MONIKA GRZESIAK-FELDMAN•
TO SAMOCIOWE PRZESŁANKI
RÓ NYCH RODZAJÓW STEREOTYPIZACJI
Celem prezentowanego programu badawczego było sprawdzenie, jak tosamo człowieka wpływa na skłonno do posługiwania si stereotypami „klasycznymi” (egzemplarycznymi), w przypadku których przedmiotem stereotypizacji jest typowy przedstawiciel danej kategorii, oraz stereotypami spiskowymi, które s reprezentacjami grup jako całoci. Badania osadzone były w teorii tosamoci osobistej i społecznej M. Jarymowicz. Wykazano, e najsilniejsza skłonno do mylenia stereoty-powego, bez wzgldu na jego rodzaj, jest charakterystyczna dla osób o tosamoci społecznej, pod-czas gdy najnisza jest właciwa dla tosamoci indywidualnej. Na podstawie uzyskanych zaleno-ci mona równie wnioskowa, e osoby o tosamozaleno-ci zrównowaonej s wyposaone w zdolnozaleno-ci właciwe dla tosamoci społecznej i indywidualnej, a wiksza skłonno do posługiwania si przez nich stereotypami spiskowymi ni klasycznymi moe wskazywa na to, e tosamo społeczna pełni kluczow rol w stereotypizacji spiskowej.
Słowa kluczowe: stereotyp klasyczny (egzemplaryczny), stereotyp spiskowy, odrbno schema-towa, tosamo indywidualna, tosamo społeczna, tosamo zrównowaona, brak tosamoci.
I. PROBLEM
Problematyka tosamoci interesuje badaczy w wielu kontekstach. Jednym z nich jest szeroko rozumiane funkcjonowanie społeczne, a w szczególnoci
DR MONIKA GRZESIAK-FELDMAN, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego,
wiska zwizane z pochopnymi kategoryzacjami, dyskryminacj, dehumanizacj, stereotypami i uprzedzeniami (np. Tajfel, Turner, 1986; Turner, 2001; Jarymo-wicz, 1994a; 2000; Kwiatkowska, 1999; Boski, JarymoJarymo-wicz, Malewska-Peyre, 1992). Celem prezentowanego programu badawczego była analiza tosamocio-wych przesłanek posługiwania si stereotypem spiskowym, czyli reprezentacj grupy jako odrbnego i zintegrowanego bytu, kolektywnego wroga. Rola tosa-moci w stereotypizacji spiskowej została dotychczas stosunkowo słabo poznana, a ze wzgldu na społeczne implikacje zdaje si zasługiwa na uwag. Dla uzy-skania moliwoci porównania otrzymanych wyników zaplanowano równie sprawdzenie relacji midzy tosamoci podmiotu a skłonnoci do klasycznie rozumianej stereotypizacji, która − w przeciwiestwie do spiskowej – stanowi przedmiot bada od wielu lat.
II. TO SAMO OSOBISTA I SPOŁECZNA
Prezentowane w artykule badania s osadzone w obszarze rozwijanej od wie-lu lat przez Mari Jarymowicz i jej współpracowników teorii tosamoci osobistej i społecznej (Jarymowicz, 1992a; 1992b; 1993a; 1994a; Kwiatkowska, 1999; Szuster-Zbrojewicz, 1989), która – jak sama nazwa wskazuje – wyrónia dwa rodzaje tosamoci: osobist i społeczn. Tosamo osobist Jarymowicz (1993a) definiuje jako cz samowiedzy, na któr składaj si cechy najbardziej charakterystyczne dla JA i wyróniajce je z otoczenia (dystynktywne), za to-samo społeczn – jako zbiór cech prototypowych dla kategorii MY, do której jednostka przynaley, i wyróniajcych owe MY od reprezentacji innych obiek-tów społecznych (Jarymowicz, 1993b).
Kluczowym elementem omawianej teorii jest odrbno schematowa stano-wica przejaw uformowania si tosamoci osoby. O rozwoju tosamoci spo-łecznej wiadczy stopie poznawczego wyodrbnienia schematu MY wzgldem schematu INNYCH. O ukształtowaniu tosamoci osobistej mona wnioskowa na podstawie odrbnoci schematowej JA/MY/INNI, przy czym wyodrbnienie JA wzgldem MY wskazuje na wyszy stopie poznawczej indywiduacji ni wy-odrbnienie JA wzgldem INNYCH. Pojcie odrbnoci schematowej zostało dokładnie omówione w pracach Jarymowicz (1992a, 1992b, 1993a, 1994a, 1994b) oraz w monografii Kwiatkowskiej (1999).
Sposób, w jaki osoba funkcjonuje, jest wypadkow stopnia ukształtowania tosamoci społecznej (wyraajcej si odrbnoci MY/INNI) i tosamoci
oso-bistej (wyraajcej si odrbnoci JA/MY). Przyjto (Jarymowicz, 1993a), e u osób o wysokim wyodrbnieniu JA wzgldem MY i jednoczesnym niskim wy-odrbnieniu MY wzgldem INNYCH dominuje tosamo osobista. Z kolei u osób o niskim wyodrbnieniu JA wzgldem MY i zarazem wysokim wyodrb-nieniu MY wzgldem INNYCH przewaa tosamo społeczna. Do pełniejszego zrozumienia zjawisk zwizanych z funkcjonowaniem tosamoci pomocne okazu-je si równie wprowadzenie dodatkowego rozrónienia. Jarymowicz (1993b) zaproponowała czteropolowy sposób kategoryzacji form tosamoci, wprowadza-jc – obok dominuwprowadza-jcej tosamoci społecznej bd osobistej – dwie dodatkowe kategorie: tosamo zrównowaon i brak tosamoci (tab. 1). O tosamoci zrównowaonej mówimy w przypadku osób, u których zarówno tosamo łeczna, jak i indywidualna jest dobrze ukształtowana. Z brakiem tosamoci spo-tykamy si wówczas, gdy u jednostki nie ukształtowała si dobrze ani tosamo społeczna, ani tosamo indywidualna.
Osoby o tosamoci zrównowaonej, z dobrze ukształtowan tosamoci społeczn i osobist, maj moliwo „przełczania” si midzy tymi rodzajami tosamoci. W rezultacie ich funkcjonowanie jest odmienne ni osób o dominu-jcym tylko jednym rodzaju tosamoci lub osób o ogólnie słabo rozwinitej to-samoci (Jarymowicz, 1993b).
Tab. 1. Rodzaje tosamoci wyrónione na podstawie stopnia poznawczego wyodrbnienia JA/MY oraz MY/ INNI
JA/MY niska JA/MY wysoka
MY/INNI
niska brak toĪsamoĞci (BT) toĪsamoĞü indywidualna (TI) MY/INNI
wysoka toĪsamoĞü społeczna (TS) toĪsamoĞü zrównowaĪona (TZR)
III. „ZWYKŁE” STEREOTYPY I STEREOTYPY SPISKOWE
Rozrónienie na dwa rodzaje stereotypów zostało wprowadzone do psycholo-gii przez Koft i Sdka (1992; 1995; 1999), którzy zauwayli, e obok klasycznie
rozumianych stereotypów, bdcych reprezentacjami typowego przedstawiciela kategorii, istniej równie holistyczne reprezentacje grup jako odrbnych i zinte-growanych bytów. Okazało si, e stereotypy tego rodzaju maj uniwersaln, zawsze negatywn zawarto, która ma wiele wspólnego z przekonaniami charak-terystycznymi dla teorii spiskowych (Groh, 1987; Moscovici, 1987). Grupa obca postrzegana jest jako kolektywnie działajcy nieprzyjaciel. Przypisuje si jej d-enie do władzy, działania konspiracyjne, solidarno i egoizm grupowy. Poje-dyncza osoba jest odbierana jako lepo podporzdkowana grupie i wykonujca jej wol. Spójno poczyna grupy jest porównywalna do spójnoci poczyna jed-nostki, dlatego mona mówi o swoistej personifikacji grupy. Ten „nowy” rodzaj stereotypu okrelono terminem „stereotyp duszy grupowej” (Kofta, Sdek, 1992, 1995, 1999; Kofta, 1995), z którego póniej zrezygnowano na rzecz terminu „ste-reotyp spiskowy” (Kofta, 2001, Kofta; Narkiewicz-Jodko, 2001). Jak ju wspo-mniano, zawarto stereotypu spiskowego jest zawsze uniwersalna, bez wzgldu na przedmiot stereotypizacji. Okazało si równie, e jest ona podobna w rónych kulturach, o czym wiadcz badania przeprowadzone na Polakach i Amerykanach (Kofta, Sdek, 1999), co moe wskazywa na ewolucyjny, pierwotny charakter stereotypów spiskowych (Kofta, 2001).
W tym miejscu nasuwa si pytanie o to, czym dokładnie s w takim razie „zwykłe stereotypy”. Odpowied na tak postawione pytanie nie naley do pro-stych, poniewa wieloletnia obecno tego pojcia w naukach społecznych za-owocowała rónorodnymi definicjami. Kwestia ta jest dosy obszernie opisywana w podstawowych podrcznikach z zakresu psychologii społecznej. Ze wzgldu na to, e jest to szerokie zagadnienie, oraz z uwagi na ograniczone ramy artykułu, zaprezentowane zostanie wyjanienie, co przez „zwykły” stereotyp rozumie au-torka niniejszego opracowania. Na potrzeby prezentowanego programu ba-dawczego „zwykły”, czyli egzemplaryczny stereotyp, jest pojmowany za Koft (2001) jako trzypoziomowa jednostka wiedzy społecznej składajca si z: (1) re-prezentacji cechy kategorialnej (etykiety), np. koloru skóry; (2) zbioru cech wła-ciwych dla danej kategorii i asocjacyjnie z ni powizanych, np. kategoria „człowiek o czarnym kolorze skóry” moe zawiera cechy takie, jak muzykalny, leniwy, dowcipny; (3) typowych zachowa, jakie wyzwalane s w wyniku przy-pisania napotkanej osoby do danej kategorii.
IV. PROBLEMATYKA BADA WŁASNYCH ZAŁO ENIA I HIPOTEZY
Z dotychczasowych bada nad tosamociowymi przesłankami klasycznie ro-zumianej stereotypizacji wynika, e wysoki stopie ukształtowania tosamoci osobistej (wysoka odrbno JA/MY) wie si z posiadaniem narzdzi poznaw-czych umoliwiajcych osobie wykraczanie poza stereotypowe postrzeganie in-nych ludzi (Jarymowicz, 1993a, 1994b). Jednoczenie przyjmuje si, e w przy-padku dobrze ukształtowanej tosamoci społecznej (wysokiej odrbnoci MY/INNI) zachowanie człowieka jest determinowane w pierwszej kolejnoci przez cele grupy. Dlatego mog pojawi si tendencje kategoryzacyjne umoli-wiajce podtrzymanie podanego statusu grupy, do której dana jednostka przy-naley (Kwiatkowska, 1999). W przypadku stereotypizacji spiskowej wydaje si, e kluczow rol odgrywa tosamo społeczna (Grzesiak-Feldman, 2004), mniejsz za – tosamo osobista (Grzesiak, Kamiska-Feldman, 2001). Oczy-wicie to, jak człowiek funkcjonuje i w jaki sposób postrzega rzeczywisto spo-łeczn, jest wypadkow zarówno stopnia ukształtowania tosamoci społecznej, jak i osobistej, std zainteresowanie w niniejszym programie badawczym cztero-polowym sposobem ujmowania tosamoci.
Załoono, e u osób o przewadze tosamoci indywidualnej (wysoki stopie wyodrbnienia JA wzgldem MY i jednoczenie niski stopie wyodrbnienia MY wzgldem INNYCH) wystpi słabsze tendencje do klasycznej stereotypizacji ni u osób o przewadze tosamoci społecznej (niski stopie wyodrbnienia JA wzgldem MY i równoczenie wysoki stopie wyodrbnienia MY wzgldem INNYCH). W przypadku stereotypu spiskowego uznano, e najmniejszej skłon-noci do stereotypizacji naley oczekiwa u badanych o niskiej odrbskłon-noci MY/INNI, bez wzgldu na stopie poznawczego wyodrbnienia JA, czyli u osób o przewadze tosamoci indywidualnej oraz u osób o braku wyranie ukształto-wanej tosamoci. Najsilniejszej gotowoci do mylenia spiskowego mona si spodziewa u badanych o wysokim stopniu poznawczego wyodrbnienia MY, bez wzgldu na stopie wyodrbnienia JA, czyli zarówno u osób o przewadze tosamoci społecznej, jak i u osób o tosamoci zrównowaonej.
W konsekwencji sformułowano nastpujce hipotezy:
H1: Najsłabsze tendencje do klasycznej stereotypizacji wystpuj u badanych o przewadze tosamoci indywidualnej (TI), najsilniejsze u osób o przewadze tosamoci społecznej (TS).
H2: Najsłabsze tendencje do spiskowej stereotypizacji s obserwowane u ba-danych o przewadze tosamoci indywidualnej (TI) oraz słabo ukształtowanej tosamoci (BT), podczas gdy najsilniejsze tendencje wystpuj u badanych o prze-wadze tosamoci społecznej (TS) oraz o tosamoci zrównowaonej (TZR).
V. METODA
W celu weryfikacji powyszych hipotez przeprowadzono dwa badania. W pierwszym weryfikowano hipotez o wpływie tosamoci na klasycznie rozu-mian stereotypizacj, w drugim – na spiskow.
1. Osoby badane
W badaniu 1 wziło udział 151 osób (114 kobiet i 37 mczyzn, rednia wie-ku – 22,36 rowie-ku, SD = 3,23). Z kolei w badaniu 2 uczestniczyło 113 osób, w tym 81 mczyzn oraz 31 kobiet; rednia wieku – 21,82 (SD = 1,86). W sumie w oby-dwu badaniach zebrano dane od 264 osób, studentów wyszych uczelni w War-szawie.
2. Procedura
Obydwa badania przeprowadzono w warunkach grupowych. Ich prawdziwy cel utajono poprzez zastosowanie instrukcji maskujcej. Problematyka badawcza została okrelona jako dotyczca spostrzegania społecznego. Polecenia i nazwy technik przygotowano w sposób uwiarygodniajcy rzekome zagadnienie badaw-cze. W pierwszej kolejnoci dokonywano pomiaru stopnia ukształtowania tosa-moci społecznej i osobistej, w drugiej – nasilenia stereotypu. Udział w badaniu był dobrowolny i nieodpłatny, o czym na wstpie poinformowano uczestników.
3. Pomiar stopnia ukształtowania toĪsamoĞci
Do pomiaru stopnia ukształtowania tosamoci osobistej (odrbnoci schema-towej JA/MY) oraz stopnia ukształtowania tosamoci społecznej (odrbnoci schematowej MY/INNI) wykorzystano Kwestionariusz Spostrzegania Społeczne-go (Jarymowicz, 1993a, 1994a). Technika ta zawiera trzy identyczne listy 70 rze-czowników opisujcych pozytywne cechy ludzi. Na pierwszej z nich badany ma
za zadanie zaznaczy cechy, które mu si nasuwaj, gdy myli o INNYCH, po czym wybra z zakrelonych uprzednio właciwoci dziesi tych, które najcz-ciej bierze pod uwag. Na drugiej i trzeciej – ma dokona analogicznych operacji i wybra rzeczowniki opisujce odpowiednio MY i JA. Dla okrelenia stopnia poznawczego wyodrbnienia schematu MY wzgldem schematu innych ludzi (stopie ukształtowania tosamoci społecznej) zliczano te właciwoci, które badany uznał za najwaniejsze w opisie MY, a pominł, charakteryzujc INNYCH. Analogicznie, czyli poprzez zsumowanie właciwoci zaznaczonych jako najbardziej charakterystyczne dla JA i jednoczenie nie bdcych najbardziej charakterystycznymi właciwociami MY, wyznaczano wskanik odrbnoci schematowej JA/MY. Warto obydwu wskaników waha si od 0 do 10 punk-tów, gdzie 0 wiadczy o braku, a 10 o wysokiej odrbnoci schematowej (zarów-no JA/MY, jak i MY/INNI). Przyjrzyjmy si przykładowi. Tabela 2 zawiera ce-chy wybrane z kolejnych list przez jednego z badanych.
Tab. 2. Wybrany przykład odpowiedzi w Kwestionariuszu Spostrzegania Społecznego
Cechy wybrane z listy dotyczcej INNYCH
Cechy wybrane z listy dotyczcej MY
Cechy wybrane z listy dotyczcej JA towarzysko poczucie humoru religijno skromno inteligencja atrakcyjno uroda barwno tolerancyjno elegancja towarzysko poczucie humoru religijno uprzejmoĞü inteligencja praktycznoĞü wierno ambicja stałoĞü tolerancyjno wszechstronnoĞü poczucie humoru religijno słownoĞü rozsądek bezinteresownoĞü wierno stałoĞü sumiennoĞü tolerancyjno
Na licie dotyczcej MY pojawiły si cztery cechy (wyrónione pismem pół-grubym), które nie zostały wybrane na licie dotyczcej innych ludzi. Z kolei na licie dotyczcej cech charakterystycznych dla JA badany zaznaczył sze rze-czowników (równie wyrónione pismem półgrubym), które nie zostały
zazna-czone na licie dotyczcej MY. Na tej podstawie zdiagnozowano, e wskanik odrbno MY/INNI wynosi 4, a wskanik odrbno JA/MY jest równy 6.
4. Pomiar stopnia nasilenia klasycznie rozumianego stereotypu
(egzemplarycznego) – badanie 1
W zwizku ze zwikszajc si liczb bada wiadczcych o przewadze me-tod porednich w pomiarze postaw oraz stereotypów i uprzedze (Maison, 1995, 1997; Maison, Bruin, 1999; Maison, Greenwald, Bruin, 2001) do pomiaru stereo-typu egzemplarycznego wykorzystano technik mierzc efekt asymetrii w szacowaniu dystansów JA-INNI (Kamiska-Feldman, 1994, 1997, 2001). Za wskanik nasilenia stereotypu przyjto ustosunkowania dotyczce typowego y-da. Wybór ten wynika ze szczególnej wyrazistoci tego stereotypu wród Pola-ków (Cała, 1996, 2001; Weigl, Łukaszewski, 1992; Weigl, 1999) oraz std, e jako wskanik stereotypu spiskowego (por. kolejny paragraf) postanowiono trak-towa ustosunkowania do ydów.
Technika asymetrii ma charakter kwestionariusza graficznego (por. Kami-ska-Feldman, 1994). Składa si z dwóch rysunków, bdcych swoimi lustrzanymi odbiciami. Na kadym z rysunków znajduj si punkty podpisane imionami ty-powymi dla rónych narodowoci, w tym dla narodowoci ydowskiej, np. Mo-sze, Samuel, Dawid, Icchak, oraz jeden punkt oznaczony jako JA. Zadaniem osób badanych jest oszacowanie w metrach i centymetrach (np. 1 m 35 cm), z uwzgld-nieniem podanej na rysunku skali, odległoci pomidzy sob a przedstawicielami rónych narodowoci. Wskanikiem jest suma rónic midzy oszacowan wielko-ci dystansu w odpowiedzi na pytania, w których JA nie stanowiło punktu odnie-sienia (Jak daleko Ty jesteĞ od ĩyda?) i w symetrycznych pytaniach, w których JA było punktem odniesienia (Jak daleko ĩyd jest od Ciebie?). Jeli np. badany okrelił odległo JA – Icchak jako równ 1m 25 cm, a formalnie identyczn od-legło Mosze – JA oszacował jako równ 1m 50 cm, to wskanik asymetrii wy-niósł -0,25. Dodatnia warto wskanika wiadczy o typowym efekcie egocen-trycznym, ujemna – oznacza tak zwany efekt judocentryczny, wiadczcy o wyra-zistym stereotypie yda. W prezentowanym badaniu jako wskanik asymetrii traktowane były oszacowania odległoci w warunkach duego zagszczenia, w których wzmaga si widoczno obiektu wyrazistego (por. Kamiska-Feldman, 1994, 2002).
5. Pomiar stopnia nasilenia stereotypu spiskowego – badanie 2
Do pomiaru stereotypu spiskowego wykorzystano 18-itemow skal (Kofta, Narkiewicz-Jodko, 2001). Uczestnicy badania proszeni byli o ustosunkowanie si na 5-stopniowej skali (od „zdecydowanie si nie zgadzam” do „zdecydowanie si zgadzam”) do twierdze dotyczcych czterech narodowoci: Czechów, ydów, Niemców i Polaków. Jako wskanik stereotypu spiskowego potraktowano wy-łcznie ustosunkowania do ydów, którzy s prototypowym obiektem mylenia spiskowego (Kofta, Sdek, 1999; Kofta, 2001). Warto wskanika waha si od 18 do 90 punktów; im jest wysza, tym wysze nasilenie stereotypu spiskowego.
VI. WYNIKI
W obydwu badaniach zmienne odrbno schematowa JA/MY i odrbno schematowa MY/INNI zostały poddane dalszym przekształceniom. Pierwszym krokiem było dokonanie kompresji 11-stopniowej skali (warto wskanika od 0 do 10) do skali 3-stopniowej (niska, rednia, wysoka). Za niski stopie odrbnoci schematów JA/MY oraz MY/INNI uznano warto wskanika od 0 do 5, za redni warto 6 (w obydwu badaniach dla zmiennej JA/MY i zmiennej MY/INNI mediana i modalna wyniosły 6), za wysoki – warto od 7 do 10. Ten sposób przekształcania zmiennych zaczerpnito z prac zespołu kierowanego przez M. Jarymowicz, którego członkami były A. Kwiatkowska i A. Szuster-Zbro-jewicz (zob. Jarymowicz 1992b, 1993a, 1993b, 1994b; Kwiatkowska, 1999; Szu-ster-Zbrojewicz, 1989).
W drugim kroku wykluczono z analiz te osoby, które charakteryzowały si redni odrbnoci schematów JA/MY lub/i MY/INNI. W rezultacie w badaniu 1 poddano dalszej analizie 85 przypadków, a w badaniu 2 – 67.
W trzecim kroku przydzielono badanych do czterech grup. Osoby o wysokiej odrbnoci schematowej MY/INNI i jednoczenie niskiej odrbnoci JA/MY zostały zaliczone do grupy o dominujcej tosamoci społecznej (TS), za osoby o niskiej odrbnoci MY/INNI i zarazem wysokiej odrbnoci JA/MY – do kate-gorii osób o dominujcej tosamoci indywidualnej (TI). Wysoki stopie wyod-rbnienia JA wzgldem MY, współwystpujcy z wysokim stopniem wyodrb-nienia MY wzgldem innych, został uznany za przejaw tosamoci zrównowao-nej (TZR), natomiast niski stopie wyodrbnienia JA z MY i jednoczenie niski
stopie wyodrbnienia MY ze schematu INNYCH traktowano jako brak wyranie ukształtowanej tosamoci (BT).
1. Badanie 1
Jednoczynnikowa analiza wariancji wykazała istnienie, na poziomie tenden-cji, wpływu rodzaju tosamoci na porednio mierzony stereotyp egzemplaryczny (test asymetrii) – F(3,84) = 2,525, p = 0,063. Rónice midzy poszczególnymi
po-ziomami czynnika ilustruje rys. 1.
Rodzaj toĪsamoĞci TZR TS TI BT ĝ re d n i w s k a Ĩn ik a s y m e tr ii 0,0 -0,1 -0,2 -0,3
BT – brak tosamoci, TI – tosamo indywidualna, TS – tosamo społeczna, TZR – tosamo zrównowaona
Rys. 1. rednie nasilenie stereotypu egzemplarycznego
w zalenoci od rodzaju tosamoci
Dla ułatwienia analizowania wyników naley przypomnie, e warto ujem-na w tecie asymetrii wiadczy o efekcie judocentrycznym, który jest przejawem posiadania wyrazistego stereotypu etnicznego yda. Badani o dominujcej to-samoci społecznej uzyskali, co uwidacznia rysunek, najnisz redni warto
wskanika asymetrii (M = -0,278; SD = 0,138). Rónica midzy nimi a osobami o tosamoci zrównowaonej (M = -0,162; SD = 0,246) oraz indywidualnej (M = = -0,104; SD = 0,138) jest istotna statystycznie. W pierwszym przypadku test po-równa planowych wykazał istotno na poziomie 0,015 – t(81) = 2,486, w drugim
na poziomie 0,052 – t(81) = -1,974. Zaobserwowano równie tendencj tak, e
osoby o tosamoci zrównowaonej wykazały si mniejsz skłonnoci do stereo-typizacji ni osoby o braku tosamoci (M = -0,188; SD = 0,269) – t(81) = 1,743, p = 0,085.
2. Badanie 2
Jednoczynnikowa ANOVA wykazała istotny wpływ dominujcych form to-samoci na skłonno do spiskowej stereotypizacji – F(3,66) = 3,337, p = 0,025. Jak
ilustruje rys. 2, osoby o tosamoci indywidualnej (TI) wykazały si najnisz skłonnoci do mylenia spiskowego (M = 50,40; SD = 13,04).
Rodzaj toĪsamoĞci TZR TS TI BT ĝ re d n ie n a s ile n ie s te re o ty p u s p is k o w e g o 80 70 60 50 40
Rys. 2. rednie nasilenie stereotypu spiskowego w zalenoci od rodzaju tosamoci (oznaczenia jak na rys. 1)
Rónice widoczne na rys. 3 s istotne statystycznie. Testy kontrastów plano-wych wykazały rónic (p = 0,002) midzy tosamoci indywidualn a spo-łeczn (M = 73,88; SD = 12,77) – t(63) = 3,151 oraz rónic (p = 0,046) midzy
osobami o tosamoci indywidualnej a osobami o braku wyranie ukształtowanej tosamoci (M = 62,14; SD = 17,08) – t(63) = -2,038. Z kolei osoby o tosamoci
zrównowaonej (M = 62,05; SD = 15,41) róni si od osób o tosamoci indywi-dualnej na poziomie silnej tendencji – t(63) = -1,915; p = 0,060.
Zgodnie z załoeniami teorii, osoby o dominujcej tosamoci społecznej uzyskały najwysze wskaniki stereotypu spiskowego. Róni si one w sposób istotny od badanych o dominujcej tosamoci indywidualnej, o czym była mowa w poprzednim akapicie. Jednoczenie wykazano, na poziomie tendencji, rónic midzy tymi badanymi a osobami z grupy o tosamoci zrównowaonej – t(63) =
= -1,799, p = 0,077 − oraz z grup o braku tosamoci – t(63) = 1,871; p = 0,066.
VII. WNIOSKI I DYSKUSJA
Osoby o przewadze tosamoci społecznej przejawiały – w znacznie wik-szym stopniu ni badani o przewadze tosamoci indywidualnej oraz o tosamo-ci zrównowaonej – skłonno do obydwu rodzajów stereotypizacji. Rezultat ten, jako zgodny z załoeniami teorii tosamoci osobistej i społecznej, dostarczył potwierdzenia dla hipotezy 1 i czciowo hipotezy 2. Wynika std wany wnio-sek. Przewaajca tosamo społeczna sprzyja tendencjom stereotypizacyjnym, bez wzgldu na typ stereotypizacji.
Okazało si równie, e skłonno do posługiwania si tradycyjnie rozumia-nym stereotypem, czyli stereotypem egzemplaryczrozumia-nym, jest podobna u badanych o przewadze tosamoci indywidualnej oraz u badanych o tosamoci zrównowa-onej. Jednych i drugich charakteryzuje wysoki stopie poznawczego wyodrb-nienia JA wzgldem MY. Jedni i drudzy dysponuj instrumentami poznawczymi umoliwiajcymi decentracj, a co za tym idzie – inne ni stereotypowe spojrze-nie na człowieka. Troch inaczej wyglda to w przypadku stereotypizacji spisko-wej. Osoby o przewadze tosamoci indywidualnej były w istotny statystycznie sposób mniej skłonne do mylenia spiskowego ni badani o tosamoci zrówno-waonej. Jest to zgodne z oczekiwaniami teoretycznymi sformułowanymi w hipo-tezie 2. Tosamo zrównowaona oznacza dobrze wyodrbnione JA wzgldem MY oraz MY wzgldem INNYCH, podczas gdy przewaga tosamoci indywidu-alnej oznacza wysoki stopie odrbnoci JA/MY, przy jednoczenie niskim
stop-niu odrbnoci MY/INNI. Funkcjonowanie osób o przewadze tosamoci indy-widualnej – sił rzeczy – regulowane jest przez ten rodzaj tosamoci, podczas gdy funkcjonowanie osób o tosamoci zrównowaonej moe by regulowane – w zalenoci od kontekstu sytuacyjnego – zarówno przez tosamo indywidual-n, jak i społeczn. Przypuszczalnie z uwagi na specyfik zadania, polegajcego na ustosunkowywaniu si do stwierdze na temat ydów, badani ci przestawili si na regulowany przez tosamo społeczn poziom relacji midzygrupowych. Technika mierzca stereotyp spiskowy skupia uwag badanych na perspektywie midzygrupowej. Z kolei technika do pomiaru stereotypu egzemplarycznego (test asymetrii) koncentruje na typowym przedstawicielu grupy obcej. Dlatego osoby o tosamoci zrównowaonej, wypełniajc skale do pomiaru stereotypu spisko-wego, przestawiały si na poziom tosamoci społecznej, a w przypadku wykony-wania zada zwizanych z pomiarem stereotypu egzemplarycznego – przeciwnie.
Mona przyj, e wysoki stopie poznawczego wyodrbnienia JA wzgldem MY sprzyja wykraczaniu poza stereotypowe spostrzeganie wiata. Przy czym w przypadku stereotypizacji egzemplarycznej wpływ ten nie zaley od stopnia wyodrbnienia MY wzgldem INNYCH. W przypadku stereotypizacji spiskowej, wysoki stopie wyodrbnienia JA wzgldem MY wie si z mniejsz skłonno-ci do wiary w spiskowe teorie, przy czym efekt ten jest modyfikowany przez stopie wyodrbnienia MY wzgldem schematu INNYCH. Osoby o tosamoci zrównowaonej s mniej skłonne do mylenia spiskowego ni osoby o przewadze tosamoci społecznej, ale bardziej skłonne ni osoby o przewadze tosamoci indywidualnej. By moe rónic w gotowoci do posługiwania si stereotypami klasycznymi i spiskowymi u osób o tosamoci zrównowaonej mona wyjani odmiennoci obydwu rodzajów stereotypizacji. Pierwszy z nich funkcjonuje na poziomie kontaktów interpersonalnych, drugi na poziomie relacji midzygrupo-wych (Kofta, Sdek, 1992). Dobrze ukształtowana tosamo społeczna (wyraa-jca si poznawczym wyodrbnieniem MY wzgldem INNYCH), z natury regu-lujca kontakty midzygrupowe, sprzyja myleniu spiskowemu, postrzeganiu grup jako odrbnych i zintegrowanych bytów.
Podsumowujc, osoby o przewadze tosamoci społecznej nie dysponuj na-rzdziami poznawczymi do decentracji i wykraczania poza stereotypowe postrze-ganie wiata. Z kolei osoby o przewadze tosamoci indywidualnej dysponuj instrumentami poznawczymi umoliwiajcymi dokonywanie porówna midzy-kategorialnych. Osoby o tosamoci zrównowaonej wyposaone s w zdolnoci instrumentalne właciwe dla tosamoci społecznej oraz dla tosamoci
indywi-dualnej. Posiadaj zatem narzdzia poznawcze umoliwiajce zarówno decentra-cj i dostrzeganie perspektywy innych osób, jak i dokonywanie porówna mi-dzykategorialnych i koncentrowania si na wymiarze relacji midzygrupowych. Skoro osoby o tosamoci zrównowaonej przejawiaj podobn skłonno do egzemplarycznej stereotypizacji jak osoby o przewadze tosamoci indywidual-nej, mona przypuszcza, e na proces stereotypizacji egzemplarycznej wpływa – charakterystyczna dla wysokiej odrbnoci schematowej JA/MY – zdolno do decentracji i wykraczania poza stereotypow perspektyw spostrzegania blinich. Poniewa u osób o tosamoci zrównowaonej gotowo do spiskowej stereoty-pizacji jest wiksza ni u osób o przewadze tosamoci indywidualnej, naley uzna, e przede wszystkim stopie odrbnoci MY/INNI decyduje o sile tenden-cji do mylenia spiskowego, przy czym ten wpływ moe by czciowo neutrali-zowany przez dobrze ukształtowan tosamo osobist, std nisze wyniki na skali spiskowej stereotypizacji u badanych o tosamoci zrównowaonej ni u badanych o przewadze tosamoci społecznej.
BIBLIOGRAFIA
Boski, P., Jarymowicz, M., Malewska-Peyre, H. (red.) (1992). ToĪsamoĞü a odmiennoĞü kulturowa. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Cała, A. (1996). Autostereotypy i stereotypy narodowe. W: I. Krzemiski (red.), Czy Polacy są
anty-semitami? (s. 199-298). Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Cała, A. (2001). Stereotyp yda i Niemca – trwało i zmiany. W: M. Kofta, A. Jasiska-Kania (red.),
Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania społeczno-kulturowe (s. 249-261). Warszawa:
Wy-dawnictwo Naukowe Scholar.
Groh, D. (1987). The temptation of conspiracy theory or: Why do bad thinks happen to god people? Part I: Preliminary draft of a theory of conspiracy theories. W: C. F. Graumann, S. Moscovici (red.), Changing conceptions of conspiracy (s. 1-13). New York: Springer.
Grzesiak, M., Kamiska-Feldman, M. (2001). Tosamociowe przesłanki posługiwania si stereoty-pem duszy grupowej. Studia Psychologiczne, 39, 93-106.
Grzesiak-Feldman, M. (2004). SkłonnoĞü do spiskowej oraz egzemplarycznej stereotypizacji:
uwarun-kowania toĪsamoĞciowe (mps pracy doktorskiej, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski).
Jarymowicz, M. (1992a). Tosamo jako efekt rozpoznawania siebie wród swoich i obcych. W: P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre (red.), ToĪsamoĞü a odmiennoĞü kulturowa (s. 213-275). Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Jarymowicz, M. (1992b). Schematy JA, MY a uprzedzenia midzygrupowe. W: Z. Chlewiski, I. Kurcz (red.), Stereotypy i uprzedzenia (s. 45-56). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psycho-logii PAN.
Jarymowicz, M. (1993a). Odrbno schematowa Ja-My-Oni a społeczne identyfikacje. Przegląd
Jarymowicz, M. (1993b). An attempt to operationalize social versus personal identity constructs. W: M. Jarymowicz (red.), To know Self–To understand Others (s. 50-60). Pozna–Warsaw– Rotterdam: Eburon Delft.
Jarymowicz, M. (1994a). W stron indywidualnej podmiotowoci i zblie z innymi: podmiotowe podstawy społecznych identyfikacji. W: M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą
widzenia siebie i Ğwiata (s. 11-33). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jarymowicz, M. (1994b). O formach umysłowego ujmowania MY i ich zwizku ze spostrzeganiem innych. W: M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i Ğwiata (s. 191-199). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jarymowicz, M. (2000). Psychologia tosamoci. W: J. Strelau (red.), Psychologia podrĊcznik
akade-micki (s. 107-125). Gdask: GWP.
Kamiska-Feldman, M. (1994). Asymetria w ocenianiu dystansów Ja-Inni. Warszawa: Oficyna Wy-dawnicza Wydziału Psychologii UW.
Kamiska-Feldman, M. (1997). Czy błd asymetrii w ocenianiu dystansów Ja-Inni jest przejawem utajonego działania stereotypów? Studia Psychologiczne, 35, 97-115.
Kamiska-Feldman, M. (2001). Efekt asymetrii w szacowaniu dystansów Ja-Inni i test utajonych sko-jarze (IAT) jako miary stereotypów. Studia Psychologiczne, 30, 197-210.
Kamiska-Feldman, M. (2002). Zwizki poznawczej indywiduacji z efektem asymetrii w spostrzega-niu dystansów Ja-Inni jako miara stereotypów społecznych. W: M. Lewicka, J. Grzelak (red.),
Jednostka i społeczeĔstwo (s. 185-216). Gdask: GWP.
Kofta, M. (1995). Stereotype of a group-as-a-whole: The role of diabolic causation schema. Polish
Psychological Bulletin, 26, 83-96.
Kofta, M. (1996). Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedze. W: M. Marody, E. Gucwa- -Leny (red.), Podstawy Īycia społecznego w Polsce (s. 198-217). Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
Kofta, M. (2001). Stereotyp spiskowy jako centralny składnik antysemityzmu. W: M. Kofta, A. Jasi-ska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania społeczno-kulturowe (s. 274-297). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kofta, M., Narkiewicz-Jodko, W. (2001). Wartoci a bytowo grupy, stereotypy spiskowe i uprze-dzenia. W: D. Doliski, B. Weigl (red.), Od myĞli i uczuü do decyzji i działaĔ (s. 59-74). Warsza-wa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kofta, M., Sdek, G. (1992). Struktura poznawcza stereotypu etnicznego, blisko wyborów parlamen-tarnych a przejawy uprzedze antysemickich. W: Z. Chlewiski, I. Kurcz (red.), Stereotypy
i uprzedzenia (s. 67-86). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kofta, M., Sdek, G. (1995). Stereotyp „duszy grupowej”, wybory parlamentarne a postawy wobec osób pochodzenia ydowskiego. W: B. Wojciszke (red.), Jacy są Polacy? Badania opinii
spo-łecznej jako Ĩródło wiedzy psychologicznej (s. 55-72). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psy-chologii PAN.
Kofta, M., Sdek, G. (1999). Stereotyp duszy grupowej a postawy wobec obcych: wyniki bada son-daowych. W: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red), Psychologia rozumienia zjawisk społecznych (s. 173-208). Warszawa–Łód: PWN.
Kwiatkowska, A. (1999). ToĪsamoĞü społeczna a społeczne kategoryzacje. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Maison, D. (1995). Do we say what we think? On the implications for research of an anti-discrimination norm. Polish Psychological Bulletin, 26, 175-187.
Maison, D. (1997). Jak powstają stereotypy narodowe. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii UW.
Maison, D., Bruin, R. (1999). Test utajonych skojarze (IAT) Greenwalda: metoda badania utajonych postaw. Studia Psychologiczne, 37, 61-81.
Maison, D., Greenwald, A. G., Bruin, R. (2001). The Implicit Association Test as a measure of implicit consumer attitudes. Polish Psychological Bulletin, 32, 61-70.
Moscovici, S. (1987). The conspiracy mentality. W: C. F. Graumann, S. Moscovici (red.), Changing
conceptions of conspiracy (s. 151-169). New York: Springer.
Szuster-Zbrojewicz, A. (1989). Poznawcze wyodrbnienie własnej osoby a przejawy asymetrii w ocenianiu dystansów JA-MY-INNI. Studia Psychologiczne, 27, 2, 41-54.
Tajfel, H., Turner, J. C. (1986). The social identity theory of intergroup behaviour. W: S. Worchel, W. G. Austin (red.), The psychology of intergroup relations (s. 7-24). Chicago: Nelson-Hall. Turner, J. C. (2001). Teoria autokategoryzacji. W: A. Manstead, M. Hewstone (red.), Encyklopedia
Blackwella. Psychologia społeczna (s. 632-634). Warszawa: Wyd. Santorski & Co.
Weigl, B. (1999). Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieĪy. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Weigl, B., Łukaszewski, W. (1992). Modyfikacja stereotypów i uprzedze etnicznych u dzieci. W: Z. Chlewiski, I. Kurcz (red.), Stereotypy i uprzedzenia (s. 105-120). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
THE IDENTITY PREMISES OF STEREOTYPISATION
S u m m a r y
The purpose of the current study was to investigate the relationship between identity and readiness for classical and conspiracy stereotyping. The conspiracy stereotypes are holistic representations of the entire out-groups, whereas the classical stereotypes are mainly trait-theories of a typical out- -grouper. The obtained results suggest that the strongest propensity for both kinds of stereotyping is typically related to social identity whereas the lowest – to individual identity. It was also observed that the individuals with the well-balanced identity (when the personal and the social identity is well developed) have the cognitive tools characteristic for both personal and social identity. It can be assumed that social identity plays an important role in conspiracy stereotyping, as subjects with well-balanced identity were more prone for this kind of stereotyping, which is extensively discussed in the paper.
Key words: classical (trait-laden) stereotype, conspiracy stereotype, schemata distinctiveness, per-sonal identity, social identity, balanced identity, the lack of identity.
