R E C E N Z J E , O M Ó W I E N I A , N O T Y
Irena Bogoczová, Karel Fic, Jan Chloupek, Eva Jandová,
Marie Krčmová, Olga M üllerová, Tváře češtiny, Filozofická
fakulta Ostravské univerzity, Ostrava 2000, 266 s.
Panuje pow szechne przekonanie, że języ k czeski - jak każdy języ k naturalny - rządzi się jednolitym i zasadami gram atycznym i, posiadającym i w szak odstęp stwa, ale bezsprzecznie tworzącymi zwarty, określony system. Jednak - ja k nas przekonują o tym autorzy pracy Tváře češtiny -ję z y k czeski ma wiele „twarzy", po nieważ zmienia się w zależności od tego, w jakiej sytuacji go używamy. Wpływ na to ma nie tylko sfera komunikacji, ale rów nież historia rozw oju tego języka.
Omawiana publikacja pow staw ała w latach 1998-2000 jak o rezultat badań współczesnego języka czeskiego, prow adzonych w ramach grantu naukowego, kierowanego przez doc. PhDr. Danę Davidovą, CSc., która - niestety - w pierw szym roku pracy nad nim zmarła, dlatego pozostali członkow ie zespołu Jej pa mięci poświęcili pracę, prezentującą wyniki badań. K siążka Tváře češtiny składa się z siedmiu rozdziałów, om aw iających poszczególne poziomy języ k a w ujęciu synchronicznym. Rozważania te zostały podsum owane w rozdziale ósmym Zo- kończenie. Po nim następują bibliografia (s. 149-154) i dość obszerny załącznik (s. 155-262), w którym autorzy zamieścili 48 tekstów wypowiedzi ustnych, jako próbkę analizowanego materiału. Dzięki tem u uważny czytelnik może sam ocenić językow ą sytuację w różnych regionach Republiki Czeskiej i zobaczyć jej odbicie w różnych typach tekstów. Podstawę m ateriałow ą więc stanowi zbiór au tentycznych wypowiedzi ustnych.
We wstępie (s. 9 -2 0 ) czytelnik dow iaduje się, że korpus tekstow y, na podsta wie którego dokonywano opisu współczesnego języka czeskiego, stanowiły 54 spontaniczne komunikaty mówione, nagrane w latach 1998-1999. Nagrań tych dokonano za pom ocą przew ażnie ukrytego mikrofonu, choć w korpusie znajdują się również takie teksty, o nagrywaniu których rozmówcy wiedzieli. Są to więc dialogi, przeprowadzone w następujących interakcjach: lekarz - pacjent, urzęd n ik -p e te n t. sp rzed aw ca-k lien t, k siąd z-p arafian in . Ponadto korpus charaktery zują komunikaty wypowiedziane w miejscu pracy (w gabinecie lekarskim, w urzędzie, w sklepie, w parafii itp.), a także dialogi przeprowadzone w gronie ro dzinnym i przyjacielskim.
Również we w stępie autorzy określili metodę badaw czą oraz poinformowali, że praca ta reprezentuje pogląd bliski Praskiej Szkole Lingw istycznej, dlatego jej celem jest odpowiedź na pytanie o w ybór i modyfikacje językow e środków z naj
różniejszych płaszczyzn w konkretnych aktach komunikacji oraz na pytanie 0 funkcję, którą pełni w ariantow ość występujących w badanym materiale środ ków językow ych.
Zanim autorzy przystąpili do prezentacji materiału, wprowadzili czytelnika (w rozdziale pierwszym ) w obecną sytuację języka czeskiego, opisując jego stra tyfikację jako języ k a etnicznego, a następnie wydzielili w nim następujące od miany: język literacki, języ k m ów iony, język potoczny, dialekty terytorialne (geograficzne), dialekty socjalne, interdialekty. N astępnie podali metodę i zasady transkrypcji tekstu mów ionego na tekst pisany.
Kolejne rozdziały są pośw ięcone analizie i opisowi zgrom adzonego mate riału. I tak w rozdziale drugim, zatytułowanym Žánry a syntaktické rysy mlu vených projevů (s. 21-54), Olga M üllerová opisuje poszczególne rodzaje dialo gów i m onologów oraz podaje ich cechy. Na tej podstawie w ydziela w materiale poszczególne grupy tekstów:
a) dialogów: opowiadanie o czymkolwiek, opowiadanie o codziennych sprawach i czynnościach, w ym iana poglądów, rozwiązywanie problemów, zwierzanie się - „spow iedź”, w zajem ne informowanie się, przekazywanie wzruszeń, je d nostronne informowanie - „przesłuchanie”, rozm owy z niemowlętami i bardzo małymi dziećmi, rozmowy podczas gier, zakupów i wykonywania czynności m anualnych i intelektualnych;
b) monologów: opow iadanie przygody, opowiadanie wspomnień oraz przebiegu życia, opis codziennych czynności, objaśnienie problemu, referat, reproduk cja. wstęp do dyskusji, rozprawy, publiczna wypowiedź, wykład, uroczysta oficjalna wypowiedź, kazanie.
W dalszej części autorka przedstaw iła niektóre elementy składni dialogów 1 monologów, do których zaliczyła m.in. mówienie, sytuacje parawerbalne i nie werbalne elem enty komunikacji, poniew aż w w ypowiedziach stosujemy różne środki, za pom ocą których utrzym yw any jest kontakt z rozmówcą. M ogą to być: dźwięk (hm), partykuły (tak, no, aha, fakt), pojedyncze słowa lub zdania dające do zrozum ienia, że zgadzam y się z partnerem w ypowiedzi {jasne; no to je s t p ra wda', nie je s t tak?;przecież wiesz, że tak). Ponadto w m onologach stosuje się także inne środki utrzym yw ania kontaktu z odbiorcą, np.: formuły grzecznościowe - wszystkich (Państwa najserdeczniej witam), stosowanie zaim ka wy (abyście p o patrzyli wszyscy, proszę Was), w yraźna specyficzna modulacja.
W rozdziale tym w yróżniono także uniwersalne środki, które stosowane są zarówno w dialogach jak i w monologach: wiesz, wie Pan, tak, no, nie, wspólny śmiech oraz zaim ek ty, wy.
W rozdziale trzecim (O dchylky od lineárnosti textu, s. 55-76) Eva Jandová opisuje odejście od linearności tekstu. Autorka przekonuje nas, że zasadniczą częścią kom unikacji oralnej jest jej „płynięcie w czasie” , z czego wypływa jej li- nearność. O soba słuchająca nie ma możliwości przyjmow ania wypowiedzi
z przerwami lub wracania do części w ypowiedzi ju ż usłyszanych. N atom iast m ó wiący podczas swojej w ypowiedzi zwykle łączy różne informacje w nieoficjalnej i nieprzygotowanej w ypowiedzi bez konsekw entnego oraz celow ego nawiązania. Dlatego w wypowiedziach ustnych często m ożna zaobserwow ać różne odejścia od linearności tekstu, od podstawowej linii tem atycznej. Do tych odchyleń należą np. zdania wtrącone uzupełniające czy odautorskie komentarze.
W kom unikacie ustnym powstaje często taka sytuacja, w której mów iący do swojej wypowiedzi w łącza części innego komunikatu. Taki tekst wypowiedzi sta je się bardziej złożony, kom pleksow y i w ew nętrznie bogatszy. W kom unikatach
mówionych o charakterze nieoficjalnym idzie przede wszystkim o reprodukcję wypowiedzi innych osób, cytow anie lub w łączanie do kom unikatu całych sek wencji wcześniejszych dialogów.
Rozdział czwarty (Slochová výstavba textu, s. 77-90) i piąty (K charakteri stice lexikálního výraziva v dnešních rozhovorech, s. 9 1-102) dotyczą stylistyki badanego materiału. W pierwszym z nich Jan C hloupek opisuje zagadnienia styli stycznej budowy tekstu, w skazując na stylistyczne w yznaczniki kom unikacji m ó wionej oraz ich wpływ na budowę komunikatu. N atom iast Karel Fic (w rozdziale piątym) przedstaw ił analizę zgrom adzonego słownictwa, jego dynamikę oraz w y stępującą tu deryw ację afiksalną. Ponadto badacz ukazuje, które sufiksy języka czeskiego są obecnie produktywne w zakresie poszczególnych kategorii (np. dla rodzaju męskiego: -ák, -ař/-ář, -ek, -ík. -nik, dla rodzaju żeńskiego: -ka, -aćka, -o- fk a , -ufka). A utor podaje także przykłady innych sufiksów tworzących nowe w y
razy w języku czeskim.
Rozdział szósty (Tvaroslovné m odifikace m luvených projevů, s. 103-118) do tyczy m orfologicznych modyfikacji w ypowiedzi ustnych. Irena Bogoczová swój opis rozpoczyna od w skazania różnic między poszczególnymi (terytorialnym i) odmianami czeskiego języka narodowego, a następnie opisuje funkcję zaim ka wskazującego ten w kom unikatach ustnych, który niejednokrotnie zastępuje całą grupę nom inalną (np. ta = ;jego była żona z pierwszego m ałżeństw a’).
W rozdziale siódmym (Zvuková stavba textů, s. 119-138) Marie Krčm ová poddaje analizie fonetyczną budowę komunikatów mówionych. Zw raca uwagę na rolę, ja k ą pełnią w nich środki suprasegm entalne. W edług autorki w ażne jest uświadomienie nadawcy, że fonetyczna postać jeg o wypowiedzi niesie ze sobą znaczenie pozajęzykowe (np. informuje o jeg o pochodzeniu terytorialnym , społecznym, migracji ludności itd.). W zakończeniu tego rozdziału badaczka przedstawia strukturę dźw iękow ą wypowiedzi w podziale na: spontaniczne dialo gi niepubliczne samodzielne, spontaniczne dialogi niepubliczne z innymi replika mi, spontaniczne wypowiedzi publiczne. Dochodzi do wniosku, że w tej kwestii monologi i dialogi się nie różnią.
Om awiana praca ukazuje wiele aspektów kom unikatu mówionego, na które zwykle nie zwracamy uwagi. Jej wartość podnosi zw łaszcza analiza dokonana na najnowszym materiale, dzięki temu m ożna na jej podstawie wskazać tendencje
rozwojowe współczesnej czeszczyzny. Ponadto pisana jest przystępnym nauko wym językiem , co również jest ważnym jej atutem, ponieważ osoba nie zaznajo m iona z tajnikam i językoznaw stw a czeskiego nie będzie m iała problemów ze zrozum ieniem tej publikacji. Czytelnik sam dostrzeże, w jakim kierunku idzie rozwój języka czeskiego oraz jakie tendencje się w nim zarysowują.
Sebastian Taboł
Ernst Eichler, Gerhart Schroter (Hrsg.),
Deutsch-tschechischer Wissenschaftsdialog im Lichte der
Korrespondenz zwischen Wilhelm Streitberg und J o sef Zubatý
1891—1915, München—Hamburg—London 1999, 108 s. + 10 il.
Praca Niem iecko-czeski dialog naukowy w świetle korespondencji W. Streit- b e r g a z j. Zubatým ukazała się w ramach serii „Ertráge bohm isch-m ahrischer Fo- rschungen" jako trzecia pozycja, pośw ięcona kontaktom niem ieckich i czeskich slawistów. Dotyczy ona korespondencji W ilhelma Streitberga (1864-1925) z Jo sefem Zubatým (1 8 5 5 -1 9 3 1) i zaw iera 126 zapisów listów i kart pocztowych z lat 1891-1915, przechow ywanych w Bibliotece Albertina w Lipsku i Bibliotece Akademii Nauk Republiki Czeskiej w Pradze
Opracowań tego typu zawsze brakuje, poniew aż ich wydanie nastręcza wiele żmudnej pracy, a przecież są one nie tylko św iadectwem współpracy naukowców z różnych krajów, ale także ukazują ciekawą i pouczającą historię językoznaw stwa europejskiego. Szkoda tylko, że tak niewiele osób podejm uje się tego - wdzięcznego w prawdzie - zadania opracowania korespondencji (zwłaszcza z ubiegłego stulecia) i przygotowania jej dodruku fym bardziej należy z wielkim uznaniem powitać kolejną pracę lipskich slaw istów (nb prof. Ernsta Eichlerajest to ju ż druga publikacja tego typu).
Dorobek naukowy W. Streitberga i J. Zubatego jest znaczny. Edytorzy listów obu naukowców zwrócili na to uwagę we wstępie, w wykazie bibliograficznym oraz w przypisach do poszczególnych listów i kart pocztowych. Informacje te za warte są również w sam ych listach, ale nie w sposób bezpośredni. Właśnie to sprawiło, że E. Eichler i G. Schroter postanowili przywołać informacje o dorobku naukowym najpierw na początku omawianej pracy, a następnie pod listem, umie szczając odsyłacz lub pełny zapis bibliograficzny Jak zwykle w takich przypad kach pojawia się pytanie o język-pośrednik, poniew aż listy były pisane w jednym języku: niemieckim. Tę trudność rozwiązali edytorzy, zachowując język, w
