Sukcesja ślimaków na hałdach regionu świętokrzyskiego

SUKCESJA ŚLIMAKÓW

NA HAŁDACH

SUKCESJA ŚLIMAKÓW NA HAŁDACH

REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

W yższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego

Zdzisław J. Adamczyk, Waldemar Dutkiewicz, Mieczysław B. Markowski Jerzy L. Olszewski, Marek Pajek (przewodniczący), Henryk Pałaszewski

Recenzenci

4 3 5 6 0

prof, dr hab. Stefan Witold Alexandrowicz prof. dr hab. Zofia Ciesielska

Opracowanie redakcyjne Małgorzata Marchlewicz Korekta Sławomira Wiśniewska Projekt okładki Jadwiga Barga-Więcławska Formatowanie komputerowe Jarosław Dobrołowicz

N a okładce wykorzystano zdjęcie hałdy kamieniołomu w W iśniówce k. Kielc Rycinę ślimaka wykonała Katarzyna Zolbach

Wydano przy wsparciu finansowym Komitetu Badań Naukowych w W arszawie

© Copyright by W ydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego, Kielce 1997

Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce 1997 r. Wydanie I

Objętość: 10,0 ark. wyd., 10,0 ark. druk. Papier offsetowy kl. III 7 0 g B-l. Druk: Pracownia Poligraficzna WSP Kielce, zam. 41/98

Z w d zię c zn o śc ią autorka

1. W s tę p ...7

2. M ateriał i m e to d y ... 10

2.1. Badania te re n o w e... 10

2.2. Technika badań ... 11

3. Fizjografia Gór Świętokrzyskich ... 14

3.1. Rzeźba terenu i budowa geologiczna ... 14

3.2. G le b y ... 16

3.3. K lim a t... 17

3.4. Przemysł wydobywczy i jego oddziaływanie na zmiany środowiska przyrodniczego w Górach Świętokrzyskich ... 19

4. Prezentacja stanowisk na h a łd a c h ... 21

5. L istą gatunków ślimaków występujących na hałdach zachodniej części Gór Ś w iętokrzysk ich... 62

6. W y n ik i... 72

6.1. Charakterystyka malakocenoz na h a łd a c h ... 72

6.2. Struktura ekologiczna zespołów malakofauny jako wskaźnik przekształceń środowiska w Górach Ś w ięto k rzy sk ich ... 87

6.3. Sezonowa dynamika sukcesji ślimaków na hałdach ...96

6.4. Sukcesje zespołów ślimaków na podłożu węglanowym i krzemionkowym ... 100

6.5. Cechy malakofauny środowisk antropogenicznych w regionie świętokrzyskim na tle analizy zoogeograficznej... 105

6.6. Autekologia wybranych gatunków ś lim a k ó w ... 110

7. Dyskusja ... 113

7.1. Czynniki limitujące tempo sukcesji na h a łd a c h ... 113

7.2. Kształtowanie się zespołów ślimaków na h a łd a c h ... 119

7.3. Synantropizacja malakofauny jako wskaźnik przekształceń środowiska ... 122

7.4. Drogi migracji gatunków ślim a k ó w ... 125

8. Tereny przekształcone górniczo i ochrona przyrody w Górach Święto­ krzyskich ... 126

9. W n io s k i... 132

10. B ib lio g ra fia ... 136

1. In tro d u c tio n ...7

2. Research material and methods ... 10

2.1 Field research ... 10

2.2 Research m e th o d s ... 11

3. Physiography o f the Holy Cross M ountains ... 14

3.1. Topography and geology ... 14

3.2. Soils ... 16

3.3. Climate ... 17

3.4. Mining industry and influence on the natural environmentin the Holy Cross M ts... 19

4. Presentation of localities on d u m p s ...21

5. List of snail species found on dumps of the westem part of the Holy Cross Mountains ...62

6. R e s u lts ... 72

6.1. Characteristics of malacocenosis on dumps ...72

6.2. Ecological structure of snails assemblages as the indicatorof environmental changes in the Holy Cross M ts... 87

6.3. Seasonal dynamics of snail succession on d u m p s ... 96

6.4. Snail assemblages succession on carbohydrate and siliceousdumps ... 100

6.5. M alacofauna characteristics of anthropogenic habitatsin the Holy Cross Region on the background of the zoogeographical a n a ly s is ... 105

6.6. Autecology o f chosen species of snails ... 110

7. D isc u ssio n ... 113

7.1. Factors limiting the rate of succession on d u m p s ... 119

7.2. Snail assemblages forming on d u m p s ... 122

7.3. Synanthropisation of malacofauna as the indicator o f h ab itatch a n g es... 125

7.4. W ays of migration of snail s p e c ie s ... 126

8. Areas changed by surface mining and nature conservation in the Holy Cross M ountains ... 132

9. C o n clu sio n s... 136

10. R e fe re n c e s... 149

Region świętokrzyski jest terenem górniczej działalności człowieka od schyłku starej epoki kamiennej - paleolitu po czasy współczesne. Działalność ta trwa zatem przez około 10 000 do 12 000 lat. Tu znajdują się liczne kamieniołomy oraz zakłady przetwórcze surowców skalnych, głównie skał wapiennych. Odkrycie mineralizacji miedzią i ołowiem spowodowało trwający od XIV do XX wieku rozwój chęcińskiego i kie­ leckiego ośrodka górniczo-hutniczego rud miedzi w okolicach M ie­ dzianki i Miedzianej Góry oraz rud ołowiu w okolicach Kielc, Jaworzni, Chęcin, Skib, Woli Murowanej i Szewców (Fijałkowska, Fijałkowski 1976). W XVII wieku w Chęcinach została podjęta eksploatacja mar­ murów, na przełomie XIX i XX wieku w Miedziance, a po II wojnie światowej nastąpił ogromny rozwój górnictwa odkrywkowego i prze­ mysłu materiałów budowlanych. Rejon wydobywczy wokół Kielc zyskał miano „Białego Zagłębia”.

Złoża rud żelaza w regionie świętokrzyskim znajdują się głównie w północnej i północno-zachodniej części regionu oraz w jego części środkowej. Obszar ten, określany mianem Staropolskiego Okręgu Prze­ mysłowego, znany jest z najstarszych w Polsce tradycji kopalnictwa rud żelaza (Wróblewski 1976). Sięga ono XI wieku, a nasilenie prac górni­ czych przypadło na okres od XVII do połowy XX wieku.

Przekształcenie powierzchni w rejonach górniczych polega na znisz­ czeniu pokrywy glebowej, a nawet na trwałym przeobrażeniu powierz­ chni terenu, czego wyrazem są powstające hałdy nadkładu i odpadów przeróbczych oraz powstanie licznych kopalni odkrywkowych. Mimo intensywnie rozwijającego się górnictwa skalnego i przemysłu m ateria­ łów budowlanych, Góry Świętokrzyskie zachowały wielkie walory przy­ rodnicze. Niektóre obszary działalności górniczej objęte zostały ochroną jako park narodowy, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, a ostatnio także jako stano­ wiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne.

Dotychczasowe badania malakofauny omawianego regionu dotyczyły wyłącznie środowisk naturalnych i półnaturalnych. Badania Piechockie­ go (1981), Piechockiego i Borczyk (1990) wskazują na kierunek zmian, jakim podlega żyjąca tu współcześnie fauna mięczaków. W yrażają się one stopniową eliminacją gatunków leśnych (głównie karpackich) i wkraczaniem na ich miejsce mięczaków migrujących z południowe­ go-wschodu związanych z krajobrazem otwartym, oraz częściowo ga­ tunków migrujących od północnego-zachodu. W spomniany autor w swoim obszernym opracowaniu wymienił dwie główne możliwe przy­ czyny tych zmian: działalność gospodarczą i czynniki klimatyczne (Pie­ chocki 1981).

Systematyczne badania malakofauny środowisk antropogenicznych w Górach Świętokrzyskich zostały podjęte z inicjatywy Pana Prof. dr. hab. Stefana W itolda Alexandrowicza z Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie przy finansowym wsparciu W y­ ższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach.

W Górach Świętokrzyskich występuje duże zróżnicowanie hałd zwią­ zane z litologią, wiekiem, ekspozycją zboczy i różnymi etapami sukce­ sji roślinnej. Stanowi to okoliczność sprzyjającą przeprowadzeniu wie­ lostronnej analizy czynników wpływających na kształtowanie się zespo­ łów ślimaków na hałdach i na ich sukcesję.

Celem badań było określenie składu zespołów ślimaków występują­ cych na hałdach o różnej litologii, różnym wieku, z uwzględnieniem ekspozycji zboczy, a także określenie wzajemnego podobieństwa aso­ cjacji. Istotą badań była rekonstrukcja sukcesji ślimaków na różnowie- kowych hałdach. Rekonstrukcji tej dokonano przez zestawienie składu zespołów malakofauny na hałdach w różnym wieku. Ciągi sukcesji śli­ maków zestawiono oddzielnie na podłożu węglanowym i na podłożu krzemionkowym.

W czasie realizacji badań korzystałam z pomocy i życzliwości wielu Osób, którym pragnę w tym miejscu wyrazić słowa podziękowania.

Panu Profesorowi Stefanowi Witoldowi Alexandrowiczowi wyrażam serdeczną wdzięczność i podziękowanie za wskazanie tematu oraz pro­ pozycję podjęcia niniejszych badań, a także za pomoc podczas realizacji opracowania.

Słowa serdecznego podziękowania kieruję do Pani Profesor dr hab. Zofii Ciesielskiej z Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Eduka­ cji Narodowej w Krakowie za wnikliwą recenzję oraz za cenne uwagi dotyczące treści i formy niniejszego opracowania.

Dziękuję Pani Docent dr hab. Annie Dyduch-Falniowskiej z Instytutu Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie za cenne opinie dotyczące mojej pracy.

Serdeczne słowa podziękowania za sprawdzenie oznaczeń wybranych gatunków ślimaków i uwagi dotyczące ich rozmieszczenia i występo­ wania kieruję do Panów Profesorów Adolfa Riedla, Andrzeja Wiktora, Tomasza Umińskiego, Pani dr Beaty Pokryszko i Pana mgr. Marka Pa- kieta.

W dzięczna jestem Panu mgr. inż. Jerzemu Fijałkowskiemu za szcze­ gółowe wskazanie miejsc lokalizacji hałd w rozległym terenie moich badań. Dziękuję za udzielone mi wskazówki i uwagi dotyczące badań w terenie, bez tej pomocy moje badania nie byłyby zrealizowane. Jestem wdzięczna Panu Profesorowi dr. hab. Alojzemu Kowalkowskiemu za cenne uwagi i informacje dotyczące metodyki badań glebowych i spo­ sobu opracowania materiału. Dziękuję Panu Docentowi dr. inż. Zbig­ niewowi Rubinowskiemu za wnikliwe uwagi dotyczące mojej pracy i wniesione informacje o Wielkoobszarowym Systemie Obszarów Chro­ nionych w Górach Świętokrzyskich.

Wyrazy serdecznego podziękowania kieruję do Pana Doktora Edwar­ da Bróża z Zakładu Botaniki Instytutu Biologii W SP w Kielcach za wykonanie zdjęć fitosocjologicznych.

Dziękuję Panu Adamowi Kruszelnickiemu za wykonanie całej ilu­ stracji graficznej mojej pracy.

2. Materiał i metody

2.1. Badania terenowe

Badania terenowe i laboratoryjne były prowadzone od maja 1989 ro­ ku do października 1991 roku. Materiał zebrany z 34 stanowisk, a obej­ mujący 64 846 okazów ślimaków lądowych, 33 próbki glebowe i 34 próbki roślinności znajduje się w archiwum Zakładu Zoologii Instytutu Biologii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach.

Przy oznaczaniu ślimaków posługiwano się kluczami i monografiami opracowanymi przez takich autorów, jak: Urbański (1957), Lożek (1956, 1964), Kerney, Cameron i Jungbluth (1983). Grupy ostatnio rewidowa­ ne oznaczone zostały na podstawie opracowań szczegółowych: Riedla (1957), Hudeca (1960), Likhareva (1962), Bergera (1963), W aldéna (1966), Śilejko (1978), Umińskiego (1980), W iktora (1973, 1989), Po- kryszko (1990). Układ systematyczny i nomenklatura wzorowana jest na pracy Kerney, Cameron, Jungbluth (1983).

Charakter zoogeograficzny i podział na grupy ekologiczne przyjęto według Lożka (1956, 1964) i S. W. Alexandrawicza (1987).

Badania ilościowe obejmują 18 hałd o różnej litologii i różnym wie­ ku składowania od 30 do 500 lat. W iek każdej hałdy określano w latach jako czas od zakończenia składowania urobku do czasu pobierania pró­ bek. Materiał hałd stanowią kwarcyty kambryjskie, piaskowce ordowi- ku, kwarcyty, dolomity i wapienie dewońskie, wapienne zlepieńce per- mskie, piaskowce, margle i wapienie triasu oraz iłołupki syderytyczne jury. W szystkim badanym hałdom nadane zostały numery (1-18) w ko­

lejności od położonej najdalej na południe do wysuniętej najbardziej na północ. Próbki do oceny liczebności ślimaków pobierane były metodą absolutną podaną przez Oeklanda (1929, 1930). Seria 25 próbek pobie­ rana biocenometrem o wymiarach 20 x 20 cm, stanowiła przebadaną powierzchnię 1 m2. Próbki gleby wraz ze ściółką były pobierane do

głębokości 10 cm. Dodatkowo dokonywany był zbiór jakościowy w ob­ rębie danej powierzchni. Czynności te były powtarzane przez trzy lata na wiosnę w maju i jesienią w październiku. Próbki ilościowe i zbiór jakościowy zawsze mieściły się w obrębie jednego płata fitosocjologi- cznego. Każdorazowo uwzględniały one dwa stanowiska o przeciwle­ głych ekspozycjach północnej i południowej w połowie wysokości hał­ dy. Opróbowanie objęło 34 stanowiska. Z uwagi na stwierdzony brak ślimaków na stokach południowych hałd w Wiśniówce uwzględniono tu tylko stoki północne. Dane dotyczące występowania wszystkich zna­ lezionych tu ślimaków i ich ilościowy udział w zespołach zostały ze­ stawione tabelarycznie w rozdziale 5.

W yszukiwanie ślimaków w próbkach glebowych polegało na wybie­ raniu pod lupą binokularową. Część okazów umieszczono bezpośrednio w 75% alkoholu etylowym, a przeznaczone do badań anatomicznych topione były w przegotowanej wodzie w szczelnie zamkniętych naczy­ niach. Po oczyszczeniu ze śluzu przenoszono je do alkoholu etylowego, stopniowo zwiększając stężenie od 30% do 75%.

Próbki do badań glebowych na hałdach pobierane były w obrębie płata fitosocjologicznego objętego badaniami malakologicznymi. Skład mechaniczny gleb i niektóre właściwości chemiczne gleb zostały okre­ ślone w Zakładzie Geografii Gleb i Ochrony Przyrody Instytutu Geo­ grafii W SP w Kielcach. Każde badane stanowisko na hałdzie ma swoje własne zdjęcie fitosocjologiczne wykonane metodą Braun-Blanąueta (1951). Zdjęcia fitosocjologiczne wykonał dr Edward Bróż z Zakładu Botaniki Instytutu Biologii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach. Zespoły fitosocjologiczne są nietypowe, dlatego definicje związków ro­ ślinności zostały uzupełnione w taki sposób, aby określić ich nietypowy charakter. Lokalizacja hałd została określona w systemie UTM.

2.2. Technika badań

Zebrany materiał ilościowy ślimaków został zestawiony w tabeli, która przedstawia zbiorczo wszystkie znalezione i oznaczone gatunki na 34 stanowiskach. Użyto symboli ilości według skali logarytmicznej sto­ sowanej przez S. W. Alexandrowicza (1987).

Elementem prezentacji stanowisk jest tabela listy gatunków ślimaków żyjących na danej hałdzie z uwzględnieniem ekspozycji zboczy hałd, północnej (N) i południowej (S) oraz spektra malakologiczne ilustrujące udział grup ekologicznych w zgrupowaniu. Liczebności okazów po­ szczególnych gatunków zostały podane w tabelach za pomocą symboli oznaczających częstotliwości ich występowania. Cyfry rzymskie ozna­ czają maksymalną liczbę okazów danego gatunku uzyskaną w 25 prób­ kach, co oznacza najwyższą liczbę osobników na 1 m2 powierzchni badanej w latach 1990-1991.

W niniejszej pracy zespołem nazwano zgrupowanie gatunków współ- występujących, związanych ze sobą konkurencją (pokarmową lub sied­ liskową) oraz takich, których nisze ekologiczne są aktualnie rozdzielone dzięki daleko posuniętej specjalizacji wymagań siedliskowych, a obe­ cność jednej jest nieodłączna występowaniu drugiej. Kryterium syste­ matyczne (zespół ślimaków) przyjmuje się ze względu na to, że pewne zależności i reguły funkcjonowania takiego zgrupowania, związane są prawdopodobnie z ich kształtowaniem się w jednostki systematyczne. Podobnie określają zespół: Blondel (1979), Dyduch-Falniowska, Fyda (1986), Dyduch-Falniowska (1991), Tilman (1994).

Zebrany materiał został opracowany przy zastosowaniu metodyki analizy ilościowej i taksonomicznej stosowanej i omówionej przez S. W. Alexandrowicza (1987). Strukturę asocjacji przedstawiono grafi­ cznie na diagramach uwzględniających klasy wskaźników: stałości C l- C5 i dominacji D1-D5. Stopień różnorodności zespołów H ’ określony został na podstawie wzoru Shannona i Weavera.

Dla porównania zespołów mięczaków zastosowano metody analizy taksonomicznej. Odległości taksonomiczne dst obliczone zostały na pod­ stawie wzoru zaproponowanego przez H. Steinhausa (Marczewski, Ste­ inhaus 1959) według metody jakościowej i zaprezentowano je w formie dendrogramu. Symbole graficzne umieszczone w dendrogramie obrazu­ ją litologię hałd bez wyróżnienia ekspozycji zboczy.

Obliczony został współczynnik korelacji rnt ns = 0,493, określający zależność liczby taksonów i liczby osobników oraz współczynnik kore­

lacji r „ tH ’ = 0,62, określający zależność liczby taksonów i wskaźnika

różnorodności. Z uwagi na to, że istnieje nieprzypadkowa zależność między zmiennymi: liczbą taksonów nt i liczbą osobników ns oraz

wskaźnikiem różnorodności H ’, obliczono przedział ufności dla nt i określono go w przedziale 9,88 < ntśr ^ 16,38. Ustalono także, że istnieje wzajemne i istotne podobieństwo zespołów ślimaków zasiedla­ jących północną i południową ekspozycję zboczy hałd.

Interpretacja ekologiczna składu zespołu ślimaków została przepro­ wadzona według schematu Lożka (1964, 1976, 1982). Zmiany asocjacji malakologicznych na 34 stanowiskach przedstawiono w postaci spe­ ktrów kołowych według wzoru zaproponowanego i stosowanego przez S. W. Alexandrowicza (1987). Spektra te ilustrują wynik analizy mala- kologicznej z uwzględnieniem grup ekologicznych ślimaków.

Układ MSS uwzględnia liczbę taksonów, a układ MSI uwzględnia liczbę osobników asocjacji.

Pełny wykaz gatunków ślimaków żyjących na 18 hałdach przedsta­ wiony został z uwzględnieniem 9 grup ekologicznych (1-9) i dwóch typów podłoża geologicznego. Uwzględnia on również dane o ślima­ kach Gór Świętokrzyskich w środowiskach naturalnych i półnatural- nych uzyskane przez Piechockiego (1981) w Okręgu Chęcińskim Gór Świętokrzyskich (W) i w Łysogórach (E).

Struktura zoogeograficzna całego zbioru ślimaków z uwzględnieniem dwóch podzbiorów: podzbioru ślimaków zasiedlających hałdy skał wę­ glanowych i podzbioru ślimaków zasiedlających hałdy skal krzemion­ kowych przedstawiona została w postaci dwuwarstwowych spektrów kołowych. Dla porównania, analogiczne spektra kołowe zestawiono na podstawie wyników badań Piechockiego (1981) celem scharakteryzo­ wania malakofauny żyjącej w Górach Świętokrzyskich w środowiskach naturalnych.

✓

3. Fizjografia Gór Świętokrzyskich

3.1. Rzeźba terenu i budowa geologiczna

Góry Świętokrzyskie zajmują centralną część Wyżyny Kielecko-San- domierskiej na obszarze około 100 km długości i 40 km szerokości. Ob­ szar ten graniczy od południa i południowego zachodu z Niecką Ni- dziańską, od północy ze Wzgórzami Koneckimi, a od wschodu z W y­ żyną Sandomierską (Gilewska 1972). Jako jednostka geologiczna tylko częściowo pokrywają się one z jednostką geograficzną. W ujęciu geo­ logicznym wyróżniany jest trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich oraz jego obrzeżenie mezozoiczne. Niewysokie, o łagodnych formach wzgórza, odzwierciedlające przebieg struktur ukształtowanych w czasie orogenezy kaledońskiej i waryscyjskiej, nie tworzą jednolitego łańcucha górskiego, ale zbudowane są z ciągnących się równolegle pasm i grzbie­ tów, na ogół rozciągających się w kierunku W NW -ESE. Maksymalne wysokości bezwzględne osiągają 611 m n.p.m., a wysokości względne dochodzą do 300 m.

Trzon Gór Świętokrzyskich stanowią zdyslokowane osadowe skały: piaskowce kwarcytowe, łupki ilaste, szarogłazy, piaskowce i wapienie kambru oraz dolomity, natomiast ich obrzeżenie stanowią skały mezo­ zoiczne: pstry piaskowiec, wapień muszlowy, piaskowce liasowe, wa­ pienie jurajskie i inne otaczające paleozoiczne jądro górotworu. Od pół­ nocy, zachodu i południowego zachodu, skały starszego podłoża przy­ krywają płatami osady plejstoceńskie wykształcone jako piaski i żwiry wolnolodowcowe, gliny zwałowe i deluwialne oraz osady lessowe. W Górach Świętokrzyskich odsłaniają się osady utworzone podczas ca­ łego historycznego odcinka dziejów Ziemi, od początków ery paleozoi- cznej po kenozoiczną.

Wyraźnie zaznaczone w morfologii pasma i wzniesienia górskie oraz rozdzielające je doliny i obniżenia powstały w wyniku różnej odporno­

ści materiałów skalnych na czynniki denudacyjne. W zniesienia budują skały twarde, obniżenia zostały wyżłobione w osadach bardziej podat­ nych na erozję.

Osady kambryjskie znajdują się na powierzchni w wielu punktach masywu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. W morfologii odgrywają doniosłą rolę, ponieważ posiadają dużą miąższość (przeszło 2000 m). Ze skał kambryjskich, wśród których dominuje kwarcyt łysogórski zbu­ dowane jest Pasmo Główne. Osady ordowiku i syluru, złożone głównie z miękkich utworów łupkowych lub szarogłazowych, tworzą w morfo­ logii Gór Świętokrzyskich formy obniżone. Skały dewońskie obok kam­ bryjskich odgrywają znaczącą rolę w rzeźbie Gór Świętokrzyskich. Do utworów dolnego dewonu należą piaskowce kwarcytowe, środkowego i górnego skały węglanowe - wapienie i dolomity. Utwory dolnego kar- bonu mają znaczenie podrzędne, natomiast w okresie permskim powsta­ ły węglanowe zlepieńce zygmuntowskie oraz iłowce, mułowce i pia­ skowce z wkładkami gipsu. Osady triasu i jury występują na północ, zachód i na południe od masywu paleozoicznego i budują obrzeżenie mezozoiczne Gór Świętokrzyskich. Dolny trias jest reprezentowany głównie przez czerwonobrunatne piaskowce, a środkowy przez wapień muszlowy. W dolnej jurze na obrzeżeniu północnym powstawały osady piaszczysto-ilaste o dużej miąższości, zawierające złoża żelaza i węgla brunatnego, obecnie już nieeksploatowane, natomiast w jurze górnej wa­ pienie i margle. Piaszczyste i margliste osady kredy występują już poza granicami Gór Świętokrzyskich.

W Górach Świętokrzyskich, mających nieprzeciętne walory przyrod­ niczo-krajobrazowe i kulturowe, powstał jeden z najbardziej uciążli­ wych (z uwagi na wysoki stopień zapylenia i odwodnienie znacznych obszarów) w kraju - Kielecki Okręg Eksploatacji Surowców W ęglano­ wych. Rozmieszczenie wyrobisk kamieniołomów górnictwa skalnego pozostaje w ścisłym związku z eksploatacją surowców skalnych. Loka­ lizacja hałd na badanym terenie regionu świętokrzyskiego jest efektem występowania złóż (Kozłowski 1986).

3.2. Gleby

Region świętokrzyski odznacza się dużą zmiennością pokrywy gle­ bowej i należy do najbardziej urozmaiconych jednostek fizjograficznych naszego kraju. Duża różnorodność typologiczna i siedliskowa utworów glebowych tego rejonu jest w znacznej mierze zjawiskiem naturalnym, wynikającym z dużej zmienności petrograficznej skał podłoża. W nikli­ wa analiza budowy profilów glebowych wskazuje na wtórne zróżnico­ wanie gleb w wielu rejonach Gór Świętokrzyskich (Kowalkowski

1992). Powstałe pod wpływem kopalnictwa wtórne przekształcenia po­ krywy glebowej powodują w wielu wypadkach wyraźne zmiany siedli­ ska. Bardzo interesujące okazują się utwory glebowe związane genety­ cznie z dawnym kopalnictwem rud żelaza, występujące na północno-za­ chodnim obrzeżeniu mezozoicznym (Adamczyk 1965 a, b; Swałdek

1983). Badania wymienionych autorów dowodzą, że gleby pierwotne, wytworzone in situ z zalegającego w części stropowej podłoża pstrego piaskowca i iłów reprezentują różne odmiany utworów z natury silnie kwaśnych, natomiast gleby wtórne, wykształcone na hałdach posiadają właściwości gleb mezotroficznych, a nawet eutroficznych. Gleby pier­ wotne mają próchnicę typu butwinowego, która charakteryzuje gleby biologicznie słaboczynne, natomiast gleby powstałe na dawnych zrobach górniczych mają próchnicę typu muli, właściwą glebom biologicznie czynnym. Współcześnie na hałdach skał niewapiennych powstają gleby mineralne początkowgo stadium rozwojowego, określane jako gleby ini­ cjalne luźne. Rędziny wykształcone z trudno wietrzejących krystalicz­ nych wapieni i krystalicznych dolomitów lub ze zlepieńców permskich należą do typów rędzin inicjalnych, rędzin właściwych, rzadziej do rę­ dzin brunatnych. Cechą charakterystyczną tych gleb jest ich szkieleto-

wość, duża zawartość CaC

03

03

03

węglanów aktywnych.

W regionie świętokrzyskim wykształciły się wtórne zmiany w okry­ wie glebowo-roślinnej dotyczące szerokiego kompleksu gleb, tych które wykształciły się przed laty i tych, których proces kształtowania się m o­ żemy śledzić dzisiaj (Kuźnicki, Białousz i inni 1979).

Według Siuty (1978) przy daleko zaawansowanej degradacji środo­ wiska występuje trwałe pomniejszenie aktywności biologicznej środo­

wiska, pogorszenie wskaźników jakościowych atmosfery, wody i gleby. Proces degradacji gleb w Górach Świętokrzyskich utrzymywał się jesz­ cze w latach osiemdziesiątych. Od początku lat dziewięćdziesiątych na­ stąpiło znaczne zahamowanie negatywnych procesów.

3.3. Klimat

Według opracowania Kozłowskiej-Szczęsnej i Paszyńskiego (1967) najcieplejszym obszarem w regionie świętokrzyskim jest jego część za­ chodnia i południowo-zachodnia oraz okolice Nowej Słupi.

W podregionie chęcińskim główne elementy klimatu z okresu wie- loleci kształtują się następująco (Kozłowska-Szczęsna i Paszyński

1967):

średnia roczna temperatura powietrza 7,2-7,4 °C

temperatura stycznia -3,0-2,2 °C

temperatura lipca 17,0-18,2 °C

liczba dni pogodnych w roku 35-42

liczba dni pochmurnych w roku 97-142

liczba dni z pokrywą śnieżną 60-84

opad roczny 600-650 mm

Niepowtarzalny w Polsce charakter rzeźby Gór Świętokrzyskich sprawia, że wielkość i formy zróżnicowania termicznego znacznie od­ biegają od powszechnie znanych schematów przyjętych dla obszarów górskich i innych (Kłysik 1974, 1976, 1981; Olszewski 1992). Osobli­ wości termiczne Gór Świętokrzyskich zdeterminowane są w większym stopniu rzeźbą terenu niż wysokością bezwzględną, czego nie oddaje przebieg izoterm na mapach. O górskim charakterze warunków śnież­ nych świadczy przesunięcie wystąpienia maksymalnej gmbości pokrywy śnieżnej na marzec oraz średni wskaźnik śnieżności zimy obliczony we­ dług formuły Paczosa (1990), Olszewski, Żarnowiecki, Chodurek (1993). Według Matuszkiewicza (1984) na mapie naturalnej roślinności po­ tencjalnej Polski Góry Świętokrzyskie wyróżniają się zwartym wyspo­ wym występowaniem podgórskich formacji roślinnych. Matuszkiewicz (1993) wśród 49 krain i podkrain geobotanicznych Polski wyróżnił Krainę Gór Świętokrzyskich. Zakres i wartość cech wyróżniających G ó­

ry Świętokrzyskie na tle obszarów sąsiednich pozwala przyjąć, że czyn­ nikami decydującymi o swoistości klimatycznej tych Gór jest rzeźba terenu i wysokość bezwzględna.

Analizę okresowych zmian cech klimatu w czasie dokonywania zbio­ rów malakofauny w latach 1989-1991 oparto na danych meteorologi­ cznych zarejestrowanych w stacji pomiarowej IMiGW w Sukowie koło Kielc.

W ykonano zestawienia, z których wynika, że średnie miesięczne temperatury stycznia w latach badań były wyższe i znacznie odbiegały od średnich z okresu wielolecia, a różnice wynosiły od -3,6 do -2,0 °C. W 1990 roku odnotowano maksymalne temperatury z okresu wielolecia w lutym i w marcu (odpowiednio 3,4; 5,5). Roczna suma opadów była najwyższa w 1990 roku (712 mm) i bardzo niska w 1991 roku (482 mm). W okresie trzydziestolecia maksymalna średnia miesięczna opadu atmosferycznego miała miejsce w listopadzie 1990 roku, a minimalna w maju 1989 roku. Średnie miesięczne wilgotności względnych powie­ trza (%) w okresie wielolecia (1960-1991) obejmują maksymalne śred­ nie: 91,0% w styczniu 1989, 87,0% w sierpniu 1990, 87,0% we wrześ­ niu 1990 roku, minimalną średnią wilgotność powietrza odnotowano w 1989 roku. Długość okresu z pokrywą śnieżną wynosił odpowiednio na przełomie lat 1988/1989 od 1 XI do 9 I (70 dni), 1989/1990 od 23 XI do 4 III (102 dni) i 1990/1991 od 2 XII do 19 IV (139 dni). Przy­ toczone dane zwłaszcza dotyczące maximum i minimum opadów atmo­ sferycznych w okresie wielolecia 1960-1991 wydają się mieć związek z przedstawionymi wynikami sezonowej dynamiki sukcesji ślimaków na hałdach.

Zmienność mikroklimatu na hałdach jest tak duża, że w przyszłości mogą okazać się udowodnione związki między elementami mikroklima­ tu a składem gatunkowym i liczebnością zespołów ślimaków. W skazują na to aktualnie prowadzone badania mikroklimatu hałd w Górach Świę­ tokrzyskich.

3.4. Przemysł wydobywczy i jego oddziaływanie

na zmiany środowiska przyrodniczego

*

w Górach Świętokrzyskich

Z wielkim zróżnicowaniem budowy geologicznej regionu Gór Świę- tokrzyskch związane są liczne złoża skał i minerałów, które od zarania dziejów kultury człowieka były przedmiotem gospodarczego wykorzy­ stywania. W przeszłości kopalnictwo i związany z nim przemysł doty­ czyły głównie rud metali (żelazo, ołów, miedź, srebro), w mniejszym stopniu kopalin skalnych, obecnie przedmiotem zainteresowania są wy­ łącznie kopaliny skalne. Aktualnie górnictwo świętokrzyskich kopalni skalnych znajduje się na czołowym miejscu w kraju pod względem wy­ dobycia wapieni, dolomitów, glin ceramicznych i kamionkowych (Do- roz, Giełżecka, Szajn 1992). Nadmierna koncentracja mineralnego prze­ mysłu wydobywczego i przetwórczego w rejonie Sitkówki-Nowin pod Kielcami doprowadziła do degradacji środowiska i zaszeregowania do terenów ekologicznego zagrożenia.

Zmiany środowiska przyrodniczego spowodowane działalnością gór­ niczą sprowadzają się do:

- przekształcenia powierzchni terenu - zmiany warunków glebowych - zmiany warunków wodnych - zanieczyszczenia atmosfery

- zmian mikroklimatycznych, spowodowanych wymienionymi czynni­ kami przekształcenia powierzchni terenu, gleby, stosunków wodnych i zanieczyszczenia atmosfery

- szkód wynikających z techniki robót strzałowych

- zmian roślinności i drzewostanu wynikających z prowadzonego wy­ rębu lasów i podanych wyżej czynników szkodliwych (Chwastek 1980,

1983; Szlagowski 1991, 1993).

Ekspolatacja górnicza szczególnie niekorzystnie oddziałuje na gleby, zwłaszcza na powierzchniach zajętych przez wyrobiska eksploatacyjne i zwałowiska odpadów eksploatacyjnych i przeróbczych. W wyrobi­ skach zdjęta zostaje warstwa nadkładu i odsłonięte są lite skały. Na tych odsłoniętych powierzchniach skał powstają długotrwałe litogeniczne

gleby inicjalne o bardzo niskiej produktywności (Kowalkowski, Rubi- nowski 1991).

W granicach terenów górniczych powstaje mozaika gleb o różnorod­ nych profilach, składających się z odsłoniętych skał podłoża, powierz­ chni zawodnionych i zanieczyszczonych odpadami. Pod zwałowiskami gleby ulegają zupełnemu zniszczeniu. Negatywne oddziaływanie mają również roboty strzałowe oraz zapylenie pochodzące z wiercenia otwo­ rów strzałowych i przeróbki mechanicznej. Powstałe nowe bezglebowe „nieużytki poprzemysłowe” łącznie z gromadzonymi na powierzchni odpadami kopalnianymi i przeróbczymi w formie hałd są najtrudniejsze do biologicznego zagospodarowania (Madej 1990 a; Tokarska-Guzik, Rostański, Klotz 1991; Strzelec 1993). Duża przepuszczalność hałd de­ cyduje o ich stosunkach wodnych, które kształtują się zgodnie z wie­ kiem, wysokością zwałów, uziamieniem składowanych odpadów i sto­ pniem zadarnienia. Jedynym źródłem wody na zwałach są opady atmo­ sferyczne, które na młodych hałdach wnikają w głąb lub spływają po zboczach. Główne zapasy wody na starszych hałdach gromadzą się w warstwie o miąższości około 30 cm. Często w warstwach powierz­ chniowych hałd wilgotność znajduje się na granicy punktu więdnięcia.

Eksploatacja złóż w regionie świętokrzyskim prowadzona jest w wy­ robiskach stokowych lub wgłębnych. W pierwszym przypadku następu­ je odpływ wód opadowych na zewnątrz wyrobiska. Przy eksploatacji

z wyrobisk wgłębnych wody opadowe oraz występujące wody złożowe odprowadzane są do rząpia, skąd wypompowuje się na zewnątrz wyro­ biska. Największym zagrożeniem, które wiąże się z powstawaniem roz­ ległych i głębokich wyrobisk wgłębnych, są obszary lejów depresji. W otoczeniu dużych kopalni odkrywkowych zjawiska depresji wystę­ pują zwykle na znacznym obszarze.

Długotrwała eksploatacja surowców skalnych, głównie wapieni w Okręgu Chęcińskim oraz piaskowców i kwarcytów w Okręgu Łyso- górskim prowadzi do degradacji naturalnych i półnaturalnych biotopów.

Sporządzona lista zagrożonych roślin regionu obejmuje 39% gatun­ ków leśnych, są to elementy cienistych i wilgotnych lasów z rzędu Fa- getalia, 17% stańowią rośliny muraw i zarośli kserotermicznych.

Ekosystemy leśne regionu świętokrzyskiego znajdują się w szczegól­ nie niekorzystnej sytuacji. Zarówno ich lokalizacja na wyniesionych ma­

sywach Gór Świętokrzyskich oraz trwająca od bardzo dawna lokalna presja przemysłu wydobywczego i hutniczego są długotrwałymi czyn­ nikami, które zdecydowały o regionalnej swoistości zachowanych ma­ sywów leśnych. Ekologiczne konsekwencje tych oddziaływań, w pro­ cesie lasotwórczym, przejawiają się zachwianiem trwałości ekosyste­ mów. Problem określania zmian środowiska przyrodniczego spowodo­ wanych działalnością górniczą należy do najmniej rozpoznanych.

Program ochrony litosfery wskazuje na konieczność objęcia badania­ mi środowisk przyrodniczych znajdujących się pod wpływem działal­ ności górniczej (Kozłowski 1992, 1994).

Podjęte kompleksowe badania malakofauny na hałdach regionu świę­ tokrzyskiego, wyróżniającego się wyjątkową georóżnorodnością, stano­ wią jeden z istotnych elementów monitoringu litosfery w regionie.

4. Prezentacja stanowisk na hałdach

(rye. 1)

STANOWISKO 1 - W olica (ryc. 1-7, ryc. 2, ryc. 3, ryc. 4, tab. 1) /50° 46’N; 20° 29’E/, UTM-DB62, 217 m n.p.m.

W apienie, trias, w iek składow ania 60 lat G leba (soil):

num er hałdy/ekspozycja zbocza/zaw artość CaCC>3 /pH / próchnica/części spła- w ialne

(dum p’s num ber/slope exposure/content of C aC0 3 /pH / hum us/floating parts)

1 N E /C aC0 3 - 22,25% /pH kci 7,23/próchnica 5,67%/cz. spław. 33%

1 SW /C aC0 3 - 2 3 ,5 1 % /pH kci 7,12/próchnica 11,24%/cz. spław. 38%

W olica leży w południowo-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzy­ skich, na wychodniach węglanowych skał triasu środkowego. W Ka­ mieniołomie Księska Góra w Wolicy odsłaniają się wapienie gruboła- wicowe i margliste reprezentujące wapień muszlowy (Zbroja 1986). Hałda składa się głównie ze zwietrzeliny wapieni i nadkładu złoża, z niewielkim udziałem skał wapiennych. Zwał jest częściowo

przepu-\ STARA'GÔHAfvT] 0 N I E K Ł A Ń ( y V t u m l i n A w i Ś N I Ó W K A

^ © p

,

E

K

fpltKłELCE

¿■OmIEDZIANKAMi iOW IETRZNIA / D Y M I N Y C ZE R W O N A G Ó R A © V RADKOWICE W w O L IC A ^D A L E S Z Y C E

A^

wa

Rye. 1. Lokalizacja badanych hałd w zachodniej części Gór Świętokrzyskich z wyróżnieniem litologii i formacji stratygraficznych.

A - Wyżyna Środkowomałopolska z zaznaczonym terenem badań; NŚ - Niziny Środ- kowopolskie, WWm - Wyżyna Wschodniomałopolska, WŚK - Wyżyna Śląsko-Kra- kowska, PP - Północne Podkarpacie, WKS - Wyżyna Kielecko-Sandomierska; B - Zachodnia część Gór Świętokrzyskich; symbole graficzne wyróżniają litologię, cyfry rzymskie (I—VI) wyróżniają formacje stratygraficzne od kambru do jury. 1 - kwarcyty kambru; 2 - piaskowce ordowiku; 3 - wapienie dewonu; 4 - dolomity dewonu; 5 - kwarcyty dewonu; 6 - zlepieńce wapieni permu; 7 - wapienie margliste triasu; 8 - piaskowce triasu; 9 - iłołupki jury.

Fig. 1. Distribution of investigated dumps in the western part of the Holy Cross M ountains with displayed lithology and startigraphic formation.

A - Mid - Little Poland Upland with area of investigation; NŚ - Mid - Poland Lowlands, WWm - East - Little Poland Upland, WŚK - Silesia-Cracow Upland, PP - Northern anthe-Carpathian, WKS - Kielce-Sandomierz Upland; B - Western part of the Holy Cross Mountains; Grapfic symbols show lithology, roman numbers (I-VT) show stratigraphie formation from Cambrian to Jurassic. 1 - Cambrian quartzite; 2 - Ordovician sandstone; 3 - Devonian limestone; 4 - Devonian dolomite; 5 - Devo- nianquartzite; 6 - Permian limestone conglomerate; 7 - Triassic marl limestone; 8 - Triassic sandstone; 9 — Jurassic clay-shale.

Ryc. 2. Hałda w Wolicy, złoże „Księska Góra” Fig. 2. Dump in Wolica, ledge „Księska Góra”

szczalny i nie jest rozmywany. Można przyjąć, że nie ulega on obecnie mechanicznym i chemicznym przeobrażeniom wietrzeniowym. Zwał ma kształt grobli o długości około 20 m i wysokościach od 5-1 0 m od podstawy. Naturalny kąt zsypu wynosi 70°. Zbocze hałdy o ekspozycji północno-wschodniej (NE) porasta zbiorowisko zaroślowe z klasy Fe- stuco-Brometea. Zbocze południowo-zachodnie (SW) porasta murawa kserotermiczna zaliczona do tej samej klasy.

Legenda do map sytuacyjnych Legend for location map

o

C

koleje i stacje railways and stations drogi główne main roads drogi inne other roads lasy forests zabudowania zwarte buildings rzeki rivers

Legenda do map szczegółowych Legend for detailed map

hałdy i wyrobiska dumps and excavations hałdy badane

investigated dumps wiek hałd w latach age of dumps - in years lasy

forests

ekspozycja stanowiska na hałdzie (N - północna, S - południowa) exposure of location on dump (N - northern, S - southern) hałda wapienna limestone dump hałda dolomitowa dolomite dump hałda kwarcytowa quartzite dump hałda piaskowcowa sandstone dump hałda iłolupków clay-shale dump

Oc

o

A .Q

N

S

•

O

♦

O

▲

A

▼

V

■

□

Ryc. 3. Legenda do map sytuacyjnych i map szczegółowych Fig. 3. Legend for location and detailed maps

Tabela 1. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 1 w W olicy, wiek hałdy oko­

ło 60 lat. Klasy liczebności taksonów przedstawione w skali logarytm i­

cznej I-V n i: I - 1-3, II - 4-9, ffl - 10-31, IV - 32-99, V - 100-316,

VI - 317-999, VII - 1000-3162, VIII - 3163-9999

Table 1. Species of snails from the locality 1 in Wolica, age of the dump about

60 years. Number of specimens in logarythmic scale I—VIII: I - 1-3, II

- 4-9, III - 10-31, IV - 32-99, V - 100-316, VI - 317-999, VII - 1000-3162, VIII - 3163-9999 Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N s N s 1 Cochlicopa lubrica I II 11 Arion fasciatus II -2 Cochlicopa lubricella - III 12 Vitrina pellucida IV 11 3 Columella edentula II - 13 Semilimax kotulai I -4 Truncatellina cylindrica VII VI 14 Nesovitrea hammonis III -5 Pupilla muscorum III V 15 Nesovitrea petronella III -6 Vallonia costata - II 16 Umax cinereoniger - I 7 Vallonia pulchella VII V 17 Deroceras laeve II 8 Vallonia excentrica V V 18 Euconulus fulvus - III 9 Punctum pygmaeum - I 19 Helicella obvia Ill V 10 Arion subfuscus I - 1

Rye. 4. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 1 w Wolicy

nt - liczba taksonów, ns - liczba okazów (w skali logarytmicznej), MSS - spektrum gatunkowe, MSI - spektrum osobnicze. Grupy ekologiczne 1-9: 1 - gatunki leśne, 2 - gatunki siedlisk częściowo zacienionych, 3 - gatunki wilgotnych lasów, 4 - gatunki kserofilne, 5 - gatunki środowisk otwartych, 6 - gatunki mezofilne środowisk suchych, 7 - gatunki środowisk średnio suchych, 8 - gatunki środowisk wilgotnych, 9 - gatunki hydrofilne. IN - ekspozycja północna zbocza hałdy w Wolicy, 1S - ekspozycja po­ łudniowa zbocza hałdy w Wolicy. IN - nt = 14, ns - 8751; 1S - nt = 12, ns = 3526. Fig. 4. M alacological spectra of snail assemblages from the locality 1 in W olica nt - number of taxons, ns - number of specimens (on logarithmic scale), MSS - species spectrum, MSI - individual spectrum. Ecological groups of molluscs 1 - 9: 1 - Woodland snails, 2 - snails of partly shady habitats, 3 - snails of moist forests,

4 - xerophilous species, 5 - open - country snails, 6 - mesophilous snails of dry

habitats, 7 - species of moderately humid habitats, 8 - species of humid habitat, 9 -

higrophilous species. IN - northern exposure of the dump in Wolica. IS - southern

exposure of the dump in Wolica. IN - nt = 14, ns - 8751; IS - nt = 12, ns = 3526.

STANOWISKO 2 - Radkowice (rye. 1-4, rye. 5, rye. 6, tab. 2) /50° 47’N; 20° 30’E/, UTM-DB62, 250 m n.p.m.

Dolomity, dewon, wiek składowania około 60 lat

2 N/CaC03 _ 20,94% /pHKci 7,52/próchnica 1,36%/cz. spław. 27% 2 S/CaC03 _ 20,28% /pHKCi 7,52/próchnica 1,98%/cz. spław. 18%

Kamieniołom w Radkowicach odsłania zbite dolomity o zróżnicowa­ nym stopniu wykrystalizowania składników mineralnych. Złoże

odzna-Rye. S. H ałda w Ratíkowicaeh Fig. 5. Dump in Radkowice

Tabela 2. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 2 w Radkowicach, wiek hałdy około 60 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 2. Species of snails from the locality 2 in Radkowice, age of the dump about 60 years. Num ber of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N s N s 1 Truncatellina cylindrica III V 8 Oxychilius depressus - II 2 Vallonia costata V V 9 Limax cinereoniger I 3 Vallonia pulchella V VI 10 Euconulus fulvus I -4 Vallonia excéntrica IV V 11 Helicella obvia V V 5 Arion fasciatus I - 12 Perforatella rubiginosa I -6 Vitrina pellucida V V 13 Cepaea vindobonensis II 11 7 Vitrea contracta - II

Rye. 6. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 2 w Radkowicach. O z­ naczenia jak na ryc. 4. 2N - nt = 11, ns = 2162; 2S - nt = 9, ns = 4169. Fig. 6. M alacological spectra o f snail assemblages from the locality 2 in Radko­ wice. Symbols as in Fig. 4. 2 N - n t = 11, ns = 2162; 2S - nt = 9, ns = 4169.

cza się wysoką zawartością węglanów (Peszat, Buczek-Pułka 1978). Hałdę buduje kruszywo dolomitowe i materiał nadkładu w postaci gliny zwietrzelinowej oraz piasku pochodzenia wodnolodowcowego. Gruz do­ lomitowy wietrzeje chemicznie bardzo wolno, dzięki czemu hałda nie ulega znaczniejszym zmianom. Glina zwietrzelinowa dolomitu jest bar­ dziej przepuszczalna niż glina zwietrzelinowa wapieni. Zwał ma kształt grobli o długości około 15 m, wysokości 9 m i kącie zsypu od 65°-70°. Ekspozycję północną i południową porasta pionierskie zbiorowisko mu- rawowe z klasy Festuco-Brometea.

STANOWISKO 3 - Czerwona Góra - Kamieniołom „Zygmuntówka” (ryc. 1-6, ryc. 7, ryc. 8, tab. 3)/50° 49 ’N; 20° 30’E/, UTM-DB62, 300 m n.p.m.

Zlepieńce, perm, wiek składowania około 30 lat

3 N/CaC

03

3 S/CaC

03

Ryc. 7. H ałda koło kamieniołomu „Zygmuntówka” na Czerwonej Górze Fig. 7. Dum p near the „Zygmuntówka” quarry in Czerwona Góra

hałdy około 30 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 3. Species of snails from the locality 3 in Czerwona Góra, age of the dump about 30 years. Num ber of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N

s

s

-

glaber striarius III IV

4 Cochlicopa lubricella II II 20 Oxychilus depressus II 5 Vertigo pusilla III

-

-

-

-

-

-

-

‘-c.'l

-R yc. 8. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 3 w Czerwonej Górze. Oznaczenia jak na ryc. 4. 3N - nt = 28, ns = 2240; 3S - nt = 17, ns = 1250. Fig. 8. M alacological spectra of snail assemblages from the locality 3 in Czerwona Góra. Symbols as in Fig. 4. 3N - nt = 28, ns = 2240; 3S - nt = 17, ns = 1250.

Kamieniołom blocznych zlepieńców permskich - „Zygmuntówka” znajduje się w lesie na północno-zachodnim skłonie Czerwonej Góry, założony na przełomie X V I-X V II wieku pracuje do dzisiaj (Fijałko­ wska, Fijałkowski 1973). Zlepieńce składają się z otoczaków skał środ­ kowo- i górnodewońskich, głównie wapieni, rzadziej dolomitów spojo­ nych masą ilastowapienną lub mułowcowowapienną, żelazistą (Kotański 1959; Gągol 1986 b). Nadkład stanowi glina ceglasta zwietrzelinowa i piasek. Hałda składa się z nadkładu, czyli gliny i piasku oraz gruzu wapiennego z kamieniołomu. Gruz zlepieńca wywożonego na zwałowi­ sko stanowią bryły od 0,10 x 0,10 m do 0,50 x 0,50 m. Hałda ma powierzchnię gliniastą, w okresach deszczowych grząską, wewnątrz jest przepuszczalna. Zwał ma kształt nasypu na krzywiźnie łagodnego łuku i wysokości około 4 do 6 m, o kątach zsypu od 20-40° do 75°. Eks­ pozycję północną porasta pionierskie zbiorowisko zaroślowe z klasy Trifolio-Geranietea. Ekspozycję południową porasta pionierskie zbioro­ wisko murawo we z klasy Festuco-Brometea.

STANOWISKO 4 - Daleszyce - Góra Podłaziana (ryc. 1-5, ryc. 9, ryc. 10, tab. 4)/50° 48 ’N; 20° 48 ’E/, UTM-DB82, 320 m n.p.m.

Piaskow ce kw arcytow e, dew on, w iek składow ania około 60 lat 4 N /C a C 0 3 - 1,18% /p H Kci 5,72/próchnica 2,06% /cz. spław . 12% 4 S /C a C 0 3 - 1,34% /pHi<ci 5 ,5 l/p ró ch n ica 2,36% /cz. spław. 11%

Złoże piaskowca kwarcytowego, któremu towarzyszą łupki ilaste bia- łoszare (Tarnowska, W róblewski 1986). Hałda została usypana z drob­ nego, ziarnistego ostrokrawędzistego gruzu piaskowca i iłołupków o średnicy do 3 cm. Iłołupki wietrzeją w hałdzie, przechodząc w utwór ilasty. Zwał jest całkowicie nieprzepuszczalny, ma kształt nasypu o wy­ sokości 8 m i długości 30 m o nachyleniu zboczy od 65° do 75°. W ar­ stwa humusowa powstaje bardzo wolno, środowisko zwału jest bezwa- pienne, kwaśne. Zbocze o ekspozycji północnej hałdy porasta widny las brzozowy na siedlisku boru mieszanego. Zbocze o ekspozycji południo­ wej porastają zarośla brzozowo-wierzbowe na siedlisku boru mieszanego.

Ryc. 9. H ałda w Daleszycach na Górze Podłazianej Fig. 9. Dum p in Daleszyce - Góra Podłaziana

Tabela 4. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 4 w Daleszycach, wiek hał­ dy około 60 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 4. Species of snails from the locality 4 in Daleszyce, age of the dump about 60 years. Number of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N

s

s

lubrica III III 12

Nesovitrea

hammonis IV III

2 Cochlicopa

lubricella V IV 13

Nesovitrea

petronella III III

3 Vértigo

pygmaea II II 14

Oxychilus

glaber striarius - I

4 _costataVallonia II II 15 Oxychilus

depressus - IV 5 Vallonia pulchella IV III 16 Euconulus fulvus II II 6 Vallonia excéntrica III II 17 Helicella obvia - IV 7 Punctum pygmaeum II III 18 Perforatella rubiginosa - II 8 Arion fasciatus II - 19 Trichia hispida III II 9 Vitrina pellucida IV III 20 Chilostoma faustinum - I 10 Semilimax kotulai I - 21 Cepaea hortensis I -11 Aegopinella minor IV IV

Rye. 10. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 4

w Daleszycach. Oznaczenia jak na ryc. 4. 4N - nt = 16, ns = 880; 4S - nt = 18, ns = 1200

Fig. 10. M alacological spectra of snail assemblages from the locality 4 in Dale­ szyce. Symbols as in Fig. 4. 4N - nt = 16, ns = 880;

4S - n t = 18, ns = 1200.

STANOWISKO 5 - Dyminy - Góra Telegraf (ryc. 1-2, ryc. 11, ryc. 12, tab. 5)/50° 49 ’N; 20° 38’E/, UTM-DB72, 330 m n.p.m.

Piaskowce kwarcowe, ordowik, wiek składowania około 60 lat 5 N/CaC

03

Kamieniołom piaskowców kwarcowych ordowiku na Górze Telegraf w Dyminach leży na północnym zboczu Pasma Dymińskiego. Złoże sta­ nowią piaskowce kwarcowe o spoiwie ilasto-krzemionkowym (Gągol 1986 a). Poza piaskowcem ordowickim kamieniołom odsłonił mułowce pstre z wkładkami piaskowców kambru, które traktowane były jako od­ pad. Hałda składa się zatem z mieszaniny gruzu ostrokrawędzistego pia­ skowców ordowiku i kambru oraz cementującego je pyłu piaszczystego, który miejscami tworzy glinę. Środowisko jest bezwapienne, wzboga­ cone rudami manganowo-żelazistymi. Hałda jest przepuszczalna, co po­ woduje, że podłoże jest suche. Zwał ma kształt niewysokiej grobli o wy­ sokości około 4—5 m i długości około 20 m, o kącie nachylenia zbocza około 60°. Zbocze o ekspozycji północnej i południowej porasta las sos­ nowy o składzie zbliżonym do boru mieszanego.

Rye. 11. Hałda w Dyminach, Góra Telegraf Fig. 11. Dump in Dyminy - Góra Telegraf

Tabela 5. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 5 w Dyminach, wiek hałdy około 60 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 5. Species of snails from the locality 5 in Dyminy, age of the dump about 60 years. Number of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N

s

s

i

2

4

6

8

2

pulchella III III 14

Oxychilus glaber striarius.

cd. tabeli 5

j 1 2 3 4 5 6 7 8

4 Vallonia

excéntrica - I 15

Oxychilus

depressus III III

5 Punctum pygmaeum V VI 16 Limax cinereoniger I II 6 Vitrina pellucida III IV 17 Euconulus fulvus IV V 7 Vitrea crystallina III - 18 Perforatella incarnata II I 8 Vitrea contracta I I 19 Trichia hispida V -9 Aegopinella pura - IV 10 Aegopinella_minor V V 11 Nesovitrea hammonis II V

Rye. 12. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 5 w Dyminach. Ozna­ czenia jak na ryc. 4. 5N - nt = 17, ns = 2037; 5S - nt = 17, ns = 3045. Fig. 12. M alacological spectra of snail assemblages from the locality 5 in Dyminy.

STANOWISKO 6 - Góra Miedzianka (ryc. 1-3, ryc. 13, ryc. 14, tab. 6)/50° 51’N; 20° 22’E/, UTM-DB53, 290 m n.p.m.

W apienie, de w on, w iek składow ania około 200 lat

6 N /C aC0 3 - 6,30% /pH kci 6,24/próchnica 5,24/cz. spław. 4%

6 S /C aC0 3 - 39,06% /pH kci 7,20/próchnica 10,68% /cz. spław. 16%

Górę Miedziankę (356,5 m n.p.m.) tworzą masywne gruboławicowe wapienie górnodewońskie w dużej części organogeniczne. Górnictwo na Miedziance datuje się od epoki brązu (1800-1700 lat p.n.e.) (Kotański 1959; Fijałkowski 1973; Fijałkowska, Fijałkowski 1976). Eksploatowa­ ne złoże miało niewiele skał ilastych, hałdy zatem są wybitnie szkiele­ towe, w górnych częściach przemyte wodami opadowymi, składają się prawie wyłącznie z ostrokrawędzistego gruzu wapiennego. Badana hał­ da w obrębie kamieniołomu na SE zboczu zbudowana jest z grubego rumoszu wapiennego bez spoiwa wapiennego. Ma ona kształt wydłużo­ nego kopca o wysokości 6 -8 m. Zbocze północne hałdy porasta zbio­ rowisko zaroślowe klasy Rhamno-Prunetea, zbocze południowe

zbioro-Ryc. 13. Hałda w Miedziance Fig. 13. Dump in M iedzianka

wisko zaroślowe z klasy Trifolio-Geranietea. Z uwagi na cenne walory przyrodnicze Góra Miedzianka jest rezerwatem przyrody.

Tabela 6. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 6 w M iedziance, wiek hałdy około 200 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 6. Species of snails from the locality 6 in Miedzianka, age form the dump about 200 years. Number of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N

s

s

minor III III

2 Cochlicopa lubricella I II 19 Nesovitrea hammonis IV V 3 Pyramidula rupestris I - 20 Nesovitrea petronella IV IV 4 Truncatellina cylindrica VI IV 21 Oxychilus

glaber striarius III III

5 Vertigo pusilla VI II 22 Oxychilus depressus II II 6 Vertigo pygmaea II I 23 Limax cinereoniger I I

7 Pupilla_muscorum II III 24 Deroceras

laeve I I

8 Vallonia

costata VI V 25

Euconulus

fulvus IV IV

9 _pulchellaVallonia V VI 26 Bradybaena_fruticum I

-10 Vallonia excéntrica III V 27 Helicella obvia II IV 11 Punctum pygmaeum V IV 28 Perforatella incarnata II II 12 Discus rotundatus I I 29 Perforatella

rubiginosa III III

13 Arion subfuscus III I 30 Trichia hispida IV II 14 Arion fasciatus II I 31 Euomphalia strigella III I 15 Vitrina pellucida VI V 32 Cepaea vindobonensis - 11 16 Vitrea crystallina I - 33 Helix pomada I I 17 Vitrea contracta VI III

Ryc. 14. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 6 w M iedziance. O z­ naczenia jak na ryc. 4. 6N - nt = 32, ns = 11818; 6S - nt = 30, ns = 4880 Fig. 14. Malacological spectra o f snail assemblages from the locality 6 in Miedzian­ ka. Symbols as in Fig. 4. 6N - nt = 32, ns = 11818; 6S - nt = 30, ns = 4880

STANOWISKO 7 - Kielce - W ietrznia (ryc. 1-3, ryc. 15, ryc. 16, tab. 7)/50° 52’N; 20° 38’E/, UTM-DB73, 290 m n.p.m.

Wapienie, dewon, wiek składowania 30 lat

7 N/CaC

03

Góra W ietrznia leży w zachodniej części Pasma Kadzielniańskiego. Nieczynny kamieniołom jest obiektem geologicznym o dużym znacze­ niu paleontologicznym i stratygraficznym (Fijałkowski 1973). W złożu W ietrznia występują następujące skały: wapienie, łupki margliste, zle­ pieńce, dolomity, gliny krasowe. Dwa ostatnie stanowiły odpad górni­ czy, a gliny krasowe stanowią spoiwo gruzu skalnego. Gruz wapienny oblepiony gliną nie uległ jeszcze procesom wietrzenia. Łupki wietrzeją bardzo szybko i po kilku latach rozsypują się i zmieniają w glinę mar- glistą. Hałdy Wietrzni są słabo przepuszczalne i źle przewietrzane. Hał­ da 30-letnia ma kształt grobli o wysokości około 11 m i długości 30 m, o kącie nachylenia zboczy 70°-75°.

Zbocza o ekspozycji północnej i południowej porasta pionierskie zbiorowisko murawowe z klasy Festuco-Brometea. Od południowego wschodu hałdę tworzy rumosz okruchów skalnych.

Ryc. 15. Hałdy w Kielcach na Wietrzni Fig. 15. Dumps in Kielce - W ietrznia

Tabela 7. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 7 w Kielcach na W ietrzni, wiek hałdy około 30 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 7. Species o f snails from the locality 7 in Kielce - W ietrznia, age o f the dump about 30 years. Number of specimens as in Tab. 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N S N

s

_”,

excentrica III Ill 10

Cepaea

vindobonensis III III

5 A riot} subfuscus I I 11 Helix lutescens - II

6

Rye. 16. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 7 w Kielcach na W ie­ trzni. Oznaczenia jak na ryc. 4. 7N - nt = 10, ns = 221; 7S - nt = 9, ns = 268

Fig. 16. M alacological spectra of snail assemblages from the locality 7 in Kielce - W ietrznia. Symbols as in Fig. 4. 7N - nt = 10, ns = 221; 7S - nt = 9, ns = 268

STANOWISKO 8 - Kielce - W ietrznia (ryc. 1-3, ryc. 15, ryc. 17, tab. 8)/50° 52’N; 20° 38’E/, UTM-DB73, 290 m n.p.m.

Wapienie, dewon, wiek składowania około 60 lat

8 N /CaC03 - 34,00% /pHKci 7,08/próchnica 5,48/cz. spław. 43% 8 S/C aC 03 - 34,85% /pHicci 6,60/próchnica 9,74%/cz. spław. 52%

Hałda licząca około 60 lat posiada ten sam skład, który został opisany przy hałdzie trzydziestoletniej, będącej stanowiskiem 7 na Wietrzni. Zwałowisko ma kształt długiej, wyniosłej grobli o zwartej budowie, o wysokości 12 m, długości 60 m, kąt nachylenia zboczy wynosi 60°. Hałda jest bardzo słabo przewietrzana. Zbocze o ekspozycji północnej porasta widne zbiorowisko zaroślowe z różą, z warstwą zielną o chara­ kterze murawy kserotermicznej. Zbocze o ekspozycji południowej po­ rasta zbiorowisko murawowe z klasy Festuco-Brometea.

Tabela 8. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 8 w Kielcach na W ietrzni, wiek hałdy około 60 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 8. Species o f snails from the locality 8 in Kielce - W ietrznia, age of the dump about 60 years. Number o f specimens as in Tab. 1

Lp No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N S N

s

lubrica III III 12

Vitrina pellucida III -2 Cochlicopa lubricella II II 13 Vitrea contracta II “ 3 Columella edentula I - 14 Nesovitrea hammonis II -4 Truncatellina

cylindrica III Ill 15

Euconulus fulvus I -5 Pupilla muscorum II - 16 Helicella obvia IV IV 6 Vallonia costata III - 17 Perforatella rubiginosa II -7 Vallonia

pulchella III Ill 18

Chilostoma

faustinum I

-8 Vallonia

excéntrica II - 19

Cepaea

vindobonensis III III

9 Punctum pygmaeum II - 20 Helix lutescens II II 10 Arion subfuscus II -11 Arion fasciatus II

-Rye. 17. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 8 w Kielcach na W ie­ trzni. Oznaczenia jak na ryc. 4. 8N - nt = 20, ns = 646; 8S - nt = 7, ns = 370

Fig. 17. Malacological spectra of snail assemblages from the locality 8 in Kielce - Wietrznia. Symbols as in Fig. 4. 8N - nt = 20, ns = 646; 8S - nt = 7, ns = 370.

STANOWISKO 9 - Piekoszów (ryc. 1-8, ryc. 18, ryc. 19, tab. 9) /50° 53’N; 20° 27’E/, UTM-DB63, 280 m n.p.m.

W apienie m argliste, trias dolny, w iek składow ania około 30 lat 9 N /C a C 0 3 - 9,66% /p H KCi 6,46/próchnica 3,43/cz. spław. 32% 9 S /C a C 0 3 - 41,57% /p H KCi 7,00/próchnica 4,39% /cz. spław. 26%

Złoże w Piekoszowie budują wapienie triasu dolnego (retu) z pod­ rzędnymi wkładkami żółtych łupków marglistych i marglistych wapieni szarych (Fijałkowski 1973). Hałda składa się głównie z nadkładu złoża, a więc z gliny zwietrzelinowej oraz gruzu wapieni i wapieni marglis­ tych. Na zwałowisku łupki margliste wietrzeją mechanicznie i chem i­ cznie, tworząc w bardzo krótkim czasie glinę marglistą. Hałdy są trudno przepuszczalne i podczas opadów stanowią grząski grunt. Badany zwał ma kształt niewysokiego nasypu o długości 25 m, wysokości 7 m, o ką­ cie nachylenia zboczy około 40°. Zbocze o ekspozycji północnej porasta zbiorowisko zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea, zbocze o ekspozycji południowej zbiorowisko murawowe z klasy Festuco-Brometea z różą.

Rye. 18. Hałdy w Piekoszowie Fig. 18. Dumps in Piekoszów

Ryc. 19. Spektra malakologiczne zespołów na stanowisku 9 w Piekoszowie. O z­ naczenia jak na ryc. 4. 9N - nt = 19,ns = 756; 9S - nt = 13, ns = 756 Fig. 19. M alacological spectra o f snail assemblages from the locality 9 in Pieko­

Tabela 9. W ykaz gatunków ślimaków na stanowisku 9 w Piekoszowie, wiek hałdy około 30 lat. Klasy liczebności jak w tab. 1

Table 9. Species of snails from the locality 9 in Piekoszów, age o f the dump about 30 years. Num ber of specimens as in Tab 1

Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure Lp. No Gatunek Species Ekspozycja Exposure N

s

s

pulchella III III 12

Euconulus fulvus I -3 Arion subfuscus II II 13 Helicella obvia IV III 4 Arion fasciatus III - 14 Perforatella incarnata II -5 Vitrina

pellucida III III 15

Perforatella rubiginosa II -6 Aegopinella pura II II 16 Trichia hispida I -7 Aegopinella minor IV IV 17 Chilostoma faustinum I II 8 Nesovitrea hammonis III IV 18 Cepaea vindobonensis II III 9 Nesovitrea petronella II III 19 Helix pomada I I 10 Oxychilus gla-

ber striarius III III

STANOWISKO 10 - Piekoszów (ryc. 1-8, ryc. 18, ryc. 20, tab. 10) /50° 53’N; 20° 27’E/, UTM-DB63, 280 m n.p.m.

W apienie m argliste, trias, w iek składow ania 60 lat

10 N /C aC0 3 - 17,21% /pHicci 7,14/próchnica 7,63/cz. spław. 31%

10 S brak gleby, luźne kam ienie.

Budowa geologiczna i morfologiczna terenu taka sama jak w opisie stanowiska 9 w Piekoszowie. Hałda zbudowana jest z luźno usypanego gruzu wapieni marglistych, jest przepuszczalna i dobrze przewietrzana. Zwał ma kształt płaskiego, niewysokiego kopczyka o długości 10 m i wysokości 2 m, o kącie nachylenia 25°-A0°. Zbocze północne hałdy porasta zbiorowisko murawowe z rzędu Arrhenatheretaria, klasy