Zapomniane dzieło o pieniądzu Józefa Aleksandra Jabłonowskiego

(Poznań)

ZAPOMNIANE DZIEŁO O PIENIĄDZU JÓZEFA ALEKSANDRA JABŁONOWSKIEGO

1. UWAGI WSTĘPNE

Wielokierunkowa działalność księcia Józefa Aleksandra Jabłonow-skiego jako mecenasa nauki i literatury oraz. własny jego dorobek w za-kresie historii, heraldyki, matematyki, astronomii i geografii spotkały się na ogół z obiektywną oceną w historiografii. Autorzy opracowań są zgodni przypisując J. A. Jabłonowskiemu duże zasługi w utworzeniu towarzystwa naukowego, w finansowaniu prac źródłowych, popieraniu publicystyki oraz gromadzeniu zbiorów bibliotecznych, ale zarazem pod-kreślając niski poziom jego własnych utworów literackich i rozpraw naukowych. Jabłonowskiego oceniają niektórzy badacze przez pryzmat epoki saskiej, jakkolwiek nie odmawiają mu również cech charaktery-stycznych dla umysłowości doby Oświecenia ł.

Dla pełnej oceny całokształtu poczynań J. A. Jabłonowskiego jako mecenasa i zarazem autora licznych prac wydaje się również niezbędne wniknięcie w motywy tej działalności, ponieważ od ustalenia ich cha-rakteru zależy w dużej mierze prawidłowy osąd rezultatów jego dzia-łania. Jakkolwiek książę był jednostką wysoce ambitną, a nawet żądną sławy, ta cecha charakteru nie mogłaby jednak wywrzeć decydującego wpływu na finansowanie różnych form życia naukowego i ludzi nauki oraz na jego własną twórczość, gdyby nie istniało osobiste zamiłowanie do takiej działalności. Zabiegi J. A. Jabłonowskiego wokół rozwoju ba-dań historycznych, a w szczególności najwcześniejszych dziejów nasze-go państwa, starania o usunięcie z indeksu ksiąg zakazanych dzieła Kopernika, uczczenia jego pamięci ufundowaniem Toruniowi pomnika tego wielkiego astronoma, długoletnie wysiłki towarzyszące wydaniu mapy kraju — to wszystko świadczy o poczynaniach, wyrastających za-równo z pobudek patriotycznych, jak i z celów poznawczych. Utrzymy-wał J. A. Jabłonowski liczne kontakty ze światem naukowym poza

gra-1 W. S m o l e ń s k i : Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce wieku XVIII. Pisma Historyczne. T. II. Kraków 1901 s. 37; W. K o n o p c z y ń s k i : Polska w dobie wojny siedmioletniej. Cz. 1. Warszawa 1909 s. 31; A. K r a u s h ar: W spra-wie fundacji naukowej Towarzystwa imienia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, wojewody nowogrodzkiego, w Lipsku 1774—1911. Warszawa 1912 s. 1; Ł. K u r -d y b а с h a: Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII wieku. Gdańsk 1937 s, 63; R. K a l e t a , M. K l i m o w i c z : Prekursorzy Oświecenia. Wrocław 1953 s. 256—257; Polski słownik biograficzny. T. X s. 226—227. Wybitnie negatywne sta-nowisko w stosunku do mecenatu J. A. Jabłonowskiego zajął H. K o ł ł ą t a j , stwierdzając, iż dla własnej sławy założył on Towarzystwo Naukowe. Stan oświe-cenia w Polsce. Poznań 1841 T. 2. s. 56.

120 A. Popioł-Szymańska

nicami Polski oraz należał do wielu akademii zagranicznych 2. Zmierzał

niewątpliwie do rozwoju nauki polskiej, dostrzegając istniejące luki w poszczególnych dyscyplinach lub kompletny ich marazm bądź niedo-rozwój.

Na tle rozlicznych jego prac zasługuje również na uwagę zapomniane przez historiografię dzieło z dziedziny pieniądza pt. Wywód rzeczy pie-niężnej.

Zainteresowanie J. A. Jabłonowskiego sferą monetarną wiąże się z okresem głębokiego kryzysu pieniężnego w Polsce — wywołanego fałszerstwami Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej. Prawdopodob-nie współcześni posądzali księcia o jakieś Prawdopodob-niecne maehninacje menni-cze, skoro sumienny badacz tej epoki — W. Konopczyński — nazwał go fałszerzem pieniędzy3. J. A. Jabłonowski jako senator należał

nie-wątpliwie do grona osób, biorących udział w 1. 1760—1761 w ainkiecie dworskiej inspirowanej przez J. Mniszcha, której celem było znalezie-nie skutecznych środków do naprawy pieniądza. J. A. Jabłonowski przed-stawił swoje stanowisko w dwóch pismach: Rada moja (811761 r.) i Pro-pozycje na sejm (około 1 II 1761 г.). W Radzie zalecał dokonać przez pod-skarbiego redukcji kursów tynfów i szóstaków wybijanych po r. 1717, podtrzymywać zakaz wywozu z kraju dobrego pieniądza oraz upoważ-nić miasta pruskie do emisji monety, skoro sejmy nie dochodzą do skut-ku. Jego zdaniem walka z lichą walutą przysyłaną z zewnątrz, winna być prowadzona permanentnie przez podskarbiego, który co kwartał wydawałby uniwersał i dokonywał jej konfiskaty4. W Propozycjach na Sejm Jabłonowski rozpatrywał możliwość zdobycia środków finansowych na uruchomienie kopalń srebra i mennicy, postulował powrót do poli-tyki „zawarcia granic" oraz radził przeciwdziałać spekulacji w ten spo-sób, by umożliwić szlachcie dokonanie w pierwszej kolejności wymiany starego pieniądza na nowy 5.

Na tle wypowiedzi innych członków „ankiety dworskiej" poglądy J. A. Jabłonowskiego należały raczej do najbardziej rozpowszechnio-nych i powtarzarozpowszechnio-nych co najmniej od pięćdziesięciu lat6.

2 O staraniach Jabłonowskiego wokół wydania mapy Polski i założenia towarzystwa naukowego oraz gromadzenia księgozbioru informuje W. S m o l e ń -s k i : Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce wieku XVIII. Pisma Historycz-ne. T. 2 Kraków 1901 ,s. 37—38. Zabiegi Jabłonowskiego o usunięcie dzieła Ko-pernika z indeksu ksiąg zakazanych przedstawia S. B r z o s t k i e w i c z . Jego zdaniem dzieło o charakterze astronomiczno-historyoznym wydał Jabłonowski w 1763 r. w Rzymie i Gdańsku, a w 1766 r. ufundował popiersie Kopernika dla Torunia. („Urania" 1963 nr 7—8 s. 215—216).

3 W. K o n o p c z y ń s k i : dz.cyt. s. 31; Polski słownik biograficzny T. X s. 226.

4 Bada moja. Archiwum Czartoryskich, rkps nr 3843 s. 213—216.

5 Propozycje na sejm. Jabłonowski przytoczył treść konstytucji z XVI i XVII wieku, traktujących o uprawnieniach podskarbiego do przeprowadzenia redukcji. W. K o n o p c z y ń s k i na podst. A.A.U., nr 312, dz. cyt. s. 45. Mikrofilm z tego rękopisu s. 492—492V, 494.

6 Tradycyjne ujęcia, dotyczące środków administracyjnych skierowanych prze-ciw wywozowi z kraju dobrego pieniądza, a napływowi złego: a) uniwersały pod-skarbich: r. 1705 — J. P r z e i b e i n d o w s k i e g o (Andreae Chryzostomi Załuski

epistolarum historio-jamiliarum. T. III. Brunsbergae 1740 s. 639); r. 1756 — K. S e d l n i c k i e g o (Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 19895); r. 1761 — T. W e s s l a (I. Z a g ó r s k i : Monety dawnej Polski, Warszawa 1845 s. 174—175); b) instrukcje z sejmików: r. 1756, 1758, 1761 (Lauda sejmików ziemi Dobrzyńskiej — Acta Historica res gestas Poloniae illustrantia. 1507—1795. T. X. Wyd. F. K l u c z y c k i . Kraków 1887 s. 304, 315; r. 1761 (A. P a w i ń s k i : Dzieje Ziemi Kujawskiej oraz akta historyczne do nich służące. T. V. s. 142); r. 1761

Dalsze swe zabiegi wokół reformy pieniężnej przedstawia sam autor w Wywodzie rzeczy pieniężnej. Stwierdza, że w ostatnim dziesięcioleciu panowania króla Augusta III, kiedy to wszyscy obywatele zaczęli mówić o poprawie monety i domagać się otwarcia mennic — dał swoją „praw-dę", którą doftychczas jeszcze zachowuje jako rękopis. Zaznacza również, że długo wsitrzymywał się z wydaniem tego dzieła, teraz jednak je przejrzał i kazał drukować.

Powyższe wyznanie pozwala domyślać się długofalowej, zamierzonej przez J. A. Jabłonowskiego akcji, wiodącej konsekwentnie do uzdrowie-nia systemu monetarnego w Polsce. Kilkakrotne jego uwagi na temat „dobrych rad" w senacie, poprzez które stara się być pożytecznym, jak również wskazanie na konkretny cel Wywodu, mającego „pobudzić do działania województwa, ziemie i powiaty" 7, są dostatecznymi przesłan-kami do sitwierdzenia ścisłego związku między treścią dzieła i praktycz-nym działaniem.

Omawiana rozprawa stanowi rękopis liczący 320 stron, który opra-wiony jest łącznie z korespondencją dotyczącą pieniądza z 1733 r.

2. PROBLEM AUTORSTWA, CZASU POWSTANIA I STRUKTURY DZIEŁA Wywód rzeczy pieniężnej nie posiada w tytule żadnych informacji o autorze i dacie powstania. Zakończenie w formie osobnej karty — pisanej inną ręką — pozbawione jest, wbrew zapowiedzi autora, tablicy ilustrującej porównawczo jednostki monetarne innych państw.

Identyfikacja autora omawianego dzieła z osobą księcia J. A. Jabło-nowskiego jesit jednak możliwa na podstawie analizy treści. Autor po-zwala się rozpoznać dopiero na str. 122, informując o zasługach dla ojczyzny swego dziada — hetmana wielkiego koronnego — Stanisława Jana Jabłonowskiego, który udzielił wysokiego kredytu państwu na cele wojskowe. Dailsze wypowiedzi dotyczą stryja — Jana Stanisława, woje-wody ruskiego i jego żony — margrabianki Joanny de Béthune (siostrze-nicy królowej Marysieński Sobieskiej) oraz krewnych Leszczyńskich. Ponadto autor wspomina również o założeniu przez siebie w Gdańsku Towarzystwa Naukowego8.

(instrukcja wielkopolska — W. K o n o p c z y ń s k i : Polska w dobie wojny sied-mioletniej. OL. II. Warszawa 1911 s. 437); c) stanowisko posłów: r. 1759 (Mani-fest 40 posłów po zerwanym, sejmie — Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Popielów, 119 k. 390); d) stanorwfetoo szlachty: r. 1761 (Manifest ziemian prze-myskich — Biblioteka Kórnicka, 458 s. 418—419); e) kopie listów króla do het-manów w) r. 17161, tamże s. 421—422; f) obrady senatu w 1761 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich, 70 s. 87—88); g) lite-ratura z 1761 г.: Reflexie o monecie podane przez JW. im. Xdza Adama K r a -s i ń -s k i e g o Bi-skupa Kamienieckiego; tamże 80 -s. 2—13; Zamysły generalne względem monety anonime podane, tamże s. 33—34; Projekt Commissionis Monc-tariae do konstytucji na Seym Extraordynaryiny w Warszawie przez IMCi Xiędza K o n a r s k i e g o podany 1761 roku, tamże s. 64, 81—83. Pomysł emisji pieniądza w miastach pruskich wysunął już w 1740 r. biskup pozn. Teodor Czartoryski (Teka Gabryela Junoszy Podoskiego. Wyd. K. J a r o c h o w s k i . Poanań 1856 T. IV s. 524). Poglądy na redukcję kursu obcego pieniądza były aktualne już od końca X V I I wieku. Postulaty, dotyczące środków na uruchomienie kopalń srebra i men-nicy, wysuwany już od 1698 r.

7 Wywód rzeczy pieniężney, (rkps) Biblioteka Kórnicka, 432 s. 7—8, 120, 283, 309. Mimo intensywnych poszukiwań nie udało się stwierdzić, czy dzieło Jabło-nowskiego było drukowane.

122 A. Popioł-Szymańska

Czas powstania dzieła można ustalić na podstawie paru przesłanek: po pierwsze: J. A. Jabłonowski, opisując stan pieniądza w Polsce w ostat-nim dziesięcioleciu panowania Augusta III, posługuje się zwrotem „za świętej pamięci króla", z czego wynika, że pisał rozprawę po r. 1763; po drugie: omawiając szeroko korzyści płynące dla Polski ze współpracy handlowej z Gdańskiem, podkreśla stabilizację majątkową tego miasta, która skłoniła go do ulokowania tam znacznej sumy pieniężnej (prawie 3 tys. czerwonych złotych), przeznaczonej na cele naukowe. Szczegó-łowa informacja dotycząca ufundowaniia nagród, wysokości pensji dla sekretarza Towarzystwa oraz określanie siebie jako „prezydenta" tejże instytucji pozwalają przypuszczać, że pisanie dzieła przypadło na okres po październiku 1765 г., a przed zerwaniem stosunków z gdańszczana-mi, które nastąpiło w 1767 г.; po trzecie: jakkolwiek mylnie podaje J. A. Jabłonowski datę ustalenia sitopy konwencyjnej na r. 1754 (zamiast na 1753), to jednak na podstawie jego stwierdzenia, że fakt ten miał miej-sce 12 lat temu, należałoby uznać r. 1766 jako pewną datę narodzin tego dzieła 9.

Opierając się na powyższych przesłankach można wnioskować że Wywód powstał w Polsce — przed wyemigrowaniem J. A. Jabłonow-skiego do Saksonii. Prawdopodobnie książę zamierzał wziąć czynny udział w pracach nad reformą monetarną, o którą zabiegano skwapliwie od dawna.

Dzieło powstało więc jakby na zamówienie chwili. Biorąc jednak pod uwagę jego rozmiary, można przypuszczać, że J. A. Jabłonowski wyko-rzystał zapewne zebrane już dawniej materiały lub przerobił je i uzu-pełnił, o czym świadczy niejednolita konstrukcja pracy.

Wywód rzeczy pieniężnej stanowi według zapowiedzi pisarza część pierwszą rozważań poświęconych zagadnieniom bardziej ogólnym, nato-miast w części drugiej, trzeciej i czwartej miały zostać omówione dzieła polskich autorów: Sowińskiego, Gostkowskiego, Kopernickiego, Knap-skiego i GrzepKnap-skiego 10. Nie wiadomo, czy powyższa informacja stanowiła

jedynie plan zamierzeń autorskich, czy też dalsze części pracy zostały faktycznie napisane.

Omawiane dzieło składa się z pięciu rozdziałów, natomiast autor prze-?: pomyłkę dwukrotnie posłużył się numeracją rozdziału drugiego. Prawdo-podobnie pisał je z dłuższymi przerwami, toteż nie pamiętał dokładnie 0 dokonanym poprzednio podziale materiału. Tytuły pewnych rozdzia-łów świadczą o pewnych założeniach metodycznych. Dwa pierwsze roz-działy — poświęcone wyjaśnieniu celu pracy i ukazaniu historii pieniądza oraz jego dobroczynnych funkcji w państwie — miały zapewne stanowić podstawę do szczegółowych rozważań nad sytuacją monetarną w Polsce 1 środkami niezbędnymi do jej naprawy n. Podkreślić jednak należy, że

autor nüe zawsze przestrzegał tych założeń, toteż zarówno w rozdziale pierwszym i drugim, jak i następnych przeplatają się nawzajem uwagi 9 Wywód...., s. 282, 225—226, 293; Ł. K u r d y b a c h a stwierdza, iż w

paździer-niku 1765 r. Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku przyjęło pieniądze na wy-bicie medali, a w r. 1767 J. A. Jabłonowski zerwał z nim stosunki, (dz. cyt. s. 69, 73).

« Wywód..., s. 13.

11 Tytuły rozdziałów: rozdz. 1 s. 1 „Na co właśnie ten Wywód zmierza...: rozdz. 2 s. 34 „Pieniądze naród dio godności i sławy wynoszą"; rozdz. 2 s. 143 „Pieniądze naród nasz możnemi powinny uczynić"; rozdz. 3 s. 205 „Handel na-rodowy wymaga otwarcia mennic i zawiadywania pilnego Rzeczy pieniężney"; rozdz. 4 s. 282 „Drobnych pieniążków ma bardzo mała liczba krążyć".

natury ogólnej i szczegółowej. ' Dla uwypuklenia pewnych partii treści stosował na marginesie glosy. Nie ustrzegł się w narracji licznych dy-gresji: пр. o polityce kolonialnej Anglii, Francji i Holandii, o Ezopie bajkopisarzu, o zasługach własnego rodu, o zakładanej przez siebie fundacji naukowej, czy krótkowzrocznej polityce Zygmunta I w stosun-ku do lenna pruskiego, itp.12.

3. J. A . J A B Ł O N O W S K I E G O M E T O D A R O Z W A Ż A Ń

Tytuł dzieła opatrzony terminem Wywód świadczy o ukierunkowa-nych zamierzeniach metodyczukierunkowa-nych autora. Praca miała stanowić uza-sadnienie podjętych rozważań za pomocą argumentów, te zaś w naszym zrozumieniu winny być podbudowane doświadczeniem i teoretycznym dowodzeniem.

Aby przekonać się, czy powyższe zamierzenia zostały zrealizowane, należy ukazać przede wszystkim przedmiot dociekań J. A. Jabłonow-skiego, a następnie sposób uzasadniania przedstawianych zagadnień. Nicią przewodnią całego dziieła jest poszukiwanie skutecznych środków naprawy systemu pieniężnego w Polsce. Ten postulat wysunięty przez autora już na początku pierwszego rozdziału — wymagał zapoznania się z istotą badanego przedmiotu, czyli pieniądzem13. Powyższa teza ogólna wydaje się być poprawnym sformułowaniem metodycznym, gdyż fak-tycznie nie można rozstrzygać podstawowych kwestii izolując je od całokształtu zagadnień powiązanych ze sobą. Jednak sprowadzenie przez J. A. Jabłonowskiego zakresu znajomości istoty pieniądza jedynie do jego historii na tle dziejów starożytnych zdecydowało zarówno o za-wężeniu merytorycznym podjętego problemu, jak również o braku szer-szych możliwości stosowania argumentacji. Powyższe założenie autora, sformułowane lapidarnie jako „konieczność poradzenia się u starożyt-nych dziejów" miało wykazać czytelnikom, przez odwołanie się do do-świadczeń z tej odległej przeszłości, celowość powrotu do starożytnego systemu pieniężnego 14. Taka koncepcja naprawy systemu monetarnego w Polsce musiała wynikać z przekonania J. A. Jabłonowskiego o sta-tycznym charakterze rzeczywistości gospodarczej bez względu na od-ległość czasu, a więc o możliwości dowolnego przenoszenia w czasie tego, co kiedyś było rzekomo doskonałe.

W mniemaniu Jabłonowskiego podstawowym argumentem jest do-świadczenie 15, którego jednak nie opierał na obserwacji i eksperymen-tach, lecz wywodził z potocznie uznawanej polityki, o której dowiady-wał się z odległych czasowo reilacji pisarzy. Informację o niej gromadził korzystając ze wszystkich napotykanych źródeł, nawet i literackich. Praktykę traktował również Statycznie, nie biorąc pod uwagę ówczes-nych warunków, do których miała się ona odnosić.

Dostrzegając niékiedy bezpośrednie związki, zachodzące między zja-wiskami w starożytności, przenosił je do czasów mu współczesnych, są-dząc, iż te zależności mają również charakter niezmienny. Tak np.

trak-12 Wywód,..., s. 89—90, 127, 203, 225, 274. 13 Wywód..., s. 1—2.

" Wywód..., s. 2, 142

124 A. Popiol-Szymańska

tował wpływ pieniądza na życie polityczne państw 16. Tego typu

stwier-dzenia nie świadczą jednak o rozumieniu przez J. A. Jabłonowskiego prawidłowości, ponieważ nie zdobył się on nawet na najbardziej ogólną teorię uzasadniającą prawa rządzące zjawiskami monetarnymi.

Do pewnych zamierzeń metodycznych należy zaliczyć również postu-lat autora Wywodu, dotyczący konieczności stosowania krytyki, zwłasz-cza w przypadkach odmiennych relacji źródeł1 7. Postulatem t y m nie

został jednak objęty całokształt informacji czerpanych z bardzo odleg-łych nierzadko przekazów.

Przed szczegółowym rozpatrzeniem treści Wywodu i przyjętej przez J. A. Jabłonowskiego metody rozważań nieodzowne jest przedstawienie baizy źródłowej, na której oparte zostało dzieło.

4. B A Z A Ź R Ó D Ł O W A

Spośród ogromnej liczby autorów — przytaczanych w Wywodzie — przytłaczającą większość stanowią pisarze czasów starożytnych, nato-miast tylko sporadycznie odwołuje się J. A. Jabłonowski do literatury XVI i XVII w. (głównie ojczystej). Podkreślić należy, iż dostosowując się do ówczesnej p r a k t y k i warsztatu pisarskiego, t r a k t u j e on na równej płaszczyźnie wszelkie informacje przekazów pisemnych, nie przywiązu-jąc specjalnej wagi do rodzaju tych dzieł. Toteż wśród rozlicznych auto-rów — przytaczanych w tekście — w y s t ę p u j ą nawet przedstawiciele literatury pięknej. Spośród znanych historyków lub biografów greckich i rzymskich powołuje się J. A. Jabłonowski na Herodota, Ksenofonta, Tucydydesa, Polibiusza, Liwiusza, Neposa, Dionisiusza z Halikarnasu, Tacyta, Plutarcha, Swetoniusza i Cassiodora; z pisarzy na: Pliniusza (zapewne Młodszego), Aulusa Galliusza i Eustathiusa; naukowców na: Warrona i Strabona; z filozofów: Platona, Arystotelesa oraz sofistę Philostratusa; językoznawców: Juliusza Polluxa, Hesychiusa, Priscianiusa i Suidasa; mówców: Demostenesa i Cicerona, a ponadto sięga nawet do poetów: Homera, Owidiusza i komediopisarza Arystofanesa. Uwzględ-nia również św. Hieronima ze Strydonu, ojca i doktora Kościoła 18.*

Z powyższych źródeł czerpał ' J. A. Jabłonowski wiadomości o dzie-jach pieniądza, jego f u n k c j a c h i istniejących wówczas jednostkach mo-netarnych. Ta wiedza wydawała m u się niezbędna dla przygotowywanej r e f o r m y w Polsce.

« Wywód..., s. 35, 51, 120, 140, 183, 281.

17 Wywód..., s. 37, 38, 46, 48, 159, 191.

« Wywód..., s. 46, 111, 117 — Herodot; s. 83 — Ksenofont; s. 80. 83, 89 — T u c y d y d e s ; s. 159, 173 — P o l i b i u s z ; s. 106, 151, 184, 229 — L i w i u s z ; s. 185 — Nepos; s. 153, 155, 165, 166 — Dionisiusz; s. 52 — T a c y t ; s. 31, 117, 125, 131, 133—136, 153, 193, 233 — P l u t a r c h ; s. 186 — Swetomiusz; s. 47 — Cassiodor; s. 30, 154, 162, 174, 176—180, 188—189 — P l i n i u s z ; s. 91 — Galliusz; s. 62 — Eustathdus; s. 52 — W a r r o n ; s. 45 — S t r a b o n ; s. 24—25, 118, 145 — P l a t o n ; s. 13, 19, 117, 193 — A r y s t o t e l e s ; s. 44 — P h i l o e t r a t u s ; s. 87, 92, 95, 98, 115, 117, 133, 191, 193, 229, 230, 297, 298 — P o l l u x ; s. 196 — D o n a t u s ; s. 67, 69, 73, 95, 100—101, 110, 113, 115, 133, 199, 296 — Hesycius; d. 155 — P r i s c i a n u s ; s. 113, 133, 144, 229—230 — S u i d a s ; s. 83, 114, 234 — D e m o s t e n e s ; s. 108, 171 Cicero; s. 55 — Horner; s. 42 — O w i d i u s z ; s. 50, 101, 110—111 — Arystof a n e s ; s. 73 — H i e r o n i m .

* Redakcja — m i m o zrozumiałych zastrzeżeń do tego i niektórych innych sfor-m u ł o w a ń — uwzględniając zdecydowane życzenie Autorki artykułu publikuje po-w y ż s z y podział autorópo-w starożytności.

Niektórzy pisarze z X V I w.: Filip Melanchton, Georgius Agricole, autor dzieła pt. De mensuris et ponderibus Romanorum atque Graeco-rum i Gwilelm Budeusz, sekretarz króla Franciszka I — zostali uwzględ-nieni dla uzyskania informacji o wartości porównawczej pieniędzy

staro-żytnych z walutą znajdującą się w obiegu w ich czasach 19.

Z polskich źródeł od X V w. do X V I I w. J. A. Jabłonowski wykorzy-stał między innymi niektóre akty normatywne regulujące ceny i nor-mujące handel, przekaz M. Kromera dotyczący polityki Zygmunta I w stosunku do Wrocławia; informacje Stanisława Grzepskiego i Grze-gorza Knapskiego o wartości pieniądza w starożytności w przeliczeniu na kurs bieżący; opinię Kopernickiego (!), który rzekomo gromadził dawne monety i wykazał Zygmuntowi I pogorszenie aktualnych. Być może, J. A. Jabłonowski błędnie podał to nazwisko zamiast Kopernika. Nie odwołał się natomiast do teorii i pieniądza tego wielkiego

astro-ma. Ponadto wykorzystał Jabłonowski z X V I I stulecia: pracę W. Gost-kowskiego pt. Sposób jakim góry złote, srebrne w przezacnym Krółew-stwie Polskim zepsowane naprawić oraz rozprawę pt. Epistoła mer-catoris cujusdam ad equitem połonum statutum modernum rei mone-iariae concernens ex idiomate połonico in łatinum versa. Anno

MDCLXIX, pióra F. Gustmayera 20.

W niewielkim stosunkowo stopniu korzystał Jabłonowski ze źródeł mu współczesnych. Odwołał się jedynie do wiedzy kolekcjonerskiej psał-terzysty na zamku królewskim — ks. Sowińskiego, danych profesora strasiburskiego — Eisenszmidta na temat wartości talenta w zestawieniu

z talarem imperialnym i publicysty niemieckiego Bielefelda21.

Powyższy dobór źródeł wydaje się w dużej mierze przypadkowy. Książę — erudyta korzyistał zapewne z wszystkich dostępnych mu ksią-żek, z których można było dowiedzieć się czegokolwiek o pieniądzu. Po-, nieważ ujmował zjawiska historyczne w układzie statycznym i zalecał

powrót do starożytnego ustroju monetarnego, nie widniał żadnej potrze-by poszukiwania innego typu źródeł. Nie domyślał się, że poglądy na pieniądz w krajach Europy zachodniej już u progu czasów nowożytnych postąpiły znacznie naprzód.

5. ISTOTA PIENIĄDZA I JEGO FUNKCJE

J. A. Jabłonowski wyjaśnia istotę pieniądza teorią kruszcową, jak-kolwiek kładzie duży nacisk na znak zewnętrzny monety jako gwaranta jej wewnętrznej wartości, na którą składają się następujące elementy: dobroć, wielkość, ciężkość, płatność i szacunek. W dalszych rozważaniach nazywa wartość wewnętrzną istotnością, a wartość zewnętrzną — naz-wiskiem 22.

W oparciu o literaturę starożytną przedstawia szczegółowo dzieje pieniądza, polemizując wielokrotnie z autorami, których informacje — dotyczące zarówno czasu, jak i miejsca wynalezienia pieniądza — nie były identyczne. Powyższe rozważania stanowią dużą część Wywodu,

19 Wywód..., s. 77 Melanchton; s. 79, 99, 114, 156, 159, 319 — Agricola s. 79,

87, 156 Budeusz.

20 Wywód...,s. 258—262, 270—273; s. 247; s. 77, 192 — Grzepski; s. 108, 191—192

— Knapski; s. 76, 274 — Kopernicki <!); s. 148, 179, 206, 213, 239, 289 — W. Gostkow-ski; s. 252—255, 266—269 — F. Gustmayer.

21 Wywód..., s. 192, 197, 319 Sowiński; s. 215—217 Bielefeld.

126 A. Popiol-Szymańska

jak również analiza jednostek monetarnych, którymi posługiwały się starożytne państwa23. Zapewne J. A. Jabłonowski traktował te

wiado-mości jako niezbędną wiedzę, którą należy wykorzystać w praktycznym działaniu. Już na początku dzieła podkreśla olbrzymie znaczenie mo-nety w stosunkach międzyludzkich, odwołując się do znanej metafory na temat istnienia duszy i krwi w organizmie. Przenośne ujęcie funkcji pieniądza, jakkolwiek nieścisłe, sugerowało jednak jego dominującą rolę w całokształcie życia gospodarczego.

Autor Wywodu pojmował w sposób statyczny zarówno całą sferę ekonomiczną, jak i uczestnictwo w niej pieniądza. Jego zdaniem już Lech, zasiedlając ziemie do Odry, zakładał równocześnie miasta, te zaś nie mogłyby istnieć bez funkcjonowania pieniądza24. Brak wiedzy

0 zmiennym charakterze procesów gospodarczych był przyczyną wielo-krotnego odwoływania się do czasów starożytnych przy szczegółowym omawianiu roli monety jako pośrednika w wymianie handlowej. Tę klu-czową funkcję spełnia — zdaniem Jabłonowskiego — pieniądz, gdyż stanowi on miernik wartości. Na tle licznych przykładów stabilizacji pieniądza w ustrojach starożytnych i w dawnej Polsce ukazuje opłaka-ne skutki jego fałszowania w XVII w. i w czasach współczesnych. Ten stan rzeczy przeciwstawia okresowi XV—XVI w., kiedy to stała wartość wewnętrzna monety umożliwiała stanowienie cenników. Nie pomija także znaczenia pieniądza jako miernika dochodów i wysokości płac 2S.

J. A. Jabłonowski wyzwolił się całkowicie od istniejącej w średnio-wieczu negatywnej oceny lichwy. Uważał za rzecz słuszną czerpanie zy-sku z udzielania pożyczek pieniężnych. Ponadto szacował wyżej wartość przechowywanych pieniędzy niż przedmiotów użytkowych, choćby były one wykonane z identycznego kruszcu. Rozumiał zatem znaczenie mo-nety jako środka tezauryzacji 26.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż Jabłonowski przypisuje pie-niądzu olbrzymią rolę również w dziedzinie politycznej. Jego zdaniem wszystkie państwa starożytne rozwijały się terytorialnie i urastały do potęgi tylko wówczas, gdy posiadały dobrą monetę, natomiast ginęły 1 rozpadały się wtedy, kiedy jej zaibrakło. Tę zauważoną prawidłowość stara się J. A. Jabłonowski uzasadnić na przykładzie Polski. Sfera poli-tyczna jako domena oddziaływania pieniądza jest przez niego rozpatry-wana w wielu aspektach: z jednej strony — rozkwitu narodu, jego siły, autorytetu u sąsiadów, wielkości, potęgi, sławy, a z drugiej strony — słabości, hańby, zaburzeń wewnętrznych (rokoszy), upadku 27. Wywody

na ten temat miały zobrazować bezpośrednią zależność przyczynowo--skutkową między pieniądzem a życiem politycznym.

Nie pominął również J. A. Jabłonowski rzekomego wpływu pieniądza na życie osobiste obywateli i ich moralność. Jego zdaniem dobra mo-neta, rzutująca na majętność jednostek, wyzwala w nich hojność na rzecz państwa, pobudza wojsko do odwagi, kształtuje poczucie jedności wśród obywateli, przeciwdziała niezgodzie28. Wyrażone w dziele

prze-konanie, iż nie ma na świecie rzeczy, których nie można byłoby osiąg-23 W zasadzie rozdz. 1 i 2 oraz część trzeciego czyli ponad połowa pracy.

24 Wywód.., s. 169. 25 Wywód...., s. 12, 17, 33, 51, 64. 69, 85—86, 97, 105, 119, 140, 149, 152, 176—178, 258—263, 279. 24 Wywód..., s. 210, 102—105. 194. 27 Wywód.., s. 35, 51, 120, 139, 183, 278, 281. 28 Wywód..., s. 184, 194, 278—279. >

nąć przy pomocy pieniądza, może wydawać się przesadnym przejaskra-wieniem jego znaczenia, ale jednocześnie świadczy o dochodzeniu do głosu nowego sposobu myślenia, wykraczającego poza epokę feudalizmu.

6. A N A L I Z A SYTUACJI MONETARNEJ W POLSCE I ŚRODKI ZARADCZE

Autor Wywodu nie przeznaczył osobnego rozdziału analizie aktual-nej sytuacji pieniężaktual-nej w Polsce. O współczesnych mu objawach zabu-rzeń w tej dziedzinie informuje czytelnika parokrotnie, wplatając swe uwagi w ogólne rozważania na temat dziejów pieniądza w starożytności i przeciwstawiając rozsądną wówczas gospodarkę polskiej nieudolności. J. A. Jabłonowski rozpatruje wszechstronnie zły stan monety, który — jego zdaniem — przejawia się głównie w upadku handlu, wzroście cen, stratach majątkowych, zubożeniu wojska, spekulacji pieniężnej, zabu-rzeniach społecznych oraz w znikaniu srebra. Stwierdza ponadto perma-nentne pogarszanie się tego stanu rzeczy i nieskuteczność przedsiębra-nych od czterech wieków reform 29.

O przyczynach tych zjawisk wypowiada się wielokrotnie, jednak nie dokonuje ich analizy w powiązaniu ze skutkami. Najczęściej narzeka na brak własnych mennic w kraju, przypływ z zewnątrz lichej, drobnej monety, złą relację wartości złota względem srebra; krytykuje kup-ców — spekulantów, ogólnikowy charakter prawodawstwa, powodują-cy przeciążenie odpowiedzialnością podskarbich, a także ustrój politycz-ny, uniemożliwiający sprężyste wykonywanie powziętych uchwał i nie-zdolny do powstrzymania samowoli magnatów. Nie odróżnia przyczyn głównych od ubocznych, ujmując je na jednej płaszczyźnie. Podkreślić również należy, iż J. A. Jabłonowski przenosi częstokroć zarówno przy-czyny zaburzeń pieniężnych, jak i towarzyszące im objawy z odległej przeszłości (XVII w.) do czasów mu współczesnych, opierając się na

pracach W. Gostkowskiego i F. Gustmayera 30. Nawet zasady emisji

li-chej monety przejęli, jego zdaniem, Tymff i Boratini z republiki rzym-skiej z okresu jej wojen z Kartaginą. Wynika z tego, że autor Wywodu był przekonany o niezmiennym charakterze niedomogów monetarnych, występujących niezależnie od czasu oraz identyczności ich skutków.

Niewspółmiernie więcej uwagi aniżeli opisowi sytuacji pieniężnej po-święca Jabłonowski środkom zaradczym. Jednak rady te są również roz-proszone na przestrzeni całego dzieła i nieusystematyzowane. Zapewne pod wpływem tendencji epoki Oświecenia uzależnia J. A. Jabłonowski skuteczność przedsiębranych reform od wymyślenia najdoskonalszego ustroju monetarnego. Osobiście jest on przekonany o skuteczności tego zabiegu, toteż niejednokrotnie wywody jego mają charakter nader opty-mistyczny. Odwoływanie się w tym przypadku do autorytetu rozumu miało stanowić zasadniczy argument na rzecz niezawodności działania. Za rozstrzygające jednak kryterium uważa praktykę, czyli doświadcze-nia zebrane przez przodków 31.

29 Wywód..., s. 25—29, 51, 59, 64, 69, 83, 119, 121—122, 149, 176—178, 212—215,

282—283.

30 Wywód..., s. 59, 69, 121, 149, 178, 212—215, 240—242, 244, 282—283, 309—310. 31 Wywód..., s. 124, 142, 2, 7 oraz rozważania o doskonałości ustroju

pienię-żnego w czasach starożytnych i dawnej Polsce, a także o błędach w naszej po-lityce monetarnej.

128 A. Popioł-Szymańska

Bodźcem do podjęcia reform miała być — według Jabłonowskiego — ambicja narodowa, rodząca się na tle rzucającego się w oczy rozkwitu innych państw w przeciwieństwie do naszego upadku. Ten motyw dzia-łania — nacechowany poczuciem patriotyzmu — dyktował konieczność zbudowania potężnej Polski w oparciu o dobrze ustalony system pie-niężny, który zapewniałby odpowiednią wysokość dochodów i zasobność skarbu. Stwierdzenie tego związku przyczynowo-skutkowego przypomi-na sformułowanie kameralistów 32.

J. A. Jabłonowski, gloryfikując ustrój monetarny państw staroży-tnych, dostrzega w nim następujące walory: 1 — idealne ustalenie próby kruszcu i wagi poszczególnych jednostek pieniężnych; 2 — sta-bilizację wartości pieniądza czyli jego siły nabywczej; 3 — doskona-łość ustalenia proporcji wartości złota w stosunku do srebra; 4 — wy-bijanie drobnego pieniądza w ograniczonej ilości i jedynie dla celów zdawkowych. Powyższe założenia zapewniały, zdaniem J. A. Jabłonow-skiego, stabilizację całego systemu monetarnego, rozwój gospodarczy

(głównie handlu) oraz potęgę polityczną tych państw 33.

Spośród innych doświadczeń — godnych naśladowania — wskazu-je również na politykę handlową prowadzoną w Polsce w XV i XVI stuleciu, a polegającą na wprowadzeniu cenników, pielęgnowaniu skła-dów i stosowaniu zasady „zawarcia granic". Temu ostatniemu założe-niu poświęca szczególnie wiele uwagi, lecz rozpatruje jego słuszność jedynie na tle rzekomo rozsądnych posunięć Zygmunta I w stosunku do Wrocławia34.. Wyjaśnić należy, iż J. A. Jabłonowski błędnie

inter-pretował ustawodawstwo, wprowadzające już od XV w. cenniki. Nie dostrzegał w nim klasowej polityki handlowej szlachty w stosunku do miast, polegającej na obejmowaniu taksami jedynie towarów wytwa-rzanych przez mieszczan lub sprowadzanych z zagranicy na własny użytek. Postulat powrotu do polityki składów i „zawarcia granic" (dla kupców krajowych), aktualny dla XVI w., miał zapewnić klasie pa-nującej niskie ceny na artykuły przez nią konsumowane. J. A. Jabło-nowski natomiast dostrzega w tym ustawodawstwie godny wzór do naśladowania, ponieważ wiodło ono do stabilizacji życia gospodarcze-go, a wraz z nim pieniądza.

Pochwala również słuszność zamierzonej reformy monetarnej w 1650 r. ze względu na wysoką stopę drobnej monety i jej koresponden-cję z grubą walutą 35. Zapewne kierował się w tym wypadku

sentymen-tem do ówczesnego podskarbiego Bogusława Leszczyńskiego spokrew-nionego z jego własnym rodem.

Z innych postulatów wysuwanych dla reformy pieniądza zasługują na uwagę te, które przedstawił w omawianych już pismach: Rada moja i Propozycje na sejm. W Wywodzie poszerzył kwestię emisji pieniądza drobnego, który jego zdaniem powinien być bity w ograniczonej ilo-ści i ograniczonych rodzajach. Radził również oprzeć handel o Gdańsk, ponieważ gwarantuje on dobrą jakość monety. Podobnie jak szeroki ogół szlachty, kierował główne ostrze przedsiębranych środków prze-ciw spekulantom, toteż kwestionował słuszność wywodów niemieckie-go publicysty Bielefelda, który stał na stanowisku możliwości

prowa-82 Wywód..., s. 124, 142, 168.

33 Wywód...., s. 96—97, 74, 85, 119, 125, 132, 294, 192.

34 Wywód..., s. 238—239, 247, 258—263, 269—273.

dzenia handlu pieniądzem bez własnych strat. J. A. Jabłonowski, od-wołując się do doświadczenia współczesnych mu czasów, nie wyobra-żał sobie takiej sytuacji, ponieważ kupcy nabywali za granicą lichą monetę według jej faktycznej wartości, a w kraju puszczali ją w obieg według kursu pieniądza pełnowartościowego3e. Zjawisko spekulantów

traktował jako czynnik autonomiczny, inspirujący wszelkie zaburzenia w systemie monetarnym.

Szeroki wachlarz proponowanych środków zaradczych, pochodzących zarówno z czasów starożytnych, średniowiecza, jak i ze współczesności, świadczy bezsprzecznie o braku orientacji J. A. Jabłonowskiego w kwe-stii pieniądza. Autor Wywodu nie widział anachronizmu zawartego w swych radach, ponieważ ujmował wszelkie zjawiska gospodarcze statycz-nie. Dlatego też negatywnie ocenił brak ze strony Zygmunta I nie-zbędnej inicjatywy w kierunku stabilizacji systemu pieniężnego i nada-nia mu trwałej i niezmiennej struktury, która przetrwałaby jego zda-niem do czasów współczesnych87.

7. DZIEŁO J A B Ł O N O W S K I E G O N A T L E E P O K I

Dla dokonania obiektywnej oceny dzieła J. A. Jabłonowskiego zacho-dzi konieczność porównania zawartych w ńim poglądów z istniejącymi wówczas zapatrywaniami na monetę twórców aktów normatywnych oraz autorów pism publicystycznych lub ekonomicznych.

Szeroki ogół szlachty pojmował nadal w XVIII w. w sposób tra-dycyjny przyczyny dezorganizujące system pieniężny: 1 — spekulację — doprowadzającą do wywozu dobrego własnego pieniądza, a przy-wozu lichego i powodującą zmienność kursów grubej monety — jako czynnik autonomiczny; oraz 2 — brak mennicy. Powyższe powierz-chowne poglądy kształtowały się w oparciu o obserwację zjawisk łatwo dostrzegalnych, natomiast prawdziwe przyczyny zaburzeń, wynikające z niedostosowania u nas parytetu złota i srebra do poziomu innych kra-jów oraz jednostronny model gospodarczy, rzutujący na ujemny bilans handlowy, nie były brane pod uwagę, gdyż nie pozwalał na to niski stan wiedzy ekonomicznej. Dlatego wśród czynników, przeciwdziałają-cych dezorganizacji pieniądza, wysuwano na plan pierwszy nadal środ-ki administracyjne, sśrod-kierowywane głównie przeciw zawodowym spe-kulantom 38.

Jednak już od lat czterdziestych XVIII stulecia kształtowała się powoli myśl bardziej dojrzała, którą można ocenić jako wczesnomer-kantylistyczną. Punktem kulminacyjnym dyskusji, toczących się w sej-mach nad podniesieniem ekonomicznym kraju celem przeciwdziałania odpływowi pieniądza, był rok 1744. Niemały wpływ na tę eksplozję myśli gospodarczej wywarł ówczesny kanclerz — A. Załuski. Postulo-wano wówczas rozwój własnego handlu i rzemiosła, zakładanie manu-faktur, opiekę prawną dla miast, zdążając do likwidacji ujemnego bi-3e Wywód..., s. 170, 182, 184, 187, 216, 282, 303—304, 313—317, 319, 223—225, 215—217.

87 Wywód..., s. 274.

38 Porównaj przypis nr 6. Materiały źródłowe, dotyczące tej sprawy, są zbyt obfite, aby można je przytoczyć w całości. Składają się na nie: instrukcje z sej-mików, diariusze sejmowe, uniwersały podskarbich, listy, memoriały itp. Obszerne informacje na ten temat znajdują się w mojej pracy (aktualnie drukowanej) pt. Poglądy monetarne w Polsce od końca X V wieku do końca XVIII wieku.

130 A. Popioł-Szymańska

lansu handlowego39. Podkreślić jednak należy, iż mimo postępowego

charakteru tych projektów reform nie rozumiano jeszcze wówczas kwe-stii dodatniego bilansu w sferze wymialny towarowej z zagranicą.

Na uwagę zasługuje również wysuwanie hasła koekwacji kursów pieniądza krajowego z zagranicznym oraz tocząca się w 1. 1760—1762 dyskusja nad stopą menniczą40.

Zawarte w literaturze czasów sasikich poglądy na zagadnienia mone-tarne wykazują niejednolity poziom. Obok powierzchownej interpreta-cji zjawisk pojawiały się również pisma dojrzałe — na miarę poglądów wczesnomerkantylistycznych. Przykład niskiego poziomu stanowi nie-wątpliwie encyklopedyczne dzieło z.połowy XVIII w. B. Chmielowskie-go pt. Nowe Ateny lub antysemickie pismo P. Hadziewicza z 1765 r. pt. Zdrada odkryta, obłuda zawstydzona41. Jednak inni pisarze

dostrze-gali już wówczas związek przyczynowo-skutkowy, zachodzący między niedorozwojem gospodarczym kraju a niekorzystną cyrkulacją pieniądza, choć nie wszyscy rozumieli jeszcze konieczność osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego. Należeli do tej grupy niewątpliwie Stanisław Lesz-czyński — domniemany autor traüktatu Głos wolny, wolność ubezpie-czający i Stefan Garczyński 42.

W konfrontacji z poglądami na zagadnienia monetarne zawartymi w aktach normatywnych i literaturze czasów saskich, dzieło J. A. Jabło -nowskiego nie może uchodzić za wybitne. Erudycja autora Wywodu — mogła zapewne budzić podziw tylko u przeciętnego przedstawiciela szlachty; rozprawa pod względem merytorycznym nie dorównywała bo-wiem najbardziej reprezentatywnym poglądom swej epoki.

J. A. Jabłonowski nie Widział konieczności dokonania zasadniczych przemian gospodarczych, od których zależałyby losy zamierzonej refor-my pieniężnej. Jedyne z jego strony odwołanie się do reform ekono-micznych stanowi dygresja o kolonizacji greckiej w zestawieniu z po-lityką kolonialną Anglii, Francji i Holandii. Na tle krótkich rozważań stwierdza, iż Polska jako kraj rozległy potrzebuje osad miejskich, któ-re należałoby zasiedlać ludnością z któ-rezerw o gęstszym zaludnieniu na koszt państwa — celem rozwoju kupiectwa i rzemiosła 43. Myśl o

pod-niesieniu gospodarczym miast nie została jednak powiązana przez Ja-błonowskiego z bilansem handlowym, a tym samym i pieniężnym, co stanowiłoby realną podstawę do naprawy całego systemu monetarnego. 39 Mowa kanclerza A. Załuskiego z 1744 r. W: M. S k i b i ń s k i : Europa a Polska 1740—1745. T. 2 Kraków 1912 s. 260—263; głos A. Potockiego z 1. 1744 i 1752 tamże s. 177—178; głos biskupa A. Grabowskiego z 1. . 1740 i 1746, Teka Ç. Podoskiego. T. 1С s. 521 i W. K o n o p c z y ń s k i : Dariusze sejmowe z XVIII wieku. T. 2 s. 66; inne głosy, tamże s. 63, 65; t e n ż e T. 1. s. 47, T. 3 s. 74.

40 Głosy na sejmach, dotyczące koekwacji w 1. 1740—1752: Teka G. J. Podo-skiego, T. IV s. 518; AGAD, Zbiór Popielów, 119 k. 156; Biblioteka Kórnicka, 1883 (r. 1746); głosy na sejmikach: M. S k i b i ń s k i , dz. cyt. s. 190. Dyskusja nad stopą menniczą: projekt B o l t za, Archiwum Publiczne Potockich, 80 s. 27—29, 23; J. M n i s z e h : Tractanda, tamże s. 54; W. K o n o p c z y ń s k i , Polska w dobie..., T. 2 s. 478; dyskusja na posiedzeniu senatu w 1762 r. Biblioteka Raczyń-skich, 376 s. 20, 66, 83, 87, 95, 116, 129, 217, 344, 274, 76, 60, 51, 345.

41 B. C h m i e l o w s k i . Nowe Ateny..., Wybór i opracowanie M. i J. Lipscy, Kraków 1964 s. 354—356; Zdrada odkryta..., s. 6—7, 18.

42 Glos wolny wolność ubezpieczający. Wyd. J. Turowski. Kraków 1858 s. 85, 145, 147. E. Rostworowski podważa utartą opinią, przypisującą Leszczyńskiemu dzie-ło: Głos wolny uważając za bardziej prawdopodobne autorstwo Mateusza В i a ł-ł o z o r a (Legendy i fakty XVIII w. Warszawa 1963 s. 143—144); S. G a r c z y ń -s k i : Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej. 1753 s. 132, 134, 118.

43 Wywód..., s. 89—90.

Postulowany przez niego powrót do rzekomo idealnego ustroju sta-rożytnego stanowił pomysł utopijny. Trud Jabłonowskiego — który dla napisania dzieła o pieniądzu zapoznał się z bardzo obszerną literatu-rą — był niewspółmierny z wartością rozprawy. Wywód rzeczy pienię-żnej stanowi charakterystyczny dokument stagnacji myślowej czasów saskich, jakkolwiek jego autor odwołuje się wielokrotnie do rozumu. Dzieło Jabłonowskiego musiało być skazane — już od chwili swych urodzin — na zapomnienie, gdyż nie dorastało poziomem do aktualnych potrzeb.

Jednakże skoncentrowanie się wokół problemów pieniądza, bardzo trudnych zarówno dla twórców aktów normatywnych, jak i pisarzy, świadczy, iż J. A. Jabłonowski poczuwał się do obowiązku włączenia swego wysiłku do nurtu podejmujących reformę, która — jego zda-niem — powinna wiązać się z gruntowną znajomością spraw pieniądza. Ten zamiar należy ocenić pozytywnie, jakkolwiek autor dzieła — nie dysponując niezbędną wiedzą ekonomiczną — nie był w stanie wy-jaśnić prawidłowo ani przyczyn niedomogów, ani też obmyśleć skutecz-nych środków poprawy.

А. Попиол-Шиманьска ЗАБЫТЫЙ ТРУД ЮЗЕФА АЛЕКСАНДРА ЯБЛОНОВСКОГО О ДЕНЬГАХ Юзеф Александр Яблоновски, меценат науки и литературы, а также автор трудов в об-ласти истории, геральдики, математики, астрономии и географии, интересовался также денгами. Об этом свидетельствует его участие в подготовке монетарной реформы в конце правления Августа III и написание отдельного труда Рассуждения о сути денег. Эта рукопись, содержащая 320 страниц, в названии не заключает сведений ни о времени ее создания, ни о ее авторе. Однако, на основании многочисленных отступлений, содержа-щихся в труде, можно установить лицо автора и определить год 1766 как дату появления этого труда. Яблоновски хотел принять активное участие в работе по подготовке монетарной реформы накануне вступления на трон Станислава Августа Понятовского. Поэтому этот труд был предназначен для практических целей. Не монолитное построение его позволяет предполагать, что автор использовал собранные раньше материалы и писал свой труд с пе-рерывами. Основной методической предпосылкой Яблоновского было обоснование необходимости ознакомления с сутью денег, но на основании далеких времени реляций древних писателей. Вышеупомянутый тезис автора вытекает из его убеждения о статическом характере эконо-мической действительности (и денежной также). Среди многочисленных авторов, которые послужили ему источником информации, большинство составляли древние писатели, как историки, так и философы, языковеды и поэты. В меньшей степени он использовал литературу XVI и XVII веков. Польские источники (литература и нормативные акты) были использованы поверхностно. Рассматривая суть денег, Яблоновский высказался в пользу теории ценных металлов. Большую часть своего труда он посвятил истории денег, т.к. считал, что для практических действий эти знания необходимы больше всего. Он видел доминирующую роль денег в эко-номике, но он также не умалчивал об их значении в политике и личной жизни, а также мораль-ности граждан.

132 ' A. Popiol-Szymańska Анализируя причины монетарных нарушений в Польше и средства предотвращения их, автор ссылался на давно минувшие эпохи, т.к. он был убежден в неизменном характере этих нарушений, проявляющихся независимо от времени и сходства их результатов. Несомненно под влиянием эпохи Просвещения он постулировал также принять за основу авторитет ра-зума. На фоне современных ему монетарных взглядов, заключенных в нормативных актах и литературе, труд Яблоновского нельзя признать выдающимся. Он не находил необходимости в связи денежной реформы с модификацией тогдашней польской экономики, в которой заклю-чались основные причины денежного кризиса. Как взгляд на существо проблемы, так и на политические условия (эмиграция Яблоновского в Саксонию) предрешили, что сведения об этом труде не распространились. Однако, он заслуживает внимания как документ перехо-дного периода от застоя мисли саксонских времен к эпохе Просвещения. A. Popiol-Szymańska

EIN VERGESSENES WERK VON JÓZEF ALEKSANDER JABŁONOWSKI ÜBER DIE GELGFRAGE

Józef Aleksander Jabłonowski, Förderer der Literatur und der Wissenschaften, Autor von zahlreichen Arbeiten aus dem Gebiet der Geschichte, Heraldik, Mathe-matik, Astronomie und Geographie, zeigte auch ein grosses Interesse füir die Geld-frage. Zeugnis davon gibt sein Anteil a n Vorbeireitungen zur Monetarreform gegen Ende der Regierung des Königs August III. sowie sein diesem Thema gewidmetes Werk u. T. Wywód, rzeczy pieniężnej (Ausführung der Sache u m das Geld).

Dieses Werk ist ein Manuskript van 320 Seiten; sein Titel enthält keine nähere Angaben sowohl über die Entstehungszedt als such über den Autor selbst. Dennoch auf Grund vieler im Text hervortretender Digressionen lässt sich die Person des Autors und die Entstehung des Werkes auf das Jahr 1766 festlegen. Zu Beginn der Regierung des Königs Stanisław August Poniatowski beabsichtigte Jabłonowski tätigen Anteil an den Arbeiten über die Monetarreform zu nehmen. Somit war das Werk f ü r praktische Zwecke bestimmt. Die uneinheitliche Kon-struktion des Werkes lässt vermuten —- der' Autor nutzte schon früher gesammelte Materialien aus und schrieb es mit Unterbrechungen.

Methodische Voraussetzung Jabłonowskie w a r die Begründung der Notwendig-keit sich mit dem Wesen des Geldes bekanntzumachen, wozu er Berichte der altertümlichen Schriftsteller auswertete. Solch eine These Jabłonowskie ging aus seiner Uberzeugung von statischem Cha/rakter der wirtschaflichen. (und geld-wirtschaflichen) Wirklichkeit hervor. Unter! vielen, ihm als Informationsquelle dienenden, Autoren stellten eine erdrückende Mehrheit altertümliche Schriftsteller, sowohl Geschichtsschreiber, als such Philosophen, Sprachwissenschaftler und Dich-ter, dar. Verhältnismässig weniger wertete er die Schriften aus dem 16. und 17. Jh. aus. Polnische Quellen (Literatur und Normafcten) behandelte er oberflächlich.

Bei Betrachtung des Geldwesens erklärte sich Jabłonowski f ü r die Metalltheorie. Er widmete in seinem Werk der Geschichte des Geldes den meisten Platz, weil er sie als ein unentbehrliches Wissen f ü r das praktische Handeln würdigte. Er sah die dominierende Rolle des Geldes in der Wirtschaft, Hess aber auch seine Bedeutung in der Politik und im Privatleben wie auch in der Bürgermoral nicht unbeachtet.

In seiner Analyse von Ursachen dear Monterstörungen in Polen und von ange-wandten Gegenmassnahmen berief sich Jabłonowski auf die f r ü h e r e n Epochen; er war dabei der festen Überzeugung, dass Unzulänglichkeiten unabhängig von einer Epoche auftreten, dass sie einen unabänderlichen Charakter haben und identische Folgen nach sich ziehen. Sicherlich w a r es Einfluss der Aufklärungszeit, dass man in seinem Werk auch Forderungen sich auf die Autorität des Vernunfts zu stützen findet.

Vor dem Hintergrund der damaligen Geldanschauungen, die in Normakten und Fachliteratur verfasst wurden,, kann man das Werk Jabłonowskis nicht als ein bedeutendes betrachten. Er berücksichtigte nämlich nicht die Notwendigkeit der Verbindung einer Monetarreform mit einer gleichzeitigen Modifikation der damaligen polnischen Wirtschaft, denn in ihr gerade wurzelten die grundlegenden Ursachen der Geldkrise. Sowohl die meritorischen Gründe als auch die politischen Bedingtheiten (Auswanderung Jabłonowski nach Sachsen) waren der Grund, dass sein Werk keine Verallgemeinerung erlangte. Dennoch ist dieses Werk ein beacht-enswertes Dokument einer Ubergangsepoche.