Nadrybiu za przychylność dla koncepcji zrekonstru owania obiektu na terenie szkoły i zaangażowanie w realizację tego pro jektu.
w ykopu ukazało się nieregularne ciem no-szare zaciem nienie, początkow o odsunięte od profili E i S. N a głębo kości 40 cm zaciem nienie pow iększyło się w chodząc w profile E i S; przybrało kształt 1/4 koła o wym iarach 1,5 m (w zdłuż profilu E) i 1,4 m (w zdłuż profilu S) — oznaczone zostało ja k o obiekt A /1999 (ryc. 1).
W w yniku eksploracji skrzyni grobow ej, w ypełnio nej utworami piaszczysto-gliniastym i o wyraźnych sym p tom ach akum ulacji w odnej, odkryto szczątkow y pochó w ek ludzki złożony w SE części skrzyni. Pozostałości szkieletu zachow ały się jedynie jak o w yraźnie w idocz ne, biaław e ślady kości skurczonej kończyny dolnej. Zdołano je tylko zadokum entow ać, nie było m ożliw ości w yeksplorow ania. Przy szczątkach odkryto am forę ku ja w sk ą usytuow aną w N E narożniku skrzyni grobowej, dolną część naczynia, którego nie m ożna zrekonstruow ać - leżało przy ścianie N (mniej więcej w 2/3 jej długości) oraz 2 siekiery w ykonane z krzem ienia pasiastego (ryc. 2: A). Siekiera nr 1 tkw iła pionow o w ziem i ostrzem w dół, tuż obok amfory, siekiera nr 2 natom iast, usytu ow ana była w pobliżu śladów po kościach, leżała na ściance bocznej, a na jej przedłużeniu w kierunku SE ry sował się brązow aw y ślad w w ypełnisku, który m oże być pozostałością po drew nianym stylisku. Te obserwacje su gerują, że opraw iona była ja k m otyka, a nie ja k siekiera (ryc. 2). W yposażenie zm arłego m oże w skazyw ać, że w grobie n r 1/99 pochow ano szczątki mężczyzny.
K onstrukcja grobu skrzynkow ego
S k rzy n ię g ro b o w ą zb u d o w an o z 11 reg u larn y ch m onolitów trzeciorzędow ego piaskow ca kw arcytow ego barw y szarokrem ow ej, którym poprzez obróbkę kam ie niarską nadano kształt bloków i m asyw nych płyt. Ścia ny dłuższe północna i południow a utw orzone były z 6 płyt (po trzy płyty każda - ryc. 3: A, B), krótsze ściany w schodnia i zachodnia, tw orzyły pojedyncze płyty. Pio now e płyty posadow ione były na kilkucentym etrow ej podsypce z czystego średnioziarnistego piasku. Płyta tw orząca krótszą ścianę zachodnią ustaw iona była pod znacznym kątem w kierunku w nętrza jam y. M iało to na celu skrócenie górnej części obstaw y bocznej, tak aby płyt tw orzących w ieko „starczyło” do jej szczelnego za m knięcia (ryc. 3: C). W m iejscach gdzie stojące piono wo bloki były nierów ne (za krótkie) podłożone zostały kam ienie w yrów nujące poziom (zw łaszcza w narożniku NS - ryc. 3: B). Podobny zabieg zastosow ano na styku
5 2 An n a Za k o ś c ie l n a R y c . 1. N a d ry b ie -D w ó r, st a n . 3. G ró b 1 i o b ie k t A /l 99 9 na p o z io m ie o d k ry c ia . R y s. A. Z a k o ś c ie ln a , R . Jo ć .
Ba d a n ia r a t o w n ic z ec m e n t a r z y s k ak u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Na d r y b i u- Dw o r z e 5 3
5 4 An n a Za k o ś c ie l n a
Ryc. 3. Nadrybie-Dwór, stan. 3, grób 1. А - północna ściana skrzyni kamiennej od wnętrza: В - południowa ściana skrzyni od wnętrza; С - rekonstrukcja północnej ściany skrzyni od zewnątrz. I - ciemnożółto-zielonkawa glinka; II - brązowawy piasek zgliniony; III - średnioziarnisty piasek luźny, podsypka pod posadowienie płyt; IV - piasek zgliniony brązowoszary, V - żółto- szary silnie zgliniony piasek calcowy. Rys. R. Joć.
B a d a n i a r a t o w n i c z e c m e n t a r z y s k a k u l t u r y a m f o r k u l i s t y c h w N a d r y b i u - D w o r z e
56 An n a Za k o ś c ie l n a
ścian pionow ych i p łyt pokryw y górnej (ryc. 3 : C). Ścia ny pionow e w m iejscach, gdzie bloki nie stykały się ze sobą uszczelniane były „klinam i,, kam iennym i w iązany mi g lin ą (ryc. 3). W ieko składało się z trzech płyt, z któ rych najw iększa - środkow a - m ierzyła 137 x 78 x 25 cm. Szczeliny m iędzy płytam i były rów nież w ypełnione „kli nam i” kam iennym i, lecz zostały usunięte przez odkryw ców. Cała konstrukcja m iała w ym iary 2,40 x 1,30-1,40 x 0,95 m, w ażyła zaś 2380 kg.
W yposażenie
1. A m fora zbliżona do typu IIA1 (W iślański 1966, s. 28-29), o w yodrębnionej szyjce i czterech płaskich sym etrycznie rozm ieszczonych uchach. Szyjkę i górną partię brzuśca pokryw a ornam ent złożony z pionow ych i ukośnych odcisków stem pelka oraz festonów w ykona nych za p o m o cą drobnych odcisków dw uzw oj ow ego sznura. N aczynie w ykonane zostało z gliny schudzonej znaczną ilością średnioziam istego tłucznia kam iennego, z dodatkiem gruboziarnistego piasku i żwiru. Przełom jednobarw ny w arstew kow any, m ało zwarty. Pow ierzch nia zew nętrzna brunatnoszara, m iejscam i plam ista, w y g ład zan a do u z y sk a n ia efek tu cienkiej w arstw y p o w ierzchniow ej, która dziś łuszczy się lub w ręcz odpada płatam i. W ypał bardzo słaby - zapew ne po w ysuszeniu, krótko jedynie w ypalano am forę w otw artym ognisku. C eram ika bardzo krucha z tendencją do pęknięć i roz w arstw iania się przełom ów . W ysokość 28,1 cm , średni ca wylew u 16 cm, brzuśca 32,5 cm, dna 12 cm (ryc. 4 :1 ).
2. P rzydenna część naczynia o słabo w yodrębnio nym dnie, zachow anego m niej więcej do połow y (?) w ysokości, w ykonanego z gliny z dom ieszką średniej ilości drobnego tłucznia granitow ego o średnicy ziaren 1 m m , z dodatkiem średniego piasku. Pow ierzchnia ze w nętrzna brunatna, m iejscam i brunatno-szara, złuszcza- jąca się. W ypał i ja k o ść porów nyw alna z amforą. Z acho
w ana w ysokość 8,4 cm , średnica dna 8,9 cm (ryc. 4: 2). 3. Siekiera z krzem ienia pasiastego starannie gładzo na na w szystkich ściankach. D ługość 127 m m , szero kość 45 m m , szerokość ostrza 56 m m , grubość 21 mm (ryc. 4: 4).
4. Siekiera z krzem ienia pasiastego gładzona je d y nie na szerszych ściankach. D ługość 106 m m , szerokość 33 m m , szerokość ostrza 42 m m , grubość 13 m m (ryc. 4: 3).
W odległości około 1,5 m na SE od grobu zadoku m entow ano dolne partie trapezow atej w profilu jam y, w której w ypełnisku znajdow ały się fragm enty przyden
nej części dużego naczynia kultury am for kulistych o bar dzo dobrej, zdecydow anie jakościow o odbiegającej od ceram iki grobowej, technologii, drapacz w iórow y i odłu- p ek z krzem ienia rejow ieckiego, kilka drobnych klinów z piaskow ca i fragm enty zębów m łodej świni.
O biekt odkryty na stan. 3 w N adrybiu - D w orze re prezentuje typ płaskich obecnie, tj. bez nasypów kurha now ych na pow ierzchni, w ziem nych grobów skrzynko wych kultury am for kulistych (T. W iślański 1966, s. 55- 56; tenże 1979). K onstrukcje tego typu charakterystycz ne są dla tzw. grupy w schodniolubelskiej (T. W iślański 1966, s. 89). W ystępują ponadto na M azow szu (M. Szmyt 1966, s. 218, ryc. 74), w grupie w arm ińsko-m azurskiej (S. N osek 1967, s. 58-62) oraz w schodniej (w ołyńsko- podolskiej, groby skrzynkow e tej ostatniej charaktery zu ją się ponadto pozostaw ieniem w ścianie bocznej ro dzaju w ejścia do kom ory grobow ej - por. m. in.: J. Ści- bior, A. K okow ski, W. K om an 1991, s. 100; J. M alejew, B. Pryszczepa 1996). Z now szych badań na Lubelszczyź- nie przytoczyć m ożna analogie z Rudna (J. Ścibior 1986), Stefankow ic K olonii i Sahrynia (J. Ścibior, A. K okow ski, W. K om an 1991).
W artość diagn o sty czn ą dla p ró b y ustalenia chrono logii relatyw nej grobu posiada jed y n ie am fora kujaw ska, która znajduje analogie w śród niektórych zespo łów z p o b lisk ieg o P łask o w y żu N ałęczo w sk ieg o , np. K lem entow ice, cm entarzysko В grób 1 (N osek 1955, tabl. III: 1, 2). N a jej p odstaw ie obiekt m ożna by dato w ać na II fazę ro zw o jo w ą grupy polskiej kultury am for kulistych (W iślański 1979, s. 267-277). Jednakże obec ność ornam entu sznurow ego i ogólnie późna w rozw o ju tej kultury pozycja zespołów grupy w schodniolubel skiej (S. K adrów , M. Szm yt 1996; A. B ronicki w tym tom ie) sugerow ać m o g ą m ło d szą chronologię opisyw a nego grobu.
Z n aczenia o d krycia grobu skrzynkow ego kultury am for kulistych w N adrybiu - D w orze nie sposób prze cenić. M im o przypadkow ego charakteru znaleziska, dzię ki św iadom ości p. A. B rzozow ca, obiekt został w cało ści profesjonalnie zbadany i zadokum entow any. Lokali zacja grobu na polu ornym (większości dotychczasowych odkryć dokonyw ano w obrębie zabudow ań) daje m ożli w ość podjęcia badań penetracyjnych, które m ogłyby roz strzygnąć, czy m am y do czynienia z pojedynczym gro bem , czy też cm entarzyskiem . Ta druga ewentualność dałaby n iep o w tarzaln ą o k azję do zb ad an ia nekropoli kultury am for kulistych w całości.
Ba d a n iar a t o w n i c z ec m e n t a r z y s k ak u l t u r ya m f o rk u l is t y c hw Na d r y b i u- Dw o r z e 57
Lit e r a t u r a
K a d r ó w S., S z m y t M.,
1996 Absolute chronology of the Eastern Group of Globular Amphora Culture, Baltic, vol. 4, s.
103-111. K o n d r a c k i J.
1981 Geografia fizyczna Polski, Warszawa. M a l e j e w J., P r y s z c z e p a В.
1996 Nowy grób kultury amfor kulistych na Woły niu, MSROA, t. 17, s. 5-10.
N o s e k S.
1955 Kultura amfor kulistych na Lubelszczyźnie, An nales UMCS, sec. F, vol. 4, s. 55-158. 1967 Kultura amfor kulistych w Polsce, Wrocław.
Ś c i b i o r J.
1986 Nowe stanowiska grupy mazowiecko-podlaskiej kultury amfor kulistych, Spr. Arch., t. 38, s. 109- 138.
Ś c i b i o r J., K o k o w s k i A., K o m a n W.
1991 Zespoły grobowe kultury amfor kulistych z za chodniej części Wyżyny Wołyńskiej, Spr. Arch., t. 43, s. 79-108.
W i ś l a ń s k i T.
1966 Kultura amfor kulistych w Polsce, Wrocław. 1979 Dalszy rozwój ludów neolitycznych. Plemiona
kultury amfor kulistych, PZP, t. 2: Neolit, Wro cław, s. 261-299.
An n a Za k o ś c i e l n a
R e s c u e E x c a v a t i o n s a t a C e m e t e r y o f t h e G l o b u l a r A m p h o r a C u l t u r e i n N a d r y b i e - D w ó r ,
Si t e 3 , Łę c z n a D i s t r i c t
The uncovered feature represents a type o f flat undergro und cist graves of the Globular Amphora culture. The con struction of the cist measures 2,40 x 1,30-1,40 x 0,95 m and consists o f 11 sarmatian sandstone monoliths weighing 2380 kg, completed with small stones and wedges plastered with clay. A fragmentary human burial - one of the lower limbs crouched - was furnished with an amphora of the type IIA1 (Wiślański 1996, p. 28-29), a fragment of a bottom of an uni
dentified vessel and two axes made of banded flint. Next to the grave construction a bottom part of a trapezium shaped pit was discovered. Its filling contained fragments of a big vessel of the Globular Amphora culture, flint artefacts, stone flakes and fragments of pig dentition.
On the basis of the amphora, the grave can be dated to phase II of the Polish group o f the Globular Amphora culture (Wiślański 1979, p. 267-277).
