Kościańska, Irena Maria
"Preussenland. Mitteilungen der
historischen Kommission für ost- und
westpreussische Landesforschung" I,
1963, nr 1-4 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 389-394
s p e c y fik i, k t ó r a z re s z tą m o że s p ro w a d z a ć s ię do p o s ia d a n ia cech z u p e łn ie o d rę b n y c h , a lb o te ż ty lk o do p o tw ie r d z a n ia p rz y n a le ż n o ś c i do w ię k sz e g o z esp o łu i p o s ia d a n ia cech z n im w sp ó ln y c h .
P o s u m ie n n ie o p ra c o w a n y m w s tę p ie , z am iesz cz o n y je s t t e k s t in w e n ta rz a , s k ła d a ją c y s ię z d w ó c h o d rę b n y c h części. W p ie r w s z e j z n a j d u je się p rz y w ile j Z y g m u n ta I I I d la m ia s t P o m o rz a g d a ń sk ie g o , u s ta l a ją c y ic h u s tr ó j, k t ó r y o b o w ią z y w a ł ró w n ie ż w G ru d z ią d z u . P r z y w ile j p o d a n y j e s t w ję z y k u ła c iń sk im , a p o z o sta ła część — w ła ś c iw y in w e n ta r z — w ję z y k u p o lsk im . T e k s t o p r a c o w a n o b a rd z o s ta r a n n i e , k o n s u ltu ją c się z ję z y k o z n a w c a m i z U n iw e rs y t e tu M ik o ła ja K o p e rn ik a . W a ż n y m u z u p e łn ie n ie m s ą in d e k s y (oso b o w y , g e o g r a fic z n y , rz e cz o w y ) o ra z d o łą c z o n a m a p a s ta r o s tw a g ru d z ią d z k ie g o z 1739 r. B a rd z o w ie le t r o s k i p o ś w ię c o n o s p r a w i e ilu s tr a c y jn e j i g ra fic z n e j. K s ią ż k a w y d a n a j e s t n a p ię k n y m p a p ie rz e , p o s ia d a s z e re g ś w i e tn ie w y k o n a n y c h w k ła d e k ilu s tra c y jn y c h . T a d e u s z C ie śla k P R E U S S E N L A N D . M IT T E IL U N G E N D E R H IS T O R IS C H E N K O M M IS S IO N F U R O S T - U N D W E S T P R E U S S IS C H E L A N D E S F O R S C H U N G . M a r b u rg 1963, Jg . I, n r 1— 4, s. 80.
O d 1963 r. u k a z u j e się n o w e cza so p ism o p o ś w ię c o n e d z ie jo m P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h . N a z le c e n ie K o m is ji H is to ry c z n e j B a d a ń R e g io n a ln y c h P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h r e d a k c j ą c z a s o p ism a z a ję li się d r F r itz G a u s e, b y ły d y r e k t o r A rc h iw u m M ie jsk ie g o w K ró le w c u , z a m ie s z k u ją c y o b e c n ie w E ssen o ra z d r K u r t F o r s t r e u t e r, b y ły a r c h iw is t a A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w K r ó le w c u , z a m ie s z k u ją c y o b e c n ie w G e ty n d z e *)· C za so p ism o to je s t k o n ty n u a c ją „ A ltp r e u s s is c h e F o r s c h u n g e n ”, u k a z u ją c e g o s ię w la ta c h 1923— 1945, k tó r e w y d a w a ła K o m is ja H is to ry c z n a . T w ó rc a m i K o m is ji b y li E. K e y s e r (w G d a ń sk u ) o ra z H. G o 11 u b (w K ró le w c u ). P r a c e K o m is ji p o d ję te z o sta ły w 1950 ro k u p r z y p o m o c y R a d y N a u k o w e j I h s t y t u t u H e r d e r a w M a r b u rg u . S k o n c e n tro w a n o się je d n a k ż e n a p e w n y c h o d c in k a c h p ra c y , a p rz e d e w s z y s tk im n a o p ra c o w y w a n iu a tla s u h is to ry c z n e g o P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h . N ie k tó re w a ż n ie js z e p u b lik a c je K o m is ji u jr z a ły ś w ia tło d z ie n n e w „ Z e its c h r if t f ü r O s t f o r s c h u n g ” czy w in n y c h c z a so p ism a c h . U z n an o je d n a k , iż b r a k b y ło c za so p is m a u m ie s z c z a ją c e g o d r o b n e ro z p ra w y . P o s ta n o w io n o w z n o w ić t r a d y c je „ M itte ilu n g e n d es V e re in s f ü r G e sc h ic h te v o n O s t- u n d W e s tp r e u s s e n ” o ra z „ M itte ilu n g e n d e s W e s tp re u s s is c h e n G e s c h ic h ts v e r e in s ” . D a le j K o m is ja u z n a ła o b e c n ie za n a jw a ż n ie js z e z a d a n ie p u b lik a c ję ź ró d e ł i m a te ria łó w ź ró d ło w y c h ( d y p lo m a ta riu s z y , ik o n o g ra fii, p la n ó w m ia s t) b ib lio g ra fii, p ra c re g io n a ln y c h h is to r ii m ia s t i p o w ia tó w .
T re ś ć p ie rw s z y c h c z te r e c h z e s z y tó w „ P r e u s s e n la n d ” p r z e d s ta w ia ró ż n ą w a r to ś ć n a u k o w ą . E ric h K e y s e r, D ie K a ta r i n e n k ir c h e in D a n zig , I h r A l t e r u n d
ih r e B e d e u tu n g (s. 2— 9) p o d e jm u je p ró b y a u to ró w p o ls k ic h A. Z b i e r s k i e g o
i К. K a c z o r o w s k i e.g o z m ie rz a ją c y c h d o u s ta l e n ia d a ty p o w s ta n ia k o ścio ła św . K a ta r z y n y w G d a ń s k u w o p a rc iu o b a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e i o s a d n ic tw a . A n a liz u ją c d y p lo m y k s ią ż ą t p o m o rs k ic h S w ia to p e łk a i M e s tw in a j e s t z d a n ia , że ś w i ą ty n i a t a b y ła k o śc io łe m fa r n y m G d a ń s k a (śc iśle j z a m k u i o b s z a ru p r z y
-l) In f o r m a c j a t a j e s t d la p e łn e j d o k u m e n ta c ji n ie m ie c k ie j O s tfo r s c h u n g k o n ie c z n a . J e s t to n o w a f o r m a u z e w n ę tr z n ia ją c a p ra c e ty c h o ś ro d k ó w (zob. T a d e u sz G r y g i e r , P r u s y W s c h o d n ie w h is to r io g r a fii z a c h o d n io n ie m ie c k ie j za
la ta 1958— 1960, K o m u n ik a ty M a z u rs k o - W a r m iń s k ie 1962, z. 3 s, 691— 712).
zam k o w e g o ), k t ó r y z b u d o w a n y z o sta ł p o d k o n ie c X I I lu b n a p o c z ą tk u X I I I w . A u to r s k ło n n y je s t je d n a k t ę d a tę p rz e s u n ą ć n a w c z e ś n ie jsz y o k re s.
B a d a c z y re g io n u o ls z ty ń sk ie g o z a i n te r e s u ją szczeg ó ln ie n a s tę p n e a rty k u ły . K le m e n s W i e s e r , D a s Z e n t m l a r c h i v d es D e u tsc h e n O rd e n s i n W ie n (s. 9— 19). A u to r, d y r e k to r A rc h iw u m Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w W ie d n iu (a d re s
D e u ts c h o r d e n s -Z e n tr a la r c h iv , W i e n I , S in g e r s tr a s s e 7) o m a w ia z asó b A rc h iw u m
m a ją c n a u w a d z e p o trz e b y h is to ry k ó w sz tu k i, k u ltu r y , g o sp o d a rk i, p ra w a , so cjo lo g ii, g e n ea lo g ii, h e r a ld y k i, s f r a g is ty k i i r e g i o n a l i s t y k i 2). A rc h iw u m Z a k o n n e w W ie d n iu się g a p o c z ą tk ó w X IV w ie k u . W iad o m o ść o je g o is tn ie n iu p o c h o d z i z' 1344 ro k u . Do 1852 r o k u m ie ś c iło s ię ono w S ta r e j K a p lic y N ie m ie c k ie g o D o m u w W ie d n iu . Z c h w ilą g d y W ie d e ń s ta ł się g łó w n ą s ie d z ib ą Z a k o n u w 1852 r., p o d ję to d e c y z ję z a ło ż e n ia c e n tra ln e g o a rc h iw u m Z a k o n u w ty m m ieście. C ały z asó b a rc h iw a ln y is tn ie ją c y c h w ó w cz a s k o m tu r s tw (A u s trii, S te ie r m a r k u , K a r y n tii, K r a in y . T y ro lu , M o ra w , Ś lą s k a , T a jn e j K a n c e la rii W ie lk ieg o M is trz a i M is tr z a D o m u N ie m ie ck ie g o ) o ra z z lik w id o w a n y c h p o p o k o ju p re s z b u r s k im w r . 1805 k o m tu r s tw , m ia ł b y ć s k o n c e n tro w a n y w W ie d n iu . .Tuż w 1830 r. z n ac z n e części d a w n e g o a r c h iw u m g łó w n e g o Z a k o n u w M e r g e n t h e im (na m o cy p o ro z u m ie n ia z d. 15 V I I I 1815 r. m ię d z y W ir te m b e rg ią a w ie lk im m is trz e m Z a k o n u , A n to n im W ik to re m ) p rz e s z ły d o A rc h iw u m Z a k o n n e g o w W ie d n iu . N a s tę p n a p a r t i a ty c h m a te r ia łó w z n a la z ła się w W ie d n iu w 1859 r. Do 1904 r. a k c j a k o m a s o w a n ia a k t z a k o n n y c h z o s ta ła z ak o ń c z o n a . P o r z ą d k o w a n ie z b io ró w w W ie d n iu ro z p o c zą ł d r W in c e n ty S c h in d le r. W 1938 r o k u Z a k o n ro z w ią za n o . J e d n a k A r c h iw u m Z a k o n u d o b rz e p r z e tr w a ło to w y d a rz e n ie ja k i c a łą d ru g ą w o jn ę ś w ia to w ą . W 1947 r. Z a k o n re a k ty w o w a n o , a je g o z b io ry a r c h iw a l n e u p o rz ą d k o w a ł n a n o w o d r P a w e ł K le te r. A rc h iw u m Z a k o n n e n ie j e s t u p o rz ą d k o w a n e w m y ś l z a s a d y p r o w e n ie n c y jn e j, a le rz e cz o w o i w e d łu g z a s a d y to p o g ra fic z n e j. T y m sp o so b e m z asó b A rc h iw u m p o s ia d a : I. D z i a ł d y p l o m ó w i r ę k o p i s ó w . D y p lo m y w 'i l o ś c i 12 000 o b e j m u ją o k re s od 1122 do 1926 r. i u p o r z ą d k o w a n e s ą c h ro n o lo g ic z n ie. D o ty c z ą one w sz y s tk ic h p o s ia d ło śc i Z a k o n u o d Ł o tw y p o S y c y lię i od B elg ii do W ęg ier, W śró d in n y c h z a c h o w a ł s ię o ry g in a ł t r a k t a t u p o k o jo w e g o w B rz e śc iu (1435) m ię d z y k ró le m W ła d y sła w e m I I I , w . k s ię c ie m lite w s k im K a z im ie rz e m a w ie l k im m is trz e m Z a k o n u P a w łe m v. R u sd o r fe m . D y p lo m te n p o s ia d a p rz e sz ło 200 p ie c zę c i p o ls k ic h m o ż n o w ła d có w . R ę k o p isy r e p r e z e n t u ją tz w . k o d e k sy , p o d p o ję c ie m k tó r y c h u j m u j e się k c p ia ły ,. k ro n ik i, u rb a r z e , n e k ro lo g i, r e g u la m in y z a k o n n e , s ta t u ty , h e rb a rz e , p o d rę c z n ik i w sz e lk ie g o ro d z a ju , m a p y . D o ty c z ą o n e o k re s u od X I I I do X X w . Do o d n o to w a n ia w a r t e s ą — k r o n ik a Z a k o n u z 1467 r. o ra z D a w n a K r o n ik a P r u s k a z X V w . o b e jm u ją c a 263 k a r ty . II . D z i a ł a k t o w y o b e jm u je n a s tę p u ją c e g r u p y a k t: 1. W ie lk ie j K a p itu ły z k o m p le te m p ro to k ó łó w i u c h w a ł z l a t 1480— 1960 o ra z a k ta rz e c z o w e ja k o z a łą c z n ik i do ty c h ż e u c h w a ł (tzw . C a p itu la r ia ) z l a t 1221— 1933. 2. A k ta k a p itu ln e k o m tu r s tw — fra n k o ń s k ie g o , a u s tr ia c k ie g o , k o b le n c - k ieg o , a lz a c k ie g o , b u rg u n d z k ie g o , w e s tfa ls k ie g o , ło te w sk ie g o , lite w s k ie g o (z l a t 1211— 1795).
2) J e s t to n o w a in fo r m a c ja o d o k u m e n ta c ji ź ró d ło w e j n a sz e g o re g io n u . Zob. K u r t F o r s t r e u t e r , D as P r e u ss is c h e S ta a ts a r c h iv i n K ö n ig sb e rg . G ö ttin g e n 1955, o ra z T a d e u s z G r y g i e r , W o je w ó d z k ie A r c h i w u m P a ń s tw o w e
3. M e n n ic y Z a k o n n e j z l a t 1520— 1846; 4. L e n n i re g a lió w z l a t 1356— 1917; 5. P r z y w ile jó w z l a t 1214— 1878; 6. D o c h o d ó w i s k a r b u Z a k o n u z l a t 1524— 1936; 7. S e jm u R zeszy -z l a t 1498— 1890; 8. A k ta p o s e ls tw z l á t 1695--- 1805; 9. P o m o c y w o js k o w e j (E x e r c i tiu m m ilita r e ) z l a t 1442— 1815; 10. K o m tu r s tw p o szc z eg ó ln y ch k r a jó w ja k : W ło ch , H is z p a n ii (z l a t 1440— 1827), W ę g ie r (z l a t 1550— 1802), T u r y n g ii (z ł a t 1443— 1809), L o t a r y n g ii (z l a t 1491— 1811), H e sji (z l a t 1527— 1812), S a k s o n ii (z l a t 1209— 1824), H o la n d ii (z l a t 1240— 1806) o ra z P r u s (z. l a t 1229— 1794). A k ta p o c h o d z ą c e z P r u s o b e jm u ją f o li a n ty o d p isó w d y p lo m ó w , a k t k o re s p o n d e n c y jn y c h , a k ta d o ty c z ą c e p ró b p o n o w n e g o n a b y c ia p r a w (re k u p e ra c ji), p ro te s ta c je , liv o n ic a , k ro n ik i, a g e n d y p r o k u r a to r ó w z a k o n n y c h , re c e s y k a p itu ln e , a k ta w ie lk ic h m is trz ó w Z a k o n u (1355— 1490), m is c e lla n e a p o lo n o — s u e v ic a z X V II w ie k u . 11. Z n a c z n ą ilo ść a k t p o s ia d a g r u p a s p r a w w o js k o w y c h — m ilita r ia z l a t 1348— 1918. Z a w ie r a ją o n e m ię d z y in n y m i a k ta p u łk ó w z a k o n n y c h , w e r b u n k o w e d o w o je n p rz e c iw k o T u r k o m , k o re s p o n d e n c ji w o je n n e j, d o ty c z ą c e z a p r o - w ia n to w a n ia , w a lk z N a p o le o n e m i F r a n c u z a m i itp . 12. G r u p a a k t k o re s p o n d e n c y jn y c h w ie lk ie g o m is trz a Z a k o n u z p o d le g ły m i d o m a m i z a k o n n y m i i u rz ę d n ik a m i, d a le j a k t a p ro c e so w e , n a z w a n e In te r a n e a O r d in is (o b e jm u ją c e l a t a 1247— 1963). 13. A k ta P r o m p tu a r iu m z l a t 1512— 1803, t o p o d rę c z n e a k t a in f o r m a c y jn e p rz e z n a c z o n e d la u rz ę d n ik ó w Z a k o n u .
14. J e d n ą z n a jw ię k s z y c h g ru p a k to w y c h s ta n o w ią a k ta r y c e rs tw a (R itte r ) o ra z w ie lk ic h m is trz ó w Z a k o n u . S ą to a k ta p e rs o n a ln e , k tó r e w 1830 r. p rz e sz ły ze S t u t t g a r t u d o W ie d n ia . Z n a jd u ją się ta m m a te r ia ły g e n e a lo g ic z n e z l a t 1420— 1930. P o d o b n y c h a r a k t e r m a ją a k t a p e rs o n a ln e k a p e la n ó w i u r z ę d n ik ó w Z a k o n u . S p e c ja ln ą g ru p ę s ta n o w ią a k t a s ta n u (O rd e n s s ia n d ) z a w ie ra ją c e w y k a z y c zło n k ó w Z a k o n u od 1510 d o 1963 r. 15. O so b n ą g r u p ę s ta n o w ią a k t a ró ż n e (V a ria ), p o s ia d a ją c e c h a r a k t e r m is c e la n e ó w od X IV do X X w ie k u . 16. Z n a c z n a ilo ść a k t p o c h o d z i z n a s tę p u ją c y c h k o m tu r s tw : a u s tr ia c k ie g o z l a t 1103— 1961, ś lą s k ie g o z l a t 1348— 1923, a lz a c k ie g o , f r a n k o ń s k ie g o , b a w a r sk ieg o . 17. W y łą c z o n e s ą ja k o o so b n e d z ia ły p ro to k o ły k a n c e la r ii t a j n e j Z a k o n u (P ro to k o lle d e r G e h e im e n K o n fe r e n z ) w ilo ś c i 99 to m ó w z l a t 1719— 1809, z b io ry k a rto g ra fi c z n e o ra z b ib lio te k a . I n t e r e s u ją c ą in fo r m a c ją j e s t ró w n ie ż a r t y k u ł K la u s a C o n r a d a p t. D ie E n t s te h u n g d e r H a n d f e s te n s a m m l u n g e n d e s M a r s c h a lla m te s (s. 19— 26), o m a w ia ją c y ro lę z b io ró w d o k u m e n tó -w lo k a c y jn y c h d la b a d a ń n a d h is to r ią a d m in i s t r a c j i Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h . N a jw ię k s z y z b ió r ty c h d o k u m e n tó w z n a j d u je s ię w z b io ra c h A rc h iw u m w G e ty n d z e (P ru s k o -W s c h o d n ie F o li a n ty n r 105, 107. 108). H e r b e r t M e in h a rd M ü h l p f o r d t p u b lik u je d w a lis ty k r ó le w ie c k ic h h is te r y k ó w z X I X w ., je d e n K a ro la L eo C h o le v iu sa (ż y ją c eg o w la ta c h 1814— 1878) o ra z W ilh e lm a D r u m a n n a z r. 1849. K u r t F o r s t r e u t e r,
E in B ild n is K a n ts i n H o lla n d (s. 29— 32) o p is u je p o r t r e t K a n ta , j a k i z n a la z ł się
w' z b io ra c h h o le n d e rs k ie g o p o e ty A lb e rta V e rw e y a . P o r t r e t j e s t p ę d z la J a n a B o g u m iła H a r w a r d t a . K u r t F a 1 c k e (D ie B ü r g e r m e is te r υ ο η K ö n ig sb e r g , s. 49— 68) z e s ta w ia k o le jn o n a z w is k a w sz y s tk ic h b u rm is trz ó w ' K ró lew 'ca, a B e r n h a r d - M a r ia R o s e n b e r g (D ie o s tp r e u s s is c h e n A b g e o r d n e t e n i n d e r D e u tsc h e n N a tio n a lv e r s a m m l u n g z u F r a n k f u r t a m M a in 1848— 1849, s. 68—71) lis tę p o słó w p ru s k o w s c h o d n ic h do Z g r o m a d z e n ia N a ro d o w e g o w e F r a n k f u r c ie . F r i t z G a u s e (D ie K ö n ig sb e r g e r U r a u f fü h r u n g v o n H e b b e ls „M aria M a g d a le n a ”, s. 71— 72) in fo r m u je o p re m ie r z e t e a t r a l n e j w K ró le w c u (w 1845 r.) s z tu k i H e b b la ,
391
C z y te ln ik a p o ls k ie g o z a c ie k a w i ró w n ie ż o rg a n iz a c ja p ra c y n ie m ie c k ic h o śro d k ó w b a d a ń w s c h o d n ic h 3). O tó ż E r ic h K e y s e r i K la u s C o n r a d i n f o r m u ją o p ra c a c h K o m is ji H is to ry c z n e j P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h ( A u s d e m B e r ic h t ü b e r d ie M itg lie d e r v e r s a m m lu n g d e r H is to r is c h e n K o m m is s io n f ü r o s t- u n d w e s tp r e u s s is c h e L a n d e s fo r s c h u n g a m 16.6. 1963. in L ü n e b u r g , s. 35— 37 o ra z B e ric h t d e r W is s e n s c h a ftlic h e n T a g u n g d e r H is to r is c h e n K o m m is s io n v o n 15— 17 J u n i 1963 in L ü n e b u r g , s. 38—48). C e n tr u m n a u k o w y m t e j K o m is ji je s t L ü n e b u rg , tz w . m ia s to o p ie k u ń c z e (P a te n sta d t) T o ru n ia . K o m is ja H is to ry c z n a w la ta c h 1962— 1963 o trz y m a ła z I n s t y t u t u H e r d e r a z n a c z n e d o ta c je fin a n s o w e n a n o w e w y d a n ie A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , in d e k sy d o IV to m u P r u s k ie g o K o d e k s u D y p lo m a ty c z n e g o , a tla s u h is to ry c z n e g o P r u s (w yd. p rz e z
p ro f. M o r t e n s e n a). W c ią g u la t 1962— 1963 w y d a n o A ltp r.e u ssisc h e B io
g r a p h ie (w yd. K . F o r s t r e u t e r i F. G au se ) B d. II, T h . I, w z n o w io n o w w y
d a w n ic tw ie S c ie n tia V e r la g z A a le n I to m B ib lio g r a fii W e r m k e g o o ra z ro c z n e b ib lio g r a f ie z „ A ltp r e u s s is c h e F o r s c h u n g e n ” 1930— 1938 r., a b ib lio g ra fię P r u s Z a c h o d n ic h i W sc h o d n ic h za la ta 1957— 1961 o g łoszono w „ W iss e n s c h a ftlic h e n B e iträ g e n z u r G e s c h ic h te u n d L a n d e s k u n d e O s t - M i tte le u r o p a s ”. W y b ó r b ib lio g r a fii za 1961 r. o g ło szo n o w „ Z e its c h r if t f ü r O s tfo r s c h u n g ” z 1963 ro k u . D a lej K a rl L a m p e o p ra c o w a ł B ib lio g ra p h ie z u r G e sc h ic h te d es D e u ts c h e n O rd e n s. H . K o e p p e n і K. C o n r a d p rz y g o to w u ją n a p o d s ta w ie m a te ria łó w A rc h iw u m W a ty k a ń s k ie g o to m V P r u s k ie g o K o d e k s u D y p lo m a ty c z n eg o . D r H . S c h m a u c h o p ra c o w a ł k o ń c o w y to m i in d e k s y S a m lä n d is c h e s U r k u n d e n b u c h . E. W e i s e o p ra c o w a ł t. II I u m ó w p a ń s tw o w y c h z a k o n u k rz y ż ac k ie g o . D r E. B a h r p rz y g o to w a ł n o w e m a te ria ły d la W e s tp r e u s s is c h e s S tä d te b u c h , a F. G a u s e h is to rię K ró le w c a w d w u to m a c h . W. H u b a t s c h p rz y g o to w a ł in d e k sy do R e g e s te n d e s D e u ts c h e n O rd e n s. W y d aw m ictw o M i n e r v a -V e r la g w z n a w ia 5 to m ó w S c r ip to r e s r e r u m p r u s s ic a r u m , a p ro f. W . H u b a t s c h p rz y g o to w a ł d o d a tk o w o sz ó sty to m te g o w y d a w n ic tw a . G. С a m in a n n z e b r a ł p o m o rs k ie b a jk i i o p o w ia d a n ia lu d o w e , d r E s a u p rz y p o m o cy D e u tsc h e F o r s c h u n g s g e m e in s c h a ft p o d ję ła b a d a n ia n a d ru c h e m p o lity c z n y m w P r u s a c h Z a c h o d n ic h i W sc h o d n ic h w la ta c h 1815— 1848, a R u d o lf G r e n z o p ra c o w a ł p la n e w id e n c ji s ta n o w is k a rc h e o ló g ic z n y c h P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h . N a jw a ż n ie js z y m i p iln y m z a d a n ie m w y k o n a n y m p rz e z G r e n z a by ło z e b ra n ie d a n y c h o s ta n o w is k a c h a rc h e o lo g ic z n y c h od p rz e s ie d le ń c ó w z p o w ia tó w : w ę g o rz e w s k ie g o , la b ia w sk ie g o , k ró le w ie c k ie g o , o s tró d z k ie g o i m rą g o w s k ie g o . P o sz cz e g ó ln e „ m ia s ta o p ie k u ń c z e " p a t r o n u j ą n a s tę p u ją c y m p rz e d się w z ię c io m w y d a w n ic z y m : C elle z z a k r e s u d z ie jó w K w id z y n a (z e b ra n o m a te r ia ły H e y m a , H a m m e r a i W e r n i c k e g o ) . D u is b u rg z z a k re s u h is to r ii K ró le w c a , M a n n h e im z z a k r e s u d z ie jó w K ła jp e d y .
W w y n ik u s t a r a ń K o m isji, A rc h iw u m K ró le w ie c k ie (S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r ) z o sta ło p r z e ję te p rz e z F u n d a c ję P r u s k ie j K u ltu r y ( S t i f t u n g p r e u s s is c h e r K u l t u r
besitz).
K o n fe re n c ja n a u k o w a w d n ia c h 15— 17 c z e rw c a 1963 r. w L ü n e b u rg u p r z e d s ta w ił a szc z eg ó ło w iej w y n ik i p ra c K o m is ji. D o o d n o to w a n ia s ą n a s tę p u ją c e w y s tą p ie n ia :
S te fa n D o l e ž e l m ó w ił o k s ię c iu A lb re c h c ie i je g o ro li w w y b o rz e k ró la p o lsk ie g o (H e rzo g A lb r e c h t u n d p o ln is c h e K ö n ig sw a h l). S ta r a ł się ro z w ią za ć
3) O g ó ln y p rz e g lą d ty c h p r a c d a je c za so p ism o „ Z e its c h r ift f ü r O s t fo rs c h u n g ”, w y d a w a n e p rz e z I n s t y t u t H e r d e r a w M a r b u r g u . O p r a c a c h p o ś w ię c o n y c h s p e c ja ln ie n a sz e m u re g io n o w i in fo rm o w a ły d o ty c h c z a s ty lk o „ B l ä tte r f ü r d e u ts c h e L a n d e s g e s c h ic h te ”, w y d a w a n e p rz e z O g ó ln e N ie m ie c k ie T o w a rz y s tw o H is to ry c z n e w W ie sb a d e n .
s p ra w y d o ty c z ą c e p r a w k s ię c ia A lb re c h ta do u d z ia łu w w y b o rz e k r ó la p o l sk ieg o . N a p o d s ta w ie n o w y c h m a te ria łó w a rc h iw a l n y c h u s ta l ił, że p o c z ą tk ie m w y s tą p ie ń k s. A lb re c h ta o p ra w o u d z ia łu w w y b o ra c h k r ó la b y ł s e jm k o r o n a c y jn y z d. 25 I I 1530 ro k u . K ró l p o lsk i o d m ó w ił k s ię c iu te g o p ra w a , a p r o te s ty A lb re c h ta p o z o sta ły b ez s k u tk u . S p o ry n a t e n t e m a t p ro w a d z o n o do 1570 r. D o l e ž e l p ra c u je ró w n ie ż n a d w y d a w n ic tw e m ź ró d ło w y m d o ty c z ą c y m u m ó w m ię d z y P r u s a m i K sią ż ę c y m i a P o ls k ą . F r y d e r y k B e n n i n g h o v e n p r z e d s ta w ił s p r a w ę w łą c z e n ia z a k o n ó w b ra c i m ie c z o w y c h do z a k o n u k r z y ż a c k ie g o (D ie E in v e r le ib u n g d e s S c h w e r tb r ü d e r o r d e n s in d e n D e u tsc h e n O rd en ). P ro p o z y c ja B e n n i g h o v e n a — c h y b a s łu s z n a — z m ie rz a d o p rz e z w y c ię ż e n ia d o ty c h c z a s o w y c h p o g lą d ó w , u z n a ją c y c h z a k o n y k a w a le ró w m ie c zo w y c h ja k o m n ie j is to tn y c h c z y n n ik ó w od z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w w y p r a w a c h k r z y żo w y ch w p ó łn o c n o — w s c h o d n ie j E u ro p ie . Co w ię c e j , s tw ie r d z a on, że a k c j a z a k o n ó w k a w a le ró w m ie c z o w y c h ro z p o c z ę ła s ię 30 l a t w c z e ś n ie j (1202) n a Ł o t w ie od a k c j i z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w P r u s ie c h . H. v. K r a n n h a l s (z O s t
d e u ts c h e n A k a d e m ie ) m ó w ił o h a n d lu m o rs k im i lą d o w y m m ię d z y L iin e b u r -
g ie m a T o r u n ie m ( Z u m H a n s is c h e n S e e u n d L a n d h a n d e l in L ü n e b u r g u n d
T h o r n ) P o d s ta w ą w y jś c io w ą w y s t ą p ie n ia K r a n n h a l s a b y ła p a r a le ln o ś ć
p o ło ż e n ia g e o g ra fic z n e g o o b u m ia s t. S ą to m ia s ta p o ło ż o n e n a d rz e k a m i (I lm e n a u = E lb a, W isła) k tó ry c h u jś c ia b ro n ią m ia s ta k o n k u r e n c y jn e (H a m b u r g i G d a ń sk ). O tó ż te c h n ic z n y ro z w ó j lą d o w y c h d ró g h a n d lo w y c h p o z w a la ł n a p r o w a d z e n ie p rz e z te m ia s ta h a n d lu m o rsk ie g o . S v e n E k d a h 1 o p is a ł n a jn o w s z e w y n ik i b a d a ń n a d b itw ą g r u n w a ld z k ą (1410). O m ó w ił on p rz e d e w s z y s tk im p ra c e p o ls k ie ( K u c z y ń s k i e g o , B i s k u p a i Ł o w m i a ń - s k i e g o) o ra z lite w s k ie (R. J .u r g e 1 a). E k d a h l s to i n a s ta n o w is k u , iż m a n e w r lite w s k ic h w o js k (rz e k o m a u c ie c z k a ) b y ł c elo w y i d e c y d u ją c y d la p rz e b ie g u b itw y . Is e lin G u n d e r m a n n re fe ro w a ła b io g ra fię k s ię ż n e j D o ro ty , żony k s. A lb re c h ta i je j w p ły w n a ży cie d w o r s k ie K ró le w c a w o p a rc iu o a r c h iw a l ia p ru s k ie i d u ń s k ie . W o g ó le u c z n io w ie szk o ły h is to r y c z n e j p ro f. W , H u - b a t s c h a ( D o l e ž e l , G u n d e r m a n n , A r n o l d , N o b e l , L ü c k e r a t h , N e u b a u e r ) z a j m u ją się o k re s e m k o ń c o w y m z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h i P r u s a m i K sią ż ę c y m i. U c zn io w ie s zk o ły p ro f. K u h n a (H a m b u rg ) z a j m u ją się o s a d n ic tw e m w P r u s a c h W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h , n p .: G e r m e r - h a u s e n o k o lic E lb lą g a , H ü b l e r o k o lic D z ie rz g o n ia , S e e 1 i g e г o k o lic B a łg i i P o k a rm in a , L e w e r e n z o s a d n ic tw e m m ie js k im . G ü n th e r M e i n h a r a d t w p ra c y p t. D ie fin a n z ie lle B e la s tu n g O s tp r e u s s e n s d u r c h d a s ru ss isc h e B ü n d n is
v o n 1807 J. o m a w ia s k u t k i fin a n s o w e d la P r u s W sc h o d n ic h w y n ik łe z s o ju s z u
p ru s k o - ro s y js k ie g o . O tó ż od m o m e n tu -w ejścia w o js k ro s y js k ic h do P r u s W sc h o d n ic h (k o n ie c p a ź d z ie rn ik a 1806 p o d d o w ó d z tw e m B e n ig se n a ) cało ść k o s z tó w u trz y m a n ia ty c h w o js k s p a d ła n a b a r k i lu d n o ś c i m ie js c o w e j. T y lk o w g o tó w c e ro k p o b y tu ty c h w o js k k o s z to w a ł p r o w in c ję 22 621 000 ta la ró w . R e k w iz y c je zboża, b y d ła i k o n i to — d a lsz y c ię ż a r. A u to r o b lic z a s t r a t y o g ó ln e 1806/1807 ro k u n a s u m ę 65 659 000 ta la r ó w . W ła d ze ro s y js k ie z w ró c iły ty lk o 3 000 000 t a la r ó w k o sztó w . In n y m to w a rz y s tw e m z a jm u ją c y m się n a sz y m re g io n e m j e s t H is to ris c h e V e r e in f ü r E r m la n d , k ie ro w a n e p rz e z p ro f. H a n s a S c h m a u c h a, d z ia ła ją c e od 1956 r o k u (o m a w ia je g o d z ia ła ln o ś ć w „ P r e u s s e n la n d ?‘ E r n s t M a n f re d W e r m t e r , s. 73— 75 4). O ile d o 1962 ro k u T o w a rz y s tw o to p o p ie ra ło ró ż n e p r a c e s p e c ja ln e , d o ty c z ą c e p rz e sz ło śc i W a rm ii, t o od 1963 r o k u s k o n c e n tro w a ło
4) W y d a je o n o c za so p ism o „ Z e its c h r if t f ü r G e s c h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s ”.
s w e w y s iłk i w p r z e b a d a n iu h is to rii s z k o ln ic tw a w a rm iń s k ie g o w o k re s ie od X I I I — X IX w ie k u . I t a k B ry g id a P o s e h m a η n z a j m u je się h is to r ią ś re d n io w ie cz n e g o s z k o ln ic tw a w a rm iń s k ie g o . O p ra c o w u je s z k o ły : b is k u p ią , k a p itu ln ą i k o le g ia c k ą w L id z b a rk u W a rm iń s k im , F r o m b o r k u i D o b ry m M ieście, p ra c u je ta k ż e n a d F u n d a c ją W a r m iń s k ą z l a t 1327— 1525, k tó r a f in a n s o w a ła n a u k ę w ię k sz o ści s tu d e n tó w p o c h o d z ą c y c h z P r u s n a u n iw e r s y te t a c h e u ro p e js k ic h . W z w ią z k u z ty m o s ta tn im t e m a te m p o s ta w io n o szc z eg ó ln y p ro b le m , m ia n o w ic ie d la c ze g o p r z e w a ż a ją c a część s tu d e n t ó w w a rm iń s k ic h w y b ie r a ła s tu d ia p ra w n ic z e . B. P o s c h m a n p tłu m a c z y to z ja w is k o n a s tę p u ją c o : ,,p ra w o rz y m s k ie i k a n o n ic z n e o d g ry w a ło z n ac z n ie w a ż n ie js z ą ro lę w P r u s a c h ja k o n a o b sz a rz e k o lo n ia ln y m n iż n a in n y c h t e r y to r ia c h R zeszy , g d zie lo k a ln e p r a w a z o sta ły p rz e z p ra w o rz y m s k ie w y p a r t e d o p ie ro w X V —X V I I ”. A n n e lie se T r i l l e r o p ra c o w u je s z k o ln ic tw o je z u ic k ie w B r a n ie w ie (K o le g iu m J e z u ic k ie z 1565 r., W a r m iń s k ie S e m in a riu m D u c h o w n e z r o k u 1567 o ra z P a p ie s k ie S e m in a riu m M isy jn e z r. 1578). P o d k r e ś la s ię szc z eg ó ln ie ścisłe i ż y w e k o n ta k ty ty c h u c z e ln i z J e z u ic k im U n iw e r s y t e te m w W iln ie o ra z w p ły w o ś ro d k a n a u k o w eg o w B r a n ie w i e n a z ie m ie p o ls k ie i lite w s k ie . N p . w B ra n ie w ie s tu d io w a li c zło n k o w ie u n ic k ie g o z a k o n u b a z y lia n ó w , k tó r z y p ó ź n ie j a w a n s o w a li n a a r c h i- m a d r y tó w . R ó w n ie ż n a w ią z a n o k o n ta k ty z U n iw e r s y t e te m K ró le w ie c k im . A d o lf P o s c h m a n n z a jm u je się h is to r ią K o le g iu m J e z u ic k ie g o w R e s z lu (z 1631 r.) o ra z G im n a z ju m R e s z e lsk im . B e r n h a r d M a r ia R o s e n b e r g o p ra c o w u je h i s to r ię G im n a z ju m B ra n ie w s k ie g o w X IX w ie k u . H a n s S c h m a u c h z a ją ł się h is to r ią s z k o ln ic tw a lu d o w e g o o ra z z a k ła d a m i k s z ta łc e n ia n a u c z y c ie li n a W a rm ii o ra z r o lą z a k o n u k a ta r z y n e k w ro z w o ju s z k o ln ic tw a d la d z ie w c z ą t w a rm iń s k ic h w la ta c h 1600— 1870. W re sz c ie B e r n h a r d S t a s i e w s k i o m a w ia r o lę w y d z ia łu teo lo g ic zn e g o i filo z o fic z n e g o L ic e u m H o s ia n u m w B ra n ie w ie . N o w e z a d a n ie T o w a rz y s tw a t o o p ra c o w a n ie w p rz y s z ło ś c i p ro b le m ó w h is to rii p o sz c z e g ó ln y c h w si w a rm iń s k ic h o ra z 400 ro c z n ic y p o w s t a n ia K o lle g iu m J e z u ic k ie g o w B r a n ie w i e (1565).
N a z ak o ń c z e n ie in fo r m a c ji o o s ta tn ic h n o w y c h d o k u m e n ta c ja c h ź ró d ło w y c h o ra z b ib lio g r a fic z n y c h o śro d k ó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h n ie m o ż n a p o m in ą ć n o w e g o w y d a w n ic tw a G e sc h ic h te d e r D e u ts c h e n L ä n d e r — T e r r ito r ie n -P lo e tz w y d a n e w W ü rz b u rg u w 1964 ro k u .
Ir e n a M a ria K o śc ia ń s k a S T A N IS Ł A W Ż Y R O M S K I, R o z w ó j lu d n o ś c i O lsztyn a , w la ta c h 1945— 1961. O lsz ty n 1964. N a k ła d e m S to w a rz y s z e n ia S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e g o ..P o je z ie rz e ” , O śr o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o , s. 59, 1 n lb .
W l i te r a tu r z e , p o św ię c o n e j te o re ty c z n y m z a g a d n ie n io m h is to rio g r a f ii, c o ra z częściej i p o w sz e c h n ie j p o ja w ia s ię d e z y d e r a t w y k o r z y s ty w a n ia s ta t y s ty k i ja k o n a u k i p o m o c n ic z e j, u ła tw ia ją c e j w ię k sz e z o b ie k ty w iz o w a n ie tw ie rd z e ń h i s t o r y k ó w , ty c z ą c y c h się o p is y w a n y c h p rz e z n ic h p ro c e só w . D e z y d e r a t te n , n ie m o ż liw y d o w y p e łn ie n ia w o b e c e p o k d a w n y c h (g d y b r a k ło b a d a ń s ta ty s ty c z n y c h i n a w e t p o d s ta w o w e z a ło ż e n ia s ta t y s ty k i ja k o n a u k i n ie z o sta ły s fo rm u ło w a n e i sp re c y z o w a n e ), n ie w ą t p liw ie o b o w ią z y w a ć w in ie n w s to s u n k u do p ra c , p o ś w ię c o n y c h czaso m n ie d a w n o m in io n y m , p o s ia d a ją c y c h a m b ic je s y n te ty z u ją c e . W p ro s t n ie d o p o m y ś le n ia są p ra c e , o b ra z u ją c e c a ło k s z ta łt d z ie jó w W a rm ii i M a z u r o s ta tn ie g o d w u d z ie s to le c ia , b e z u s ta le n ia w lic z b a c h s ta ty s ty c z n y c h te g o , co sp o łe c z e ń stw o ty c h ziem w o w ej ep o ce w y tw o rz y ło i z u ży ło n a w s z y s t k ic h p o la c h s w e j d z ia ła ln o ś c i. W z w ią z k u z ty m a d r e s o w a n e o s ta tn io c o ra z
