Zasób i struktura kapitału rzeczowego w gospodarce polskiej w okresie transformacji

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 793. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Dorota Góral Studia Doktoranckie Wydziału Zarządzania. Robert W. Włodarczyk Katedra Teorii Ekonomii. Zasób i struktura kapitału rzeczowego w gospodarce polskiej w okresie transformacji 1. Istota transformacji – wprowadzenie Na początku lat 90. większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej rozpoczęła transformację, która polegała na wprowadzeniu gospodarki rynkowej opartej na prywatnej własności i indywidualnej przedsiębiorczości1. Jej istotą były zasadnicze zmiany w systemie funkcjonowania gospodarek narodowych, a w szczególności w formie własności i mechanizmie alokacji zasobów czynników produkcji2. W kontekście tej problematyki w literaturze ekonomicznej używa się określenia „transformacja ustrojowa”3. Definiuje się ją na ogół jako zmiany społeczno-polityczne, ustrojowe i gospodarcze – o rewolucyjnym charakterze – zachodzące w Europie Środkowej i Wschodniej, które wywarły olbrzymi wpływ na dotychczasowy układ stosunków międzynarodowych. Zmiany te charakteryzowały się ponadto gruntownymi przeobrażeniami systemowymi, polegającymi 1 Z. Sadowski, Dlaczego polskiej transformacji nie można uznać za zakończoną? [w:] Gospodarka Polski po 15 latach transformacji, red. R. Kowalski, A. Pollok, Materiały z konferencji naukowej, PTE, Kraków 2004, s. 19.. 2 E. Łukawer, Transformacja systemowa w przekroju (Jak widzą to polscy ekonomiści) [w:] Gospodarka Polski na przełomie wieków, red. Z. Dach, PTE, Kraków 2002, s. 83.. J.W. Gołębiowski, Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 985. 3.

(2) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 68. na odejściu od istniejących dotąd zasad oraz instytucjonalnych form organizacji życia politycznego i gospodarczego, które obowiązywały w tym regionie ponad cztery dziesięciolecia. Proces transformacji ustrojowej można rozpatrywać na czterech płaszczyznach: politycznej, ekonomicznej, społecznej i instytucjonalnej. Aby zapewnić harmonijny przebieg tego procesu, zmiany zachodzące na wszystkich płaszczyznach muszą się wzajemnie uzupełniać oraz prowadzić do realizacji jednoznacznie określonego celu. Szczególnie na etapie tworzenia podstaw gospodarki rynkowej nie wolno zaniedbać żadnej z powyższych płaszczyzn, gdyż w przeciwnym razie można stworzyć system ekonomiczny niezdolny do działania w nowoczesnym i zglobalizowanym świecie. W teorii makroekonomii podnoszony jest głównie aspekt ekonomiczny i społeczny, chociaż w ostatnich latach toczy się również dyskusja na temat aspektów instytucjonalnych transformacji4. Z ekonomicznego punktu widzenia proces transformacji składa się z trzech powiązanych ze sobą etapów: liberalizacji i makroekonomicznej stabilizacji, budowy instytucji typowych dla gospodarki rynkowej oraz mikroekonomicznej restrukturyzacji5. Zmiany te są efektem deformacji w sferze ekonomicznej poprzedniego systemu. Trzeba podkreślić, że system gospodarki centralnie planowanej spowodował przede wszystkim wielostronną nieefektywność działalności, co oznaczało deprecjację jakościową ekonomicznej sfery gospodarki. Ujawniło się to w nieracjonalnej alokacji rzeczowych czynników wytwórczych oraz licznych ograniczeniach dotyczących stopnia wykorzystania kapitału rzeczowego, a także aktywności i kreatywności kapitału ludzkiego. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, że decydujące znaczenie w okresie transformacji mają zmiany jakościowe, natomiast wszelkie modyfikacje ilościowe są zwyczajną konsekwencją dokonujących się przemian systemowych. Należy również wspomnieć o aspekcie społecznym, który bywa często pomijany i spychany na drugi plan. Jeśli chodzi o strukturę społeczną, zmiany dotyczą w pierwszym rzędzie przejścia od podziału na wielkie grupy społeczne, dokonanego według kryterium miejsca i charakteru pracy, takie jak: rolnicy, robotnicy, pracownicy umysłowi czy inteligenci, do podziału uwzględniającego kryterium własności, czyli podziału na właścicieli środków produkcji – pracodawców, oraz G.W. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy [w:] Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G.W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004, s. 19–41; Wkład transformacji do teorii ekonomii, red. J. Kleer, A. Kondratowicz, CeDeWu.pl – Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2006; M. Brzozowski, P. Gierałtowski, D. Milczarek, J. Siwińska-Gorzelak, Instytucje a polityka makroekonomiczna i wzrost gospodarczy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006. 4. G.W. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, Dom Organizatora, Toruń 2001, s. 22–23. 5.

(3) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 69. ludzi pracy najemnej, inaczej pracobiorców. Zmiana ta dotyczy kryzysu wartości prospołecznych wypieranych przez wartości indywidualne związane z nastawieniem na zysk czy też osiąganie głównie korzyści osobistych. Tolerancja dla innych poglądów lub autentyczny dialog, w miejsce płynących z góry prawd i pouczeń, tworzą grunt dla ogólnospołecznego konsensusu oraz odrodzenia kultur i wartości narodowych. Zmiany transformacyjne stworzyły nową jakość społeczną, która w wielu środowiskach jest słabo akceptowalna i najczęściej staje się bodźcem do wyrażania coraz wyraźniejszych poglądów i opinii o narastających nieprawidłowościach i rozwarstwieniu społecznym6. Istotnym wyznacznikiem transformacji są również zmiany polityczne, które polegają na przejściu od systemu autorytatywnego – opartego na bezwzględnej dominacji jednego ugrupowania politycznego oraz przenikającego wszelkie dziedziny życia społecznego – do wielopartyjnego systemu demokracji parlamentarnej. System polityczny nie jest ostatecznie ukształtowany i niezbędne jest usunięcie wielu patologii w tym obszarze. W wielu sytuacjach decyzje podejmowane są z myślą o interesie własnej opcji politycznej, pomija się natomiast kwestie ogólnogospodarcze i społeczne. Wszelka niestabilność polityczna, także ta wynikająca ze społecznie nieakceptowanych dysproporcji w podziale dochodów, nie sprzyja inwestowaniu, konkurencji ani rozwojowi7. Zmienność sceny politycznej wpływa negatywnie na proces gospodarowania, ponieważ w takich warunkach częściej podejmowane są nietrafne decyzje polityczne, które szczególnie w okresie transformacji okazują się brzemienne w skutkach z ekonomicznego punktu widzenia. Proces transformacji charakteryzuje się zmiennością i dużą niepewnością, dlatego priorytetowym celem polityków powinno być zapewnienie minimalnego zakresu przewidywalności zmian wynikających z ogólnej logiki transformacji8. Zróżnicowany stopień zaawansowania mechanizmów rynkowych w poszczególnych krajach, różne priorytety rządów w zakresie polityki makroekonomicznej, a także wyraźne różnice strukturalne między gospodarkami na początku transformacji stanowiły podstawowe przyczyny licznych rozbieżności rozwojowych i nieznanych dotychczas zjawisk społeczno-ekonomicznych. Radykalne przekształcenia transformacyjne spowodowały także negatywne zmiany podstawowych kategorii makroekonomicznych. Nastąpił okresowy spadek poziomu życia społeczeństw zamieszkujących te kraje, co wywołało liczne konflikty społeczne, protesty i strajki oraz niechęć wielu grup społecznych do działań restrukturyzacyjnych 6 A. Adamczyk, Makroekonomiczne uwarunkowania bezrobocia transformacyjnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2005, nr 170, s. 16–17.. 7 A. Alesina, R. Perotti, Income Distribution, Political Instability, and Investment, „European Economic Review” 1996, nr 40. 8. A. Adamczyk, op. cit., s. 17..

(4) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 70. oraz budowy gospodarki rynkowej. Nie bez znaczenia była również mentalność zamieszkujących te kraje społeczeństw9. Spośród wielu ważnych zagadnień ekonomicznych, poruszanych w kontekście transformacji ustrojowej, uwagę przykuwają przede wszystkim kwestie wzrostu gospodarczego, zatrudnienia czy wartości i jakości majątku wytwórczego. W dalszej części artykułu scharakteryzowano podstawowe zmiany w zakresie zasobów kapitału rzeczowego na początku i w trakcie transformacji, a także przedstawiono główne kierunki tych zmian w gospodarce polskiej. 2. Kapitał rzeczowy a transformacja ustrojowa 2.1. Kapitał rzeczowy w okresie przedtransformacyjnym. Rozmiary oraz charakter środków trwałych w Polsce na przełomie lat 80. i 90. były efektem procesów zachodzących od lat powojennych aż do schyłku lat 80. Zasoby te kształtowały się w specyficznych warunkach wewnętrznych (system gospodarki centralnie planowanej oraz będąca jego bezpośrednią konsekwencją – specyficzna polityka inwestycyjna) i zewnętrznych (uczestnictwo Polski w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, określające nie tylko zakres i strukturę stosunków handlowych i pozahandlowych w obrębie tego ugrupowania, ale też wychodzące poza nie)10. W okresie tym w Polsce, podobnie jak w innych krajach o gospodarce centralnie planowanej, charakter oraz mechanizm powiększania i reprodukcji majątku trwałego determinował w głównej mierze asymetryczny model inwestowania. Cechowała go nadmierna koncentracja nakładów inwestycyjnych na budowę nowych obiektów kosztem odtwarzania zużytych zdolności produkcyjnych, czyli kosztem hamowania procesu restytucyjnego. Taka forma polityki inwestycyjnej opóźniała proces technicznego przezbrojenia funkcjonującego aparatu wytwórczego. Z kolei utrzymywanie w ruchu zdekapitalizowanych i przestarzałych urządzeń o małej sprawności i wydajności było przyczyną nadmiernie wysokich kosztów eksploatacji i niskiej efektywności tego aparatu. Jedną z cech polityki przemysłowej prowadzonej w Polsce w okresie powojennym była budowa przedsiębiorstw gigantów. U podłoża tej koncepcji leżała doktryna, w myśl której wielka skala produkcji w połączeniu z ówczesną techniką miały zapewnić skokowy 9 Por. G.W. Kołodko, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltex, Warszawa 1999; M. Rossi, A. Schaechter, A. Tiffin, L.L. Ong, I. Halikias, Ukraine: Selected Issues, IMF Country Report nr 05/416, November 2005; C.R. Shiels, M. Pani, E. Jafarov, Is Russia Still Driving Regional Economic Growth?, IMF Working Paper nr 05/192, September 2005.. P. Glikman, M. Kabaj, T. Muszkiet, Ciągłość i transformacja gospodarki. Zasoby kapitału, pracy, energii i ich wykorzystanie do roku 2000–2010, Key Text, Warszawa 1997, s. 13–17. 10.

(5) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 71. wzrost wydajności pracy. Planowano dzięki temu zniwelować szybko znaczne zapóźnienia gospodarki bez rugowania drobnej wytwórczości. Centralne zarządzanie gospodarką było zatem wzorowane na modelu wielozakładowego przedsiębiorstwa, gdyż realizowanie tej polityki w warunkach dużego rozproszenia podmiotów byłoby niemożliwe11. Po okresie głębokich zmian strukturalnych przypadających na okres od początku lat powojennych do końca lat 70., ich intensywność osłabła. Innymi słowy, zmniejszyła się innowacyjność struktury produkcji, również ta dotycząca struktury majątku trwałego w polskiej gospodarce. W warunkach stałego spowalniania aktywności gospodarczej, a także upowszechniania nierozwojowych proporcji podziału osiąganego dochodu, coraz wyraźniej zaczęła uwidaczniać się niekorzystna realokacja kapitału12. Przyjęto koncepcję ochrony wielkości konsumpcji kosztem wyhamowania dynamiki inwestycji do takiego poziomu, który nie gwarantował optymalnego stopnia wymiany kapitału produkcyjnego. W niedługim czasie przyczyniło się to do dekapitalizacji majątku trwałego i wykrystalizowania się nieefektywnej jego struktury w ujęciu działowym i sektorowym13. Przestarzałość potencjału produkcyjnego miała dwie przyczyny: po pierwsze, już w momencie inwestowania pod względem poziomu technicznego majątek trwały należał do starej generacji, a po drugie, jego części składowe nie były we właściwy sposób wymieniane na nowocześniejsze14. Paradoksalną cechą polskiej gospodarki w latach poprzedzających transformację było występowanie przyrostów wartości majątku trwałego mimo słabnącej koniunktury makroekonomicznej. Zdaniem P. Glikmana15, przyczyną tego typu zależności był ekstensywny model inwestowania, który obniżał tempo wzrostu gospodarczego. Chodzi mianowicie o wadliwe ukierunkowanie nakładów inwestycyjnych, przeznaczanych głównie na wzrost majątku trwałego, nie zaś na jego restrukturyzację – pojawiał się niepohamowany wzrost popytu przedsiębiorstw na nowe hale produkcyjne, maszyny, urządzenia techniczne, środki transportu, który dodatkowo był wzmacniany przez system instytucjonalny gospodarki niedoborów. Empirycznie potwierdzał się opisany. 11. Ibidem, s. 24–35.. W. Jakóbik, Zmiany systemowe a struktura gospodarki w Polsce, PWN, Warszawa 2000, s. 98–99. 12. 13. Ibidem, s. 102.. A. Lipowski, Podejście do przemian strukturalnych w okresie transformacji, Raport nr 10 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1993, s. 95. 14. 15 P. Glikman, Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majątku trwałego w przemyśle, INE PAN, Warszawa 1993, s. 22–23; idem, Restrukturyzacja potencjału produkcyjnego przemysłu polskiego, „Ekonomista” 1992, nr 5–6..

(6) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 72. przez teoretyków ekonomii „pęd do ekspansji”16. Warto podkreślić, że przy tych samych nakładach inwestycyjnych, które poniesiono w okresie przedtransformacyjnym, stabilizacja lub nawet zmniejszenie wartości majątku mogłyby stanowić dodatkowy impuls rozwojowy. W istocie likwidacja licznych, technicznie przestarzałych zakładów, a zarazem realokacja uwolnionego kapitału pozwoliłyby na bardziej efektywne wykorzystanie pozostałego majątku. Podobnie w dziedzinie stosowania pracy żywej możliwe byłoby osiągnięcie postępu dzięki udoskonaleniu infrastruktury technicznej. W sumie zmiana struktury zasobów produkcyjnych zwiększyłaby wykorzystanie mocy wytwórczych, doprowadzając tym samym do wzrostu efektywności gospodarowania. Tabela 1. Struktura środków trwałych w Polsce i w krajach OECD (w %; ceny bieżące) Wyszczególnienie Przemysł, w tym: węglowy. energetyczny. hutniczy. maszynowy. precyzyjny. Udział środków trwałych. 1970. 24,5. 2,7. 3,5. 2,2. 5,6. 1,7. –. 0,2. 1,2. 1,6. 1,5. 3,6. 3,5. 2,5. 0,5. 0,5. 0,3. 1,7. 0,8. 0,3. 0,3. 3,0 1,3. 0,3. spożywczy. 1,7. inne. 3,2. –. 0,2. 0,3. Budownictwo. 19,3. 2,3. 0,1. papierniczy lekki. 23,4. 2,4. 2,9. 0,6. mineralny. OECD. 2,8. 1,0. metalowy. drzewny. Polska. 1970–1989 1970–1989. 2,2. 0,4. chemiczny i paliwowy. 1989. 18,6. elektrotechniczny i elektroniczny. środków transportu. Polska. 1,4. 0,2 1,1. 1,8. 0,9 1,0. 1,5. 0,4 1,8. 0,7. 0,9 1,4. 0,4. 2,1. 2,2. 2,0. 2,0. 0,4. 1,8 –. 4,5 –. –. 0,8 1,2. 1,5 1,1. Rolnictwo i leśnictwo. 27,4. 22,6. 23,9. 3,5. Drogi publiczne. 22,8. 14,8. 17,3. 39,5. Transport i łączność. 6,9. 6,3. J. Kornai, Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa 1985, s. 275–276.. 16. 6,7. 7,1.

(7) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 73. cd. tabeli 1. Udział środków trwałych. Wyszczególnienie Gospodarka mieszkaniowa i usługi komunalne. Gospodarka komunalna Obrót towarowy. Usługi niematerialne. 1970. Polska. 14,4. 15,9. 4,9. 4,5. 1,7. 2,0. 0,6. 3,4. 2,0. Inne. 1989. 4,0. Polska. OECD. 1970–1989 1970–1989 15,2 4,4 1,8. 3,5 1,8. 4,9. 24,0. 0,6. Źródło: P. Glikman, M. Kabaj, T. Muszkiet, op. cit., s. 39.. 9%. 19%. 4%. 39%. 29%. Przemysł Rolnictwo i leśnictwo Usługi i obrót towarowy Drogi, gospodarka mieszkaniowa i komunalna Pozostałe. Rys. 1. Struktura sekcyjna środków trwałych w krajach OECD (średnia w latach 1970–1989; w %) Źródło: jak w tabeli 1.. Wstępna ocena stanu majątku produkcyjnego w Polsce w latach 1970–1989 pozwala stwierdzić, że wystąpiło zauważalne przesunięcie w jego strukturze, przy czym najsilniejsze zmiany zaszły – jak już wspomniano – w latach 70. W największym stopniu dotyczyło to przemysłu, którego udział wzrósł z 18,6% w 1970 r. do 24,5% w 1989 r. Najsilniej zwiększył się udział przemysłu energetycznego, odpowiednio z 2,7% do 3,5%, oraz przemysłu maszynowego z 1% do 1,8% (tabela 1). Ponadto istotnie wzrósł udział budownictwa z 1,1% do 2%. Zmniejszyło się znaczenie rolnictwa i leśnictwa z 27,4% do 22,6% (zjawisko pozytywne), a także znaczenie dróg publicznych z 22,8% do 14,8% (zjawisko negatywne)..

(8) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 74. 11%. 23%. 24%. 37%. 5% Przemysł Rolnictwo i leśnictwo Usługi i obrót towarowy Drogi, gospodarka mieszkaniowa i komunalna Pozostałe. Rys. 2. Struktura sekcyjna środków trwałych w Polsce (średnia w latach 1970–1989; w %) Źródło: jak w tabeli 1.. Porównując strukturę środków trwałych Polski i krajów OECD, dostrzec można zarówno podobieństwa, jak i istotne różnice. W krajach OECD średnio prawie 40% majątku trwałego w latach 1970–1989 stanowiły nieruchomości, które w przeważającej części nie miały bezpośredniego związku z produkcją materialną, tj. mieszkania, obiekty komunalne oraz drogi publiczne. Wymienione trzy rodzaje obiektów materialnych stanowiły w Polsce w tym samym okresie 36,9% całkowitej wartości środków trwałych. Jak łatwo zauważyć, pozycje te nie różniły się znacząco w obydwu przypadkach. O zasadniczej różnicy między strukturą majątku trwałego w Polsce i w krajach OECD świadczył udział w niej tych sekcji, które tworzą gospodarkę nowoczesną, a więc finansów i bankowości, ubezpieczeń, turystyki, oświaty, nauki czy ochrony zdrowia. W Polsce w latach 1970–1989 udział tych dziedzin w całkowitym majątku trwałym wynosił 3,5%, natomiast w krajach OECD aż 29%. Rażące różnice uwidoczniły się także w wielkości udziału rolnictwa w majątku trwałym. Pod tym względem Polska była wyraźnie opóźniona w stosunku do krajów OECD, gdyż udział ten wynosił w latach 1970–1989 średnio 23,9%, podczas gdy w krajach OECD – 3,5% (rys. 1 i 2). 2.2. Kapitał rzeczowy w dobie transformacji ustrojowej. Ogólne tendencje Zasadniczym zmianom mikro- i makroekonomicznego mechanizmu rozwoju w okresie transformacji ustrojowej towarzyszył proces adaptacyjny w sferze.

(9) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 75. gospodarowania majątkiem trwałym. W ramach tego procesu wyróżnić można trzy główne fazy17: 1) faza pierwsza (lata 1989–1992) – okres dostosowań przejętego z gospodarki niedoboru, nadmiernie rozbudowanego, wadliwego strukturalnie i zdekapitalizowanego aparatu wytwórczego do znacznych ograniczeń popytowych i nowego otoczenia systemowego; 2) faza druga (lata 1993–1998) – okres wzrostu popytu krajowego, kreowanego przez dynamicznie rozwijający się sektor prywatny, oraz wzmożonej aktywności inwestycyjnej, a także przyspieszenia procesów odtworzeniowo-modernizacyjnych majątku trwałego; 3) faza trzecia (lata 1999–2004) – okres osłabienia zdolności przedsiębiorstw do akumulowania wolnych środków kapitałowych, zdecydowanego spowolnienia tempa inwestowania, ponownego narastania bariery popytu krajowego, w efekcie czego zaobserwowano wyhamowanie tempa rotacji kapitału i modernizacji aparatu wytwórczego. Recesja transformacyjna w latach 1990–1992 obejmowała kraje, w których dokonywał się radykalny zwrot od gospodarki administrowanej centralnie do systemu rynkowego. Wynikała ona z silnych sprzeczności w wielu obszarach gospodarki, w tym w zakresie zasobów majątku trwałego, chociaż zdaniem niektórych ekonomistów była skutkiem zasadniczych błędów w polityce makroekonomicznej18. Uzewnętrzniło się to przede wszystkim w wysokiej nieefektywności wykorzystania większości czynników wytwórczych, a także w niedostosowaniu potencjału produkcyjnego – ukształtowanego w poprzednim ustroju społecznogospodarczym – do struktury popytu otwartej gospodarki rynkowej19. Proces przezwyciężania tych kontradykcji musiał wiązać się z wymianą majątku trwałego, a więc z jego przezbrojeniem technicznym oraz dopasowaniem do nowych warunków gospodarowania20. Okres transformacji był zatem początkiem wzajemnego i dynamicznego dostosowywania się efektywności i struktury majątku trwałego. Charakterystyczne dla tego etapu transformacji w Polsce, podobnie jak w innych krajach postkomunistycznych, było negatywne oddziaływanie – w wielu dziedzinach gospodarki – balastu przeszłości. Z tego względu wprowadzenie pierwszych kanonów systemu wolnorynkowego doprowadziło do kryzysu ekonomicznego, co w wielu kręgach odbierane było jako wymiana „starych” problemów na „nowe”. P. Glikman, J. Kotowicz-Jawor, Z. Żółkiewski, Rezerwy kapitału trwałego w Polsce, Key Text, Warszawa 2000, s. 109. 17. G.W. Kołodko, Od szoku…, s. 99.. 18. D. Jagiełło et al., Transformacja systemowa a integracja gospodarek Europy ŚrodkowoWschodniej [w:] Integracja regionalna – kryzysy gospodarcze, Oficyna Wydawnicza SGH, Monografie i Opracowania, nr 521, Warszawa 2003. 19. 20. P. Glikman, Inwestycje a produkcja w procesie transformacji, Key Text, Warszawa 1998..

(10) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 76. Zniknęły kłopotliwe dla społeczeństwa niedobory podażowe, ale za alternatywną uciążliwość należy uznać ukształtowaną pod wpływem centralnego planowania wadliwą strukturę zasobów produkcyjnych21. Silne ograniczenie popytu inwestycyjnego oraz załamanie produkcji dóbr inwestycyjnych uniemożliwiły natychmiastowe zdynamizowanie procesów adaptacyjnych w zakresie środków trwałych w gospodarce. Poza tym niska skłonność podmiotów gospodarczych, w większości będących własnością państwową, do wymiany przestarzałych obiektów majątku trwałego znacznie ograniczyła proces wprowadzenia bardziej nowoczesnej techniki i technologii wytwarzania. Sprzyjała temu słabnąca w tym okresie innowacyjność gospodarki, nadmierny fiskalizm wobec firm państwowych, a także perspektywa zmian ich statusu własnościowego22. Niezależnie od skutków, jakie wynikały z postępującej dekapitalizacji majątku trwałego, wystąpienie silnego kryzysu – w pierwszym etapie przemian – pociągnęło za sobą mniejsze wykorzystanie zdolności produkcyjnych niż w okresie poprzedzającym rozpoczęcie procesu transformacyjnego23. W efekcie faza ta nie wywołała korzystnych zmian w strukturze majątku wytwórczego, pomimo istnienia częściowo nowych uwarunkowań gospodarczych. Podobieństwo do gospodarki centralnie planowanej było bowiem nadal duże. W drugiej fazie gospodarowania majątkiem trwałym zainicjowano wieloaspektowe wdrażanie inwestycji realokacyjnych i modernizacyjnych, połączonych z likwidacją nieefektywnych zasobów majątkowych. Następowała wymiana starych maszyn i urządzeń na nowsze, przyczyniając się do obniżki kosztów oraz poprawy struktury gatunkowej produkcji, jakości wykonania i unowocześnienia konstrukcji wyrobów, a także do zwiększenia różnorodności tej struktury. Usprawnienia technologiczne, przejawiające się w wyższej efektywności gospodarowania, coraz bardziej obniżały barierę popytową zarówno na rynkach krajowych, jak i zagranicznych, zwiększały stopień wykorzystania zdolności wytwórczych, a także ograniczały stopień zużycia poszczególnych elementów majątku trwałego. J. Kotowicz-Jawor stwierdza, że w fazie tej nastąpiły ogólna racjonalizacja gospodarowania posiadanym majątkiem trwałym i stopniowe dostosowanie jego struktury do wymogów coraz nowocześniejszego popytu, a także do relacji panujących pod tym względem w bardziej zaawansowanych gospodarkach rynkowych24. Procesy te były wynikiem zmian w zakresie inwestycji, które przejawiały się zwięk P. Glikman, Przekształcenia strukturalne potencjału produkcyjnego w warunkach transformacji gospodarki polskiej, Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, z. 210, Warszawa 1993, s. 7. 21. S. Felbur, Kierunki polityki społeczno-gospodarczej Polski w latach dziewięćdziesiątych, Raport nr 20 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1994, s. 70–71. 22. Ibidem, s. 73.. 23. 24. P. Glikman, J. Kotowicz-Jawor, Z. Żółkiewski, op. cit., s. 128..

(11) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 77. szonymi nakładami na aktywną część majątku trwałego i minimalizowaniem wydatków na pasywne elementy aktywów produkcyjnych. S. Felbur sprowadza zmiany dotyczące środków trwałych w tej fazie do trzech problemów: 1) wychodzenia gospodarki ze stadium długotrwałego kryzysu strukturalnego, a przede wszystkim zneutralizowania recesji transformacyjnej, 2) zapoczątkowania i stymulowania procesu przekształcania aparatu wytwórczego, czyli wyraźnego przyspieszenia jego modernizacji dzięki zintensyfikowaniu wymiany przestarzałych obiektów majątku trwałego na bardziej zaawansowane pod względem technologicznym i efektywnościowym, 3) zwiększania konkurencyjności rodzimych wyrobów i usług na rynku światowym przez obniżanie kapitałochłonności ich procesu produkcyjnego oraz widoczną poprawę jakości produktów i struktury eksportu25. Trzecia faza zmian strukturalnych środków trwałych rozpoczęła się w 1999 r. i dotyczyła większości państw realizujących przemiany ustrojowo-gospodarcze, w tym także Polski. Podstawowymi jej determinantami w naszym kraju były w szczególności pogarszająca się koniunktura, coraz słabsze wyniki finansowe przedsiębiorstw oraz pesymizm podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Oddziaływało to negatywnie na zakres modernizacji i ulepszania majątku trwałego oraz hamowało wzrost efektywności i jakości uzyskiwanej z niego produkcji. Wraz z pogłębiającą się recesją gospodarki światowej w większości krajów – także w Polsce – pojawiła się istotna bariera popytowa, która również miała negatywny wpływ na decyzje dotyczące zmiany struktury środków trwałych, ograniczała zakres ich modernizacji i ulepszania, a także nie sprzyjała inkorporacji postępu technologicznego. Środki trwałe w ujęciu sektorowo-rodzajowym Wartość środków trwałych w Polsce powiększyła się nominalnie w latach 1990–2004 ok. pięciokrotnie. Na początku lat 90. stanowiły one niewiele ponad 338 mld zł, by na koniec 2004 r. osiągnąć wartość ponad 1700 mld zł (tabela 2). W ujęciu realnym przyrost ten był niższy, gdyż wyniósł w badanym okresie 47,5% (tabela 3).Najwyższy dotyczył maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi (115,2%) i środków transportu (43,5%), a najniższy budynków i budowli (35,0%). Ważnym źródłem informacji o kierunkach zmian w strukturze środków trwałych jest porównanie realnej dynamiki ich wartości brutto według struktury technicznej (rodzajowej) w poszczególnych okresach. W latach 1990–2004 stopa wzrostu środków trwałych ogółem wyniosła przeciętnie 2,6% w ujęciu rocznym. W poszczególnych grupach rodzajowych najwyższą przeciętną dynamiką cechowały się maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia – 5,2% rocznie. Wartość S. Felbur, Opcje zmian strukturalnych w latach dziewięćdziesiątych, Raport nr 10 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1993, s. 119. 25.

(12) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 78. pozostałych dwóch grup rodzajowych, tj. środków transportu oraz budynków i budowli, przyrastała w zbliżonym, ale niższym tempie – odpowiednio 2,4% i 2% rocznie (tabela 4). Tabela 2. Wartość brutto i struktura środków trwałych w Polsce w latach 1990–2004 (ceny bieżące) Rok 1990. Ogółem. Budynki i budowle. w mln zł. w mln zł. 338 474,0. 255 762,7. 1996 1 086 490,6. 780 010,7. 2004 1 747 889,0 1 159 335,0. udział w% 75,6. 71,8. 66,3. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia w mln zł 56 852,4. udział w%. w mln zł. 21,2. 60 142,5. 16,8. 230 081,3. 466 021,0. Środki transportu. 26,7. udział w%. 21 842,2. 6,5 5,5. 106 288,0. 6,1. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczniki statystyczne GUS za lata 1994–2005, GUS, Warszawa 1994–2005.. Tabela 3. Zmiana realnej wartości brutto środków trwałych w ujęciu rodzajowym w Polsce w latach 1990–2004 (1989 r. = 100; ceny stałe) Ogółem. Budynki i budowle. 147,5. 135,0. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia 215,2. Środki transportu 143,5. Źródło: jak w tabeli 2.. Tabela 4. Średnioroczna dynamika wartości brutto środków trwałych w ujęciu rodzajowym w Polsce w latach 1990–2004 (w %) Ogółem. Budynki i budowle. 2,6. 2,0. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia 5,2. Środki transportu 2,4. Źródło: jak w tabeli 2.. Warto wspomnieć, że najwyższą zmiennością tempa wzrostu wyróżniała się wartość środków transportu (przeciętnie 3,8 punktu procentowego odchylenia od ich średniej dynamiki wzrostu), następnie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi (2,3 punktu procentowego), a najbardziej stabilna była wartość budynków i budowli (0,9 punktu procentowego). Dane te (zob. tabela 5) potwierdzają, że najsilniejsze wahania w zakresie środków trwałych dotyczyły środków transportu, które są najszybciej eksploatowane w przedsiębiorstwach, natomiast najmniejsze budynków i budowli posiadających relatywnie długi czas żywotności..

(13) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 79. Tabela 5. Odchylenie standardowe dynamiki realnej wartości brutto środków trwałych w ujęciu rodzajowym w Polsce w latach 1990–2004 (w %) Ogółem. Wyszczególnienie. Budynki i budowle. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia Środki transportu. Wartość 1,2. 0,9. 2,3 3,8. Źródło: jak w tabeli 2.. 12 10 8 6 4 % 2 0 –2 –4 –6 –8. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ogółem Budynki i budowle Środki transportu. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Rys. 3. Dynamika wartości brutto środków trwałych (ujęcie rodzajowe) w Polsce w latach 1990–2004 Źródło: jak w tabeli 2.. Analiza rys. 3 pozwala stwierdzić, że w pierwszej fazie zmian struktury majątku trwałego w gospodarce polskiej, dynamika jej składników rodzajowych była bardzo niska, a w wypadku środków transportu nawet silnie ujemna. Druga faza przyniosła znaczne przyspieszenie tempa wzrostu wszystkich składników rodzajowych środków trwałych; najwyższe tempo wzrostu wykazywały maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia – ponad 5-procentowe przyrosty w stosunku rocznym. W trzeciej fazie dynamika wzrostowa wszystkich składników rodzajowych środków trwałych ulegała stopniowemu wytłumieniu, co oznaczało wyhamowywanie transformacji struktury rodzajowej majątku wytwórczego w całej gospodarce, a przez to osłabianie konkurencyjności rodzimej wytwórczości. Relatywnie wysoka przeciętna dynamika wartości brutto maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi wyraźnie potwierdza, że zmiany struktury rodzajowej.

(14) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 80. 7,6%. 16,8%. 75,6%. Budynki i budowle Środki transportu. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Rys. 4. Struktura rodzajowa środków trwałych w gospodarce polskiej w 1990 r. (w %) Źródło: jak w tabeli 2.. środków trwałych zmierzały w dobrym kierunku, co w dużej mierze decydowało o poprawie efektywności i modernizacji całkowitego aparatu wytwórczego oraz o wzroście konkurencyjności produkcji. W latach 1990–2004 udział budynków i budowli obniżył się z 75,6% do 66,3%, natomiast maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi zwiększył się z 16,8% do 26,7% (rys. 4 i 5). Oznaczało to zmianę kierunku strumieni inwestycyjnych w gospodarce z tzw. inwestycji w mury, najmniej efektywnych i rozwojowych, na prorozwojowe i innowacyjne, a także generujące postęp technologiczny i wyższą rentowność działalności. W badanym okresie udział środków transportu zmniejszył się w niewielkim stopniu z 6,5% w 1990 r. do 6,1% w 2004 r. (tabela 2), przy czym nie podlegał on w tym okresie zbyt dużym 7,0%. 26,7% 66,3%. Budynki i budowle Środki transportu. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Rys. 5. Struktura rodzajowa środków trwałych w gospodarce polskiej w 2004 r. (w %) Źródło: jak w tabeli 2..

(15) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 81. wahaniom, co świadczy o dużej stabilności tej pozycji w strukturze majątku wytwórczego przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę powyższe dane, można sądzić, że w czasie transformacji pozytywne zmiany struktury rodzajowej inwestycji uwidoczniły się nie tylko w zakresie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi, ale również budynków i budowli. Tabela 6. Wartość brutto środków trwałych w ujęciu sektorowym w Polsce w latach 1990–2004 Rok. 1990 1996. 2004. Sektor publiczny. Sektor prywatny. 62,0. 38,0. 65,3. 42,2. 34,7 57,8. Źródło: jak w tabeli 2.. Przekształcenia strukturalne gospodarki polegały przede wszystkim na modyfikacji własnościowej majątku wytwórczego. W miarę wdrażania reguł rynkowych i osiągania coraz większego udziału przez sektor prywatny również w zakresie własności środków trwałych dokonywała się systematyczna restrukturyzacja. Prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych stanowiła przez cały okres transformacji systemowej ważny element programów gospodarczych przygotowywanych przez kolejne ekipy rządowe. Zmiany stosunków własnościowych traktowano w nich jako jeden z najważniejszych instrumentów przebudowy instytucjonalnej polskiej gospodarki. O ile w 1990 r. sektor publiczny posiadał prawie 2/3 środków trwałych w gospodarce, o tyle w 2004 r. udział ten stanowił już tylko ok. 42% (tabela 6). Przyczyną tych zmian był dynamiczny rozwój sektora prywatnego oraz słabnąca aktywność inwestycyjna w sektorze publicznym. W efekcie do kumulacji środków trwałych dochodziło w większym stopniu w sektorze prywatnym niż w sektorze publicznym, co w konsekwencji doprowadziło do przewagi udziału sektora prywatnego już w 2001 r. Trwający ponad 13 lat okres realizacji tego procesu wzbudza nadal wiele kontrowersji, a wiele dylematów rozpatrywanych na początku, powraca wciąż w dyskusjach nad prywatyzacją oraz zmianami własnościowymi. Pomimo znacznego zaawansowania tych procesów rola sektora publicznego w gospodarce pozostaje w dalszym ciągu bardzo duża26. Przeczy to postulatom wspierania liberalizacji w gospodarce wysuwanym przez zwolenników wolnego rynku, tak na gruncie teorii, jak i praktyki, co w istocie oznacza zdecydowaną redukcję czynnika W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych w latach 1998–2001, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 3. 26.

(16) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 82. publiczno-administracyjnego w procesie gospodarowania27. W związku z tym wynoszący 42% udział sektora publicznego we własności środków trwałych w 2004 r. nie wydaje się trwały i najprawdopodobniej w najbliższych latach ulegnie dalszemu ograniczeniu. Warto w tym miejscu wspomnieć o poglądach H.A. Simona, który twierdził, że nie istnieje żaden przekonujący argument teoretyczny, uzasadniający tezę, że duże organizacje prywatne lepiej rozwiązują problemy motywacyjne niż organizacje publiczne. Problemy dotyczące informacji i bodźców stoją zarówno przed sektorem publicznym, jak i prywatnym28. Podobnie D. Sappington i J.E. Stiglitz wykazali, że czynniki zapewniające przewagę własności prywatnej nad publiczną są mało przekonujące, tak jak jest mało prawdopodobne, aby konkurencyjne rynki spowodowały, że wyniki działalności przedsiębiorstw będą efektywne w sensie Pareto29. Odrębne stanowisko prezentuje L. Balcerowicz, który twierdzi, że w przedsiębiorstwach prywatnych kładzie się większy nacisk na podnoszenie efektywności niż w przedsiębiorstwach reprezentujących inne typy własności. Charakter właścicieli jest ważnym i samodzielnym czynnikiem, który decyduje o stopniu realizacji celów przedsiębiorstwa, a trzeba zaznaczyć, że państwo ma szczególne cechy, które sprawiają, że jest ono złym właścicielem30. Znaczne przekształcenia sektorowe nastąpiły również w poszczególnych grupach rodzajowych środków trwałych. Procentowo najmniejsze zmiany zaszły w obszarze budynków i budowli, co ze względu na charakter i istotę tej grupy środków trwałych nie powinno dziwić. Omawiany rodzaj środków trwałych występował w całym analizowanym okresie w większym stopniu w sektorze publicznym – w 1990 r. stanowił 62%, natomiast w 2004 r. – 48% ogólnej ich wartości (rys. 6 i 7). Z danych statystycznych wynika więc, że w 2004 r. większa część budynków i budowli była już skoncentrowana w sektorze prywatnym. Powolne przemiany sektorowe w tej grupie środków trwałych mogą budzić pewne wątpliwości, gdyż we wcześniejszych latach transformacji sektor prywatny wykazywał znacznie wyższą dynamikę wzrostu wartości środków trwałych niż sektor publiczny. Wydaje się, że taki stan rzeczy jest z jednej strony następstwem określonych uwarunkowań strukturalnych majątku produkcyjnego w gospodarce w okresie przedtransformacyjnym, charakteryzującego się znaczną koncentracją w sektorze publicznym czy małą podatnością na zmiany, z drugiej strony nato27 E. Wojciechowski, Sektor publiczny w gospodarce, „Gospodarka w Praktyce i Teorii”, nr 2, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998. 28. H.A. Simon, Organizations and Markets, „Journal of Economic Perspectives” 1991, nr 2.. D. Sappington, J.E. Stiglitz, Information and Regulation [w:] Public Regulation, red. E. Bailey, MIT Press, London 1987, s. 3–43. 29. 30. L. Balcerowicz, Socjalizm. Kapitalizm. Transformacja, PWN, Warszawa 1997, s. 101–144..

(17) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 83. miast wynika z pewnych tendencji, istniejących we współczesnych systemach rynkowych i przejawiających się wysoką racjonalizacją nakładów inwestycyjnych na budynki i budowle.. 38% 62%. Sektor publiczny. Sektor prywatny. Rys. 6. Struktura sektorowa wartości brutto budynków i budowli w 1990 r. Źródło: jak w tabeli 2.. 52%. 48%. Sektor prywatny. Sektor publiczny. Rys. 7. Struktura sektorowa wartości brutto budynków i budowli w 2004 r. Źródło: jak w tabeli 2.. Inaczej niż w wypadku budynków i budowli przebiegały zmiany w zakresie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi. Na początku okresu transformacji w sektorze publicznym skoncentrowane było 83%, natomiast w 2004 r. już tylko 35% całkowitej ich wartości (rys. 8 i 9). Oznacza to, że sektor prywatny zdecydowanie szybciej niż sektor publiczny powiększał zasoby maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi, w wyniku czego w 2004 r. przypadało na ten sektor.

(18) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 84. 65% całkowitej wartości maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi w gospodarce. Zmiany, które zaszły w tej grupie rodzajowej środków trwałych, stanowią dowód na to, że sektor prywatny w dużo większym stopniu niż sektor publiczny absorbował postęp technologiczny i nowoczesne urządzenia techniczne31.. 17%. 83%. Sektor publiczny. Sektor prywatny. Rys. 8. Struktura sektorowa wartości brutto maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi w 1990 r. Źródło: jak w tabeli 2.. 35%. 65%. Sektor publiczny. Sektor prywatny. Rys. 9. Struktura sektorowa wartości brutto maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi w 2004 r. Źródło: jak w tabeli 2.. A. Karpiński, S. Paradysz, J. Ziemiecki, Zmiany struktury gospodarki w Polsce do roku 2010. Polska na tle Unii Europejskiej, Elipsa, Warszawa 1999, s. 114–129. 31.

(19) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 85. 27%. 73%. Sektor publiczny. Sektor prywatny. Rys. 10. Struktura sektorowa wartości brutto środków transportu w 1990 r. Źródło: jak w tabeli 2.. 25%. 75%. Sektor publiczny. Sektor prywatny. Rys. 11. Struktura sektorowa wartości brutto środków transportu w 2004 r. Źródło: jak w tabeli 2.. Środki transportu były skoncentrowane na początku okresu transformacji w 73% w sektorze publicznym. W 1990 r. udział sektora prywatnego w całkowitej wartości środków transportu wynosił zatem tylko 27%. W następnych latach sektor prywatny rozwijał się pod tym względem zdecydowanie szybciej niż sektor publiczny, czego efektem było osiągnięcie w 2004 r. udziału w wysokości 75% (rys. 10 i 11). Analiza struktury własnościowej środków transportu w latach 1990–2004 potwierdza całkowitą jej zmianę w tym okresie. O ile na początku lat 90. właścicielem środków transportu był w większości sektor publiczny, o tyle w 2004 r. 3/4 całkowitej wartości środków transportu znalazło się w sektorze pry-.

(20) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 86. watnym. Zmiany struktury własnościowej środków transportu były więc zbliżone do tych, które wystąpiły w obszarze maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi. Dynamika i struktura sekcyjno-działowa środków trwałych Zmiany w strukturze sekcyjnej środków trwałych są jednym z ważniejszych wyznaczników kierunku i siły przekształceń strukturalnych w gospodarce, prowadzących do podniesienia efektywności prowadzenia działalności. Na podstawie danych zaprezentowanych w tabeli 7 można sformułować wniosek, że dynamika wartości środków trwałych miała zróżnicowany przebieg w poszczególnych sekcjach gospodarki. W niektórych z nich, biorąc pod uwagę wielkości średnioroczne, była ujemna, np. w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie oraz rybołówstwie i rybactwie. W kilku z nich występowało dodatnie tempo zmian, lecz o relatywnie niskiej wartości, np. w przemyśle, transporcie, gospodarce magazynowej i łączności oraz w obsłudze nieruchomości i firm. Wyraźne jego przyrosty zanotowano natomiast w budownictwie, pośrednictwie finansowym, handlu i naprawach, pozostałej działalności usługowej, komunalnej, socjalnej i indywidualnej oraz w sekcji hotele i restauracje. Tabela 7. Dynamika wartości brutto środków trwałych według sekcji w latach 1990–2004 (w %; ceny stałe) Sekcje. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. Rybołówstwo i rybactwo Przemysł. Budownictwo. Handel i naprawy. Hotele i restauracje. Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe. Obsługa nieruchomości i firm. Administracja publiczna i obrona narodowa. Edukacja. Ochrona zdrowia i opieka socjalna. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. Źródło: jak w tabeli 2.. 1990–1995 1996–2004 1990–2004 –0,5. –0,5. – 0,5. 1,6. 3,2. 2,5. –6,0 –1,8. –2,0 11,3. 6,9. 12,3. 0,9. 2,5. 7,4. 10,0. – 3,7 5,6. 10,3 9,0. 1,6. 32,4. 17,6. 23,8. 5,6. 6,0. 6,4. 5,6. 5,3. 5,8. 7,0. 10,0. 8,6. 2,5 5,1. 2,1 5,7. 2,5 5,7.

(21) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 87. 9%. 16%. 25% 31% 17% Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Handel i naprawy Obsługa nieruchomości i firm. 2%. Przemysł Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pozostałe. Rys. 12. Wartość brutto środków trwałych w poszczególnych sekcjach gospodarki w 1990 r. Źródło: jak w tabeli 2.. 7%. 15%. 31% 23%. 19% Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Handel i naprawy Obsługa nieruchomości i firm. 5%. Przemysł Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pozostałe. Rys. 13. Wartość brutto środków trwałych w poszczególnych sekcjach gospodarki w 2004 r. Źródło: jak w tabeli 2.. Charakterystycznym zjawiskiem w pierwszej połowie lat 90. był największy wzrost w sekcji pośrednictwa finansowego. Było to związane z radykalnymi zmianami w sferze instytucjonalnej polskiego systemu bankowego. Ponadto zwraca.

(22) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 88. uwagę nieoczekiwany spadek w budownictwie oraz transporcie, gospodarce magazynowej i łączności, co z kolei wiązało się z zasadniczym spadkiem realnego popytu globalnego, ogólną zapaścią w budownictwie oraz głębokimi przemianami w systemie transportowym i logistycznym. Lata 1996–2004 przyniosły ogólną poprawę tempa zmian środków trwałych właściwie we wszystkich sekcjach, z wyjątkiem pośrednictwa finansowego, które jednak nadal charakteryzowało się wysoką dynamiką wzrostu. Na uwagę zasługuje w tym okresie wyraźna poprawa sytuacji w budownictwie, handlu i naprawach, pozostałej działalności usługowej, komunalnej, socjalnej i indywidualnej oraz w sekcji hotele i restauracje. Uogólniając, uwidaczniająca się tendencja zmian struktury środków trwałych według sekcji współwystępowała z ewolucją struktur gospodarki zmierzającą w kierunku zaawansowanych systemów wolnorynkowych, a zarazem ewolucję tę wspomagała. Przejawiało się to z jednej strony osłabianiem dynamiki wzrostu wartości środków trwałych lub ujemnymi jej zmianami w zakresie szeroko pojętego rolnictwa i przemysłu, z drugiej strony natomiast zwiększaniem dynamiki w obszarze usług. Tabela 8. Zmiana struktury środków trwałych według sekcji w latach 1990–2004 (w %; ceny bieżące) Sekcje. 1990. 1996. 2004. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. 15,5. 10,4. 6,9. Przemysł. 31,6. 33,5. 31,8. 2,4. 2,3. 5,2. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 16,7. Obsługa nieruchomości i firm. 0,2. 25,2 1,8. Rybołówstwo i rybactwo. Budownictwo. Handel i naprawy. Hotele i restauracje. Pośrednictwo finansowe. Administracja publiczna i obrona narodowa. Edukacja. Ochrona zdrowia i opieka socjalna. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. Źródło: jak w tabeli 2.. 0,3. 2,4 0,2. 1,1. 0,1. Zmiana udziału (w %) –55,6. Zmiana udziału (w punktach procentowych) –8,6. 0,0. –93,1. –0,2. 1,6. –36,1. –0,9. 0,7. 211,5. 0,4. 20,5. 18,7. 12,3. 2,0. 1,0. 24,5. 2,0. 22,9. 938,5 –9,0. 1,8. –2,3. 2,0. 3,7. 100,5. 1,8. 1,0. 0,3. 0,7. 119,0. 0,2. 2,8. 1,4. 1,4. 1,7. 2,7. 146,8. 26,5. 0,4. 1,3. 1,4. 2,3. 68,8. 0,9. 1,7. 1,6.

(23) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 89. W okresie transformacji zaszły znaczne zmiany w koncentracji środków trwałych w poszczególnych sekcjach gospodarki. O ile w 1990 r. najwyższą ich wartość odnotowano w przemyśle, obsłudze nieruchomości i firm, transporcie, gospodarce magazynowej i łączności oraz rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie – prawie 90% całkowitej wartości środków trwałych w gospodarce (rys. 12), o tyle w 2004 r. proporcje te były już inne. W ciągu 13 lat przemian z grupy czterech wiodących sekcji stopniowo rugowane było rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, którego udział zmalał w tym czasie o ponad 50% – spadek z 16% do 7% (rys. 13). Na uwagę zasługują też znaczne przyrosty udziału środków trwałych w handlu i naprawach (o 2,8 punktu procentowego), transporcie, gospodarce magazynowej i łączności (o 2 punkty procentowe), pośrednictwie finansowym (o 1,8 punktu procentowego), administracji publicznej i obronie narodowej (o 1,8 punktu procentowego) oraz edukacji (o 1,6 punktu procentowego). Zastanawiająca jest istotna zmiana udziału środków trwałych w budownictwie (spadek o ponad 36,1%), którą należy wiązać z recesją transformacyjną (tabela 8). Dramatyczny spadek dochodów realnych ludności, towarzyszący próbie utrzymania wcześniejszego poziomu konsumpcji, zgodnie z efektem Rygla zmusił gospodarstwa domowe do radykalnego ograniczenia wydatków na zakup mieszkań i budownictwo indywidualne. Urynkowienie działalności tej sekcji znacznie przyczyniło się ponadto do wzrostu cen mieszkań, co dodatkowo wyhamowało popyt w budownictwie. Tabela 9. Udział środków trwałych w przemyśle w całkowitej ich wartości w gospodarce w latach 1990–2004 (w %; ceny bieżące) Przemysł Lata. 1990. 1996. 2004. Zmiana udziału w latach 1990–2004 (w punktach procentowych). ogółem. górnictwo i kopalnictwo. przetwórstwo przemysłowe. 31,6. 4,3. 20,1. 31,8 0,2. 33,5. 4,0. zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę 7,1. 2,2. 16,1. 16,8. 13,4. –2,1. –3,3. 5,6. 12,7. Źródło: jak w tabeli 2.. Kolejnym obszarem gospodarki, który warto dokładniej przeanalizować pod względem kształtowania się podstawowych relacji i tendencji w zakresie środków trwałych, jest przemysł. Jest to o tyle ważne, że produkcja przemysłowa jest.

(24) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 90. kluczowym barometrem ogólnej koniunktury w systemie wolnorynkowym oraz wskaźnikiem kierunku rozwoju ekonomicznego kraju. Należy też zwrócić uwagę, że przemysł jest dysponentem ponad 30% całości środków trwałych w gospodarce. Tabela 10. Zmiana wartości brutto środków trwałych w przemyśle w latach 1990–2004 (1989 = 100; ceny stałe) ogółem 142,8. górnictwo i kopalnictwo. Przemysł. 77,9. przetwórstwo przemysłowe. zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 154,0. 158,2. Źródło: jak w tabeli 2.. Tabela 11. Średnioroczna dynamika wartości brutto środków trwałych w przemyśle w latach 1990–2004 (w %; ceny stałe) Przemysł Lata. 1990–1995. 1996–2004. 1990–2004. ogółem 1,6. 3,3. 2,6. górnictwo i kopalnictwo –1,5. –2,0 –1,8. przetwórstwo przemysłowe 1,4. 4,4 3,1. zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę 3,1. 3,5 3,3. Źródło: jak w tabeli 2.. W latach 1990–2004 udział przemysłu w zagregowanej wartości środków trwałych właściwie nie uległ zmianie, co świadczy o dużej petryfikacji majątku wytwórczego w tym obszarze. Zmieniła się jednak jego struktura wewnętrzna, gdyż znacząco wzrósł udział zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę (o 5,6 punktu procentowego), natomiast w pozostałych obszarach przemysłu, tj. górnictwie i kopalnictwie oraz przetwórstwie przemysłowym, udziały te wyraźnie spadły, odpowiednio o 2,1 i 3,3 punktu procentowego (tabela 9). W analizowanym okresie wartość środków trwałych w przemyśle wzrosła ogółem o 42,8%, przy czym najwięcej w sekcji zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę – wzrost o 58,2%. W przetwórstwie przemysłowym odnotowano wzrost o 54%, natomiast w górnictwie i kopalnictwie nastąpił spadek o 22,1% (tabela 10). Dynamika środków trwałych w przemyśle była wyraźnie zróżnicowana w czasie, jak również w poszczególnych sekcjach składowych. W latach 1990–1995 średnioroczne tempo zmian było wyraźnie niższe niż w latach 1996–2004, odpo-.

(25) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 91. wiednio 1,6% oraz 3,3% (tabela 11), przy czym dla lat 1990–2004 utrzymywało się na poziomie zbliżonym (2,6%) do występującego ogółem w gospodarce. Analizując poszczególne sekcje przemysłu, należy stwierdzić, że najgorzej wypadło górnictwo i kopalnictwo – średnia dynamika była ujemna: –1,8% rocznie. Pozostałe dwie sekcje, przetwórstwo przemysłowe oraz zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, charakteryzowały się zbliżonymi przyrostami na poziomie ponad 3% rocznie. Istotny był znaczny wzrost dynamiki środków trwałych do poziomu 4,4% w przetwórstwie przemysłowym w latach 1996–2004. Zużycie i stopa likwidacji środków trwałych Ważnym elementem, który decyduje o poziomie innowacyjności i nowoczesności aparatu wytwórczego, jest stopień jego zużycia. Wpływa on na możliwości producentów dotyczące maksymalizacji wyników działalności oraz decyduje o skuteczności i efektywności funkcjonowania całego systemu gospodarczego. Szczególna uwaga przedsiębiorstw koncentruje się na minimalizowaniu stopnia zużycia swojego majątku. Przeciętny stopień zużycia środków trwałych w latach 1990–2004 mieścił się w przedziale 42,8–49,7% (tabela 12). Są to niewielkie różnice, trzeba jednak pamiętać, że każda – nawet nieznaczna – modyfikacja stopnia zużycia majątku wytwórczego ma bardzo duże znaczenie dla efektywności gospodarowania. Odmiennie wyglądała sytuacja w wypadku technicznego ujęcia stopnia zdekapitalizowania środków trwałych. Najniższe zużycie w latach 1990–2004, mieszczące się w przedziale 37–42,7%, wykazywały budynki i budowle, przy czym przeciętnie wynosiło ono 40,0% (tabela 12 i rys. 14). Tabela 12. Stopień zużycia środków trwałych w ujęciu rodzajowym w Polsce w latach 1990–2004 (w %) Ogółem. Budynki i budowle. 1990. 42,8. 37,0. 2004. 45,9. Rok. 1996. Średnie zużycie w latach 1990–2004. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Środki transportu. 58,7. 59,9. 49,7. 42,7 38,7. 60,9. 67,3. 64,6. 46,1. 40,0. 60,6. 58,9. 52,7. Źródło: jak w tabeli 2.. Niepokojąco wysokie zużycie występowało w zakresie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi oraz środków transportu, gdyż zawierało się w granicach 52,7–67,3%. Średni jego poziom w latach 1990–2004 wyniósł w tych grupach.

(26) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 92. rodzajowych odpowiednio 60,6% i 58,9%. Oznaczało to, że gospodarka korzystała z przestarzałego i wyeksploatowanego majątku wytwórczego. W wypadku środków transportu, począwszy od 2001 r., sytuacja zaczęła się częściowo poprawiać, gdyż w 2004 r. zużycie w tej grupie majątku wyniosło 52,7% i zachowywało niewielką tendencję spadkową. Najgorsze wyniki odnotowywano nadal w wypadku maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi, których stan wyeksploatowania w 2004 r. wyniósł 60,9% (tabela 12). Podsumowując zmiany zużycia środków trwałych w ujęciu rodzajowym, należy zwrócić uwagę, że rosnące wyeksploatowanie najbardziej rozwojowej części środków trwałych, czyli maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi, świadczy o zbyt niskiej dynamice ich wzrostu w stosunku do potrzeb gospodarki. Pozytywne tendencje występowały co prawda w zakresie budynków i budowli, zmian tych nie należy jednak uważać za wyjątkowo korzystne dla gospodarki, gdyż ta grupa środków trwałych nie jest bezpośrednim wyznacznikiem i nośnikiem innowacyjności i postępu technologicznego w gospodarce. 80. 70 60 50. % 40 30 20 10 0. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ogółem Budynki i budowle Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Środki transportu. Rys. 14. Stopień zużycia środków trwałych w Polsce w latach 1990–2004 Źródło: jak w tabeli 2.. Zmiany strukturalne w zakresie zużycia środków trwałych widoczne są również w ujęciu sekcyjnym gospodarki (tabela 13). Największe pogorszenie wystąpiło w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie (wzrost o 23,7 punktu procentowego), pośrednictwie finansowym (wzrost o 14,5 punktu procentowego) oraz ochronie zdrowia i opiece socjalnej (wzrost o 9,1 punktu procentowego). Z kolei największą poprawę zanotowano w budownictwie (spadek o 9,4 punktu procentowego) oraz w pozostałej działalności usługowej, komunalnej, socjalnej i indywidualnej (spadek o 8,0 punktów procentowych)..

(27) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 93. Przeciętnie w latach 1990–2004 najbardziej wyeksploatowany majątek produkcyjny posiadało rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo (59,5%), rybołówstwo i rybactwo (58,6%) oraz przemysł (52,1%), natomiast najmniej zużyty potencjał wytwórczy miały hotele i restauracje (28,5%), pośrednictwo finansowe (31,6%) oraz handel i naprawy (32,6%). Na podstawie tych danych można wnioskować, że największe zużycie środków trwałych występowało w sekcjach, które cechowały się niską stopą zwrotu z kapitału oraz brakiem działań restytucyjno-modernizacyjnych. Z kolei najnowocześniejszy majątek wytwórczy posiadały sekcje, które absorbowały innowacje oraz stanowiły potencjalne źródło zysków. Tabela 13. Stopień zużycia środków trwałych w Polsce w latach 1990–2004 (w %) Sekcje Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. 1990. 1996. 2004. 45,7. 58,8. 69,4. 52,4. 57,2. 50,5. 59,5. Rybołówstwo i rybactwo. 56,9. Budownictwo. 44,9. 50,1. Hotele i restauracje. 33,7. 30,5. 34,3. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 31,2 45,2. 55,4. Obsługa nieruchomości i firm. 34,0. 29,0. 29,8 37,6. 36,8. 35,9. 32,6. 41,1. 35,1. 39,0. Przemysł. Handel i naprawy. Pośrednictwo finansowe. Administracja publiczna i obrona narodowa Edukacja. Ochrona zdrowia i opieka socjalna. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. Ogółem. 37,9. 59,9. Średnie zużycie. Zmiana zużycia (w punktach procentowych) 23,7. 51,7. 58,6. –5,2. 35,5. 42,1. –9,4. 29,0. 28,5. –2,2. 51,8. 51,8. 6,6. 31,6. 14,5. 41,3. 39,4. 8,7. 39,5. 38,8. 4,4. 43,5. 52,1. 32,6. –1,9. –3,6. 2,8. 36,7. 43,0. 45,8. 42,3. 9,1. 40,8. 36,5. 32,8. 35,3. –8,0. 44,0. 49,7. 45,9. 46,3. 1,9. Źródło: jak w tabeli 2.. Integralnym elementem procesu reprodukcji zasobów kapitałowych przedsiębiorstw jest likwidacja poszczególnych grup rodzajowych majątku produkcyjnego. Informacje na ten temat pozwalają porównać dynamikę odnowy wyodrębnionych rodzajów środków trwałych, a tym samym stopień reprodukcji majątku w całej gospodarce32. 32. P. Glikman, J. Kotowicz-Jawor, Z. Żółkiewski, op. cit., s. 205–206..

(28) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 94. Jednym ze sposobów analizy zakresu likwidacji jest zestawienie w ujęciu dynamicznym stopy likwidacji w poszczególnych sektorach, sekcjach i działach gospodarki. W latach 1990–2004 stopa likwidacji w gospodarce ogółem obniżyła się z 0,85% w 1990 r. do 0,66% w 2004 r. W okresie tym wystąpiły jednak widoczne wahania (tabela 14): w początkowym okresie analizy (lata 1990–1994) systematycznie malała, następnie po skokowym wzroście w 1995 r., związanym z przeszacowaniem wartości środków trwałych w Polsce, ponownie zaczęła się zmniejszać aż do 2004 r. Oznacza to, że z upływem czasu w coraz mniejszym stopniu realizowane były procesy wymiany i odtwarzania zasobów środków trwałych. Warto nadmienić, że systematyczne obniżanie się stopy likwidacji jest zjawiskiem negatywnym. Dowodzi to bowiem, że wymieniana jest coraz mniejsza część środków trwałych, a to z kolei powoduje, że majątek wytwórczy jest coraz starszy i mniej sprawny33. Tabela 14. Stopa likwidacji środków trwałych ogółem w gospodarce w latach 1990–2004 (w %) Lata. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004. Wysokość stopy 0,85 0,83 0,74 0,64 0,57 0,99 0,80 0,83 0,76 0,86 0,82 0,76 0,73 0,71 0,66 likwidacji Źródło: jak w tabeli 2.. Tabela 15. Stopa likwidacji środków trwałych według sekcji w latach 1992–2004* (w %) Sekcje Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. Rybołówstwo i rybactwo. 1992 0,8. 1996 1,0. 1,7. 1,5. Budownictwo. 1,8. 2,4. Hotele i restauracje. 0,6. 0,6. Przemysł. Handel i naprawy. 1,0 0,7. 2004 1,1. 0,7. 1,5. 0,9. 1,5. 0,8. 1,0. 0,4. Średnia dla lat 1992–2004 1,0 0,7. 1,3 1,8 1,1. 0,6. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 0,9. 0,5. 0,4. 0,6. Obsługa nieruchomości i firm. 0,3. 0,2. 0,4. 0,3. 0,1. 0,4. 0,5. 0,5. 0,3. 0,4. 0,4. 0,5. Pośrednictwo finansowe. Administracja publiczna i obrona narodowa. Edukacja 33. P. Glikman, M. Kabaj, T. Muszkiet, op. cit., s. 30.. 1,6. 0,8. 1,7. 1,3.

(29) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 95. cd. tabeli 15 Sekcje Ochrona zdrowia i opieka socjalna. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. 1992. 1996. 2004. 0,4. 0,9. 0,7. 0,5. 0,5. 0,4. Średnia dla lat 1992–2004 0,8 0,6. * Brak oficjalnych danych za lata 1990–1991. Źródło: jak w tabeli 2.. Przeprowadzając analizę według sekcji gospodarki, można stwierdzić, że najwyższą średnią stopę likwidacji w latach 1992–2004 zanotowano w budownictwie (1,8%), pośrednictwie finansowym (1,3%) oraz handlu i naprawach (1,1%). Najniższa wymiana środków trwałych miała miejsce w obsłudze nieruchomości i firm (0,3%), edukacji (0,5%), hotelach i restauracjach (0,6%), administracji publicznej i obronie narodowej (0,5%) oraz pozostałej działalności usługowej, komunalnej, socjalnej i indywidualnej (0,6%) . Ponadto zwraca uwagę relatywnie wysoka stopa likwidacji w przemyśle (tabela 15). Najwyższa jej wartość występowała przeciętnie w górnictwie i kopalnictwie (2,6%), następnie w przetwórstwie przemysłowym (1,3%), a najmniejsza w zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i wodę (1,1%). 3. Zasób majątku produkcyjnego – wnioski Zaprezentowana analiza wskazuje na występowanie znacznych różnic jakościowych struktury sektorowej majątku trwałego na początku lat 90. między krajami OECD, w których obowiązywały zasady gospodarki rynkowej, a Polską, gdzie były dopiero wprowadzane34. Różnice te potwierdziły istnienie wyraźnej luki technologicznej między krajami wysoko rozwiniętymi a Polską, co w wypadku tej ostatniej przełożyło się na niską wydajność pracy i niską efektywność gospodarowania przedsiębiorstw, a przez to również na słabą pozycję konkurencyjną całej gospodarki. Dostosowania w zakresie struktury potencjału produkcyjnego zmierzające w kierunku istniejącej w krajach na wyższym poziomie rozwoju gospodarczego były więc nieuniknionym elementem tworzenia efektywnego systemu rynkowego w Polsce po 1989 r. Analiza dynamiki i struktury sekcyjno-działowej środków trwałych wskazuje na duże zróżnicowanie tempa i kierunków zmian. Ogólnie rzecz biorąc, zmiany w układzie sekcji były pozytywne, gdyż największa ich dynamika występowała w usługach (w pośrednictwie finansowym, handlu i naprawach, hotelach i restau34. Ibidem, s. 38–40..

(30) Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. 96. racjach), natomiast głęboka redukcja majątku wytwórczego nastąpiła w obszarach o mniejszym znaczeniu dla współczesnej gospodarki (w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie oraz rybołówstwie i rybactwie). Wśród negatywnych zjawisk zwraca uwagę relatywnie niskie tempo przyrostu środków trwałych w przemyśle, budownictwie, transporcie, gospodarce magazynowej i łączności oraz w obsłudze nieruchomości i firm. Zastanawiają również zmiany strukturalne kapitału rzeczowego w samym przemyśle oraz jego najważniejszej sekcji, czyli przetwórstwie przemysłowym35. Spadający udział przetwórstwa przemysłowego w całkowitym zasobie majątku produkcyjnego oraz nie do końca prawidłowy kierunek zmian jego struktury działowej budzą obawy związane z zapewnieniem wysokiego stopnia konkurencyjności produkcji w tym obszarze. Istotnym problemem pozostają tendencje dotyczące stopy likwidacji majątku. Chociaż jej poziom w Polsce systematycznie się obniża, i tak jest relatywnie niski w porównaniu ze stopą likwidacji w krajach OECD, w których wynosi ona 3–5%36. Świadczy to o odmiennym niż w krajach o bardziej rozwiniętej gospodarce modelu reprodukcji oraz wdrażania postępu technicznego. Reprodukcja aparatu wytwórczego dokonywała się głównie dzięki wzrostowi nowych zdolności produkcyjnych, które pozyskane zostały wskutek realizacji inwestycji, i jednoczesnemu wykorzystaniu starego majątku, utrzymywanego w eksploatacji do czasu całkowitego fizycznego zużycia. Właśnie tym należy tłumaczyć niski poziom stopy likwidacji w Polsce. W państwach o wyższym stopniu zaawansowania gospodarki rynkowej postęp techniczny wdrażany jest zarówno przez równomiernie zachodzący proces reprodukcji, a więc zasilanie w równych proporcjach aparatu wytwórczego nowymi technologiami, jak i wymianę zużytego kapitału rzeczowego na nowoczesne urządzenia techniczne. Z przeprowadzonej w artykule analizy majątku produkcyjnego w Polsce w latach 1990–2004 wynika, że decydujący wpływ na jego strukturę miał model środków trwałych ukształtowany w poprzednim systemie gospodarczym. Transformacja struktury ilościowej i jakościowej kapitału rzeczowego odbywała się z różnym natężeniem i nie zawsze zmierzała w odpowiednim kierunku. Pozytywne zmiany zanotowano w strukturze rodzajowej i sekcyjnej środków trwałych, co przejawiało się odpowiednio wysoką dynamiką wzrostu w zakresie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi, wycofywaniem majątku z sekcji nierozwojowych, opartych na produkcji surowcochłonnej, a powiększaniem go w sekcjach nowoczesnych pod względem technologicznym, reprezentujących sektor usłu Por. R. Budzik, D. Polak, A. Malicka, Zmiany strukturalne polskich przedsiębiorstw przemysłowych szansą poprawy efektywności procesów gospodarczych [w:] Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z Unią Europejską, red. Z. Mikołajewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004, s. 143–155. 35. P. Glikman, Inwestycje…, s. 17–18.. 36.

(31) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 97. gowy. Ponadto wartość środków trwałych obniżyła się w sektorze publicznym, a znacznie wzrosła w sektorze prywatnym. Negatywnym zjawiskiem było jednak bardzo wysokie zużycie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi oraz środków transportu, które sugeruje, że dotychczasowe tempo wymiany było zbyt wolne w stosunku do zapotrzebowania gospodarki na kapitał rzeczowy. Biorąc pod uwagę różnorodność zjawisk, które wystąpiły w latach 1990–2004, można przypuszczać, że wielkość, struktura i jakość kapitału rzeczowego w gospodarce polskiej zależały od licznych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Spośród czynników wewnętrznych duże znaczenie miały: ukształtowana w systemie socjalistycznym struktura zasobów majątku rzeczowego, recesja transformacyjna, zmiana popytu wewnętrznego oraz nierównomierność dyfuzji postępu technologicznego, natomiast spośród zewnętrznych: konkurencja zagraniczna, napływające zagraniczne inwestycje bezpośrednie oraz dostosowania w zakresie gospodarki, które wymuszało wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Literatura Adamczyk A., Makroekonomiczne uwarunkowania bezrobocia transformacyjnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2005, nr 170. Alesina A., Perotti R., Income Distribution, Political Instability, and Investment, „European Economic Review” 1996, nr 40. Balcerowicz L., Socjalizm. Kapitalizm. Transformacja, PWN, Warszawa 1997. Brzozowski M., Gierałtowski P., Milczarek D., Siwińska-Gorzelak J., Instytucje a polityka makroekonomiczna i wzrost gospodarczy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006. Budzik R., Polak D., Malicka A., Zmiany strukturalne polskich przedsiębiorstw przemysłowych szansą poprawy efektywności procesów gospodarczych [w:] Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z Unią Europejską, red. Z. Mikołajewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004. Felbur S., Kierunki polityki społeczno-gospodarczej Polski w latach dziewięćdziesiątych, Raport nr 20 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1994. Felbur S., Opcje zmian strukturalnych w latach dziewięćdziesiątych, Raport nr 10 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1993. Glikman P., Inwestycje a produkcja w procesie transformacji, Key Text, Warszawa 1998. Glikman P., Przekształcenia strukturalne potencjału produkcyjnego w warunkach transformacji gospodarki polskiej, Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, z. 210, Warszawa 1993. Glikman P., Restrukturyzacja potencjału produkcyjnego przemysłu polskiego, „Ekonomista” 1992, nr 5–6. Glikman P., Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majątku trwałego w przemyśle, INE PAN, Warszawa 1993..

(32) 98. Dorota Góral, Robert W. Włodarczyk. Glikman P., Kabaj M., Muszkiet T., Ciągłość i transformacja gospodarki. Zasoby kapitału, pracy, energii i ich wykorzystanie do roku 2000–2010, Key Text, Warszawa 1997. Glikman P., Kotowicz-Jawor J., Żółkiewski Z., Rezerwy kapitału trwałego w Polsce, Key Text, Warszawa 2000. Gołębiowski J.W., Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995. Jagiełło D., Mietiułka T., Przybylska A., Wódkowski Ł., Transformacja systemowa a integracja gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej [w:] Integracja regionalna – kryzysy gospodarcze, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2003. Jakóbik W., Zmiany systemowe a struktura gospodarki w Polsce, PWN, Warszawa 2000. Karpińska-Mizielińska W., Smuga T., Prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych w latach 1998–2001, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 3. Karpiński A., Paradysz S., Ziemiecki J., Zmiany struktury gospodarki w Polsce do roku 2010. Polska na tle Unii Europejskiej, Elipsa, Warszawa 1999. Kołodko G.W., Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, Dom Organizatora, Toruń 2001. Kołodko G.W., Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy [w:] Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G.W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004. Kołodko G.W., Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltex, Warszawa 1999. Kornai J., Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa 1985. Lipowski A., Podejście do przemian strukturalnych w okresie transformacji, Raport nr 10 Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1993. Łukawer E., Transformacja systemowa w przekroju (Jak widzą to polscy ekonomiści) [w:] Gospodarka Polski na przełomie wieków, red. Z. Dach, PTE, Kraków 2002. Rossi M., Schaechter A., Tiffin A., Ong L.L., Halikias I., Ukraine: Selected Issues, IMF Country Report nr 05/416, November 2005. Sadowski Z., Dlaczego polskiej transformacji nie można uznać za zakończoną? [w:] Gospodarka Polski po 15 latach transformacji, red. R. Kowalski, A. Pollok, Materiały z konferencji naukowej, PTE, Kraków 2004. Sappington D., Stiglitz J.E., Information and Regulation [w:] Public Regulation, red. E. Bailey, MIT Press, London 1987. Shiels C.R., Pani M., Jafarov E., Is Russia Still Driving Regional Economic Growth?, IMF Working Paper nr 05/192, September 2005. Simon H.A., Organizations and Markets, „Journal of Economic Perspectives” 1991, nr 2. Wkład transformacji do teorii ekonomii, red. J. Kleer, A. Kondratowicz, CeDeWu.pl – Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2006. Wojciechowski E., Sektor publiczny w gospodarce, „Gospodarka w Praktyce i Teorii”, nr 2, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998. The Resources and Structure of Real Capital in the Polish Economy during the Transition Period In this article, the authors present general trends in regard to the resources and structure of real capital in the Polish economy during the transition period. It also proved.

(33) Zasób i struktura kapitału rzeczowego…. 99. necessary to present the state of real capital during the pre-transition period. The authors’ analysis of productive assets in Poland during 1990–2003 shows that the fixed asset model created during the previous economic system had a decisive impact on their structure. The transformation in the quantitative and qualitative structure of real capital took place at different intensities and at times did not go in the right direction. Positive changes were noted in the group and sector structure of fixed assets, which was accordingly reflected in the rapid growth of machinery, technical facilities and equipment, in the withdrawal of assets from obsolete sectors based on resource-intensive production, and in the expansion of assets in technologically advanced areas, such as the retail sector. Furthermore, the public sector’s ownership of fixed assets was to a large extent eliminated, and the private sector’s share was greatly strengthened. A negative factor, however, was the very high consumption of machinery, technical facilities and equipment, which suggests that their existing rate of increase was too low in relation to the economy’s need for real capital. This is confirmed by the diminishing replacement rate of fixed assets, which means that depreciated assets were artificially maintained in the production process, when in actual fact they should have been withdrawn..

(34)