Z nieznanej korespondencji Descorchesa
і La R oche’a z 1794/95
W okresie insurekcji kościuszkowskiej próbowali Kościuszko i Igna
cy Potocki nawiązać kontakt ze Stambułem nie tyle, aby uzyskać jakąś
pom oc od samej Turcji, zainteresowanej w osłabieniu Rosji i zadośćuczy
nieniu za klęski w ojny 1787— 1792, ale przede wszystkim, aby w ejść
w bliższe stosunki z tamtejszym emisariuszem Francji rew olucyjnej, sym
patykiem patriotów polskich, dawnym posłem w Warszawie, Descorche-
sem i za jego pośrednictwem uzyskać jakiś sukurs od Francji, niejasno
przyrzeczony w paryskich rokowaniach Barssa i Kościuszki z 1793 r.
Kontakt ze Stambułem utrzymywany był za pośrednictwem jakichś
agentów w księstwach naddunajskich, m. in. sympatyzującego z insurek
cją kupca rosyjskiego Manusowa. Jako bezpośredniego wysłannika m y
ślano najpierw wysłać dawnego podróżnika Morzem Czarnym do Stam
bułu, później spiskowca z r. 1796 Waleriana D zieduszyckiego1, składał
też swe oferty na tę misję były dragoman polski w Turcji Giuliani. Osta
tecznie w ybór kierowników insurekcji padł na byłego dragomana amba
sady Piotra Potockiego, Albańczyka Piotra Cruttę, brata Antoniego, tłu
macza przy kancelarii koronnej, zaufanego a nieraz i bankiera Stanisła
wa Augusta 2. Po różnych przygodach Piotr Crutta w przebraniu i pod
innym nazwiskiem puścił się przez Bałkany do Stambułu. Jaki był kon
kretny cel jego misji? Z dochowanych fragm entów jego instrukcji nie
wiele wiemy: miał on powiadomić Portę o powstaniu, prosić o pomoc,
broń, ale co oferował? Obce raporty dyplomatyczne wspominały coś
o ofercie Podola Turcji, tak jak to swego czasu sugerowała dyplomacja
francuska Barzanom 3. Ile w tym było prawdy?
Crutta przybył do Stambułu już późną jesienią i — jak w iem y — nie
wiele uzyskał. Skorumpowana machina Turcji nie była zdolna do żad
nych energiczniejszych wystąpień, a zresztą czyż ówczesna feudalno-de-
spotyczna Turcja sułtańska mogła mieć interes w udzielaniu pom ocy ja
-1 W pamiętnikach wspomina Dzieduszycki, że Ignacy Potocki proponow ał mu, „ażeby się podjął m isji do Stambułu dla oznajmienia tej wybuohniętej rew olu cji“ , „Przegląd W spółczesny“ t. I, 1939, s. 74— 75.
2 Misja Crutty i je j okoliczności omówione zostały w rozprawie J. R e у с h- m a n, Piotr Crutta, emisariusz Kościuszki do Stambułu, „W schód“ , 1938.
3 O tym w raporcie posła pruskiego K nobelsdorfa, z 10 V 1794. N. I o r g a, A cte ęi fragm ente eu privire la istoria Românïlor t. II, Bukareszt 1895, s. 35: o daw nych koncepcjach z czasów barskich tamże w raporcie von Zegelina z 1 IV 1769.
162 JAN REYCHM AN
kobinom? Pozycja Descorchesa zwalczanego przez część francuskiej kolo
nii, nie mającego pełnego poparcia swego rządu, nie była zresztą zbyt
m ocn a 4. Niemniej przeto pom ógł on Cruccie jak mógł, udzielił mu doraź
nej pom ocy finansowej, chodził z nim do dygnitarzy tureckich, aby w y
słuchiwać pustych słówek o życzliwości Turcji dla P o ls k i5.
Na listy, które przywiózł Crutta, Descorches przygotował odpowiedź.
Miała ona być wysłana przez agenta, który miał udać się do Polski.
Agentem, który podjął się tej niebezpiecznej misji przedarcia się na teren,
powstania i dostarczenia listów wodzom insurekcji, był nie kto inny, jak.
Józef Sułkow ski6. Listy te nie m ogły już jednak dotrzeć do adresatów,
jak i następne, które miał zapewne zabrać Crutta. Gdy w r. 1795 przy
był nad Bosfor emisariusz em igracji Michał Ogiński, Crutta przyniósł mu
te listy, które Ogiński ogłosił następnie w pamiętnikach 7. Był to dotych
czas — oprócz ubocznych-wzmianek ·— jedyny ślad po nawiązaniu przez
Ignacego Potockiego i Kościuszkę bezpośredniego kontaktu z Descor-
chesem.
W r. 1931, badając pewne zagadnienia z zakresu stosunków insurek
cji kościuszkowskiej z Turcją i oddźwięków powstania w płd.-wsch. Euro
pie, natrafiłem w Bibliotece Raperswilskiej na fragment korespondencji
La Roche'a z Descorchesem z lat 1794/95, m. in. na nieznane, szyfrowane
listy Descorchesa.
Kazimierz La Roche, pół Polak pół Francuz, czynny działacz obozu
insurekcyjnego, był zaufanym Descorchesa jeszcze z czasów jego war
szawskiej misji, a po upadku powstania należał do tych działaczy, którzy
z emigracji podjęli pierwsze próby organizacji nowej, na idei republikań
skiej opartej walki o niepodległość i znalazł się u kolebki L eg ion ów b.
Korespondencja La Roche'a znalazła się potem w papierach L. Chodźki
i wraz z nimi w Zbiorach Raperswilskich. Listy Descorchesa do La R o
che'a pisane były szyfrem i nie zaopatrzone w tekst odszyfrowany. Szczę
śliwie jednak zdołałem te listy prawie w całości dekryptować i część ich
odpisałem. Oryginały spłonęły w pożarze Zbiorów Raperswilskich pod
czas w ojny, ale wyciągi i odpisy szczególnym trafem ocalały i prawdopo
dobnie są jedynym śladem spalonej korespondencji. Sądzę więc, że nie
będzie bez pożytku dla przyszłych historyków dyplom acji insurekcyjnej
i pierwszych porozbiorowych w ysiłków niepodległościowych opublikowa
nie tych fragmentów.
4 Zob. E. M а г с è r e, Une ambassade à Constantinople, Paryż 1927 i P. D o - y o n , Marie Louis Descorches, comm issaire de la R epublique Française dans le Levant, „Revue des questions historiques“ t. I, 1929.
5 M. O g i ń s k i , M ém oires sur la Poïpgine et lies Polomms, Paryż 1826— 27, s. 150— 152; raport ambasadora rosyjskiego Kqczubeja z 10X1 1794 „S borník“ t. X V III, 1880, s. 88 i z 27 X I 1794, tamże t. X IV , 1879, s. 38. Zob. też o opiece Descor chesa nad Cruttą, serdeczne słowa samego Crutty w liście do Barssa z 10I I 1796 w Zbiorach Rapersw ilskich (dziś nieistniejących) ; fragm ent opublikow ał A. K r a u - s h a r, Barss, palestrant warszawski i jego misja polityczna w e Francji, Warsza wa 1904.
6 M ów i o itym sam Descorches w ogłoszonych przez Ogińskiego i w cytow anych tu listach, zob. też Hortensius S a i n t A l b i n , M émoires, Paryż 1832.
7 M émoires, s. 145— 150.
8 O La Roche i jego roli L. C h o d ź k o , Histoire des Legions t. I, s. 101; S. A s k e n a z y , Napoleon a Polska t. I, s. 91 i 229—230, W. Ł u k a s z e w i c z , . Targowica i powstanie kościuszkow skie, Warszawa 1953, s. 171.
DESCORCHES DO L A ROCHE’A
Stambuł, 10 listopada 1794. ---Je chauffe vivem ent nos amis, tous les fers sont au feu. J ’ai reçu à propos à leur transmettre qui ne peuvent que donner beaucoup d ’appui au language, que j ’ai toujours tenu ces paroles parfaitement dans le sens de nos voeux, pour nos chers insurgés, tu sais si elles s’affablirent dans ma bouche. Le nouveau vezir étudie en core son terrain. Rien ne donne sa mesure jusqu’a présent, mais les indices sont plutôt bons quantement au point où en sont les choses, dans une ondeur d e c a d e 9 un plus tard nous devons y voir clair. Enfin est apparu cet emisaire tant désiré de Varsovie, c’est le drogman Pierre Crutta. Ig n a c e 14 m ’a écrit, n oue’ allons entrer en correspondance. Elle s’entame bien, il ne tiendra à moi que tu tinne [fin n e ?]11 vaille encore m ieux. Le m om ent de la maturité est arrivé, appliquons nous donc à cueillir les fruits, ils dépendent entièrement de ce point ci du Commité du Salut Public, qui y porte ses r e g a r d s
---DESCORCHES DO L A ROCHE’A
Stambuł, 25 listopada 1794. --- J ’ai reçu dernièrement des nouvelles de Ignace, qui m ’ont fait un plaisir infini. Elles on t le caractère auquel j ’attendais e t que je souhaitais. J’en ai été très content, il ne l’est pas de n o u s ---Celle de Potocki m ’est venue avec un de leurs drogmans P ierre Crutta, qu’ils ont envoyé en attendant mieux. C’est un effort bonne mesure. Si cet hom m e est ce qu’il s’annonce et ce que j ’enenitend dire, il pourra nous être très utile mais ce n ’est qu’un drogm an qui est de Pera n , j ’insiste pour l ’envoi d’un bon franc polonais qui puisse intéresser de laisser e t échauffer par le feu de son patriotisme, bien entendu qu’ il sera choisi pour que le conseil d ’un esprit sage le dirigeant — —
W liście z 9 grudnia 1794, pisanym też do La Roche'a, boleje Descor
ches nad wieściami dochodzącymi z Polski.
J’a dû me battre déjà, témoigner de l’humeur par rapport au drogman Crutta. Ce serait trop long à te raconter.
Wreszcie ostatni list Descorchesa do La Roche datowany jest z 24
stycznia 1795. Descorches donosi w nim, że od przybycia Crutty nic nie
wie, co się dzieje w Polsce, a wiadomości są bardzo złe. Ma przybyć z Trie
stu Marion:
Quelle beau germe o.n aura laissé couler. M a rio n 13 va m ’arri-ver. On l’aurait vu à — R a g u s e --- Il y a donné dans une apparition de quelques heures des signaux assez instants de détresse pécuniaire.
Descorches pisze, że chętnie słuchałby go,
0 Fragment niejasny, może jakiś błąd przy dekryptowaniu. 19 Potocki.
11 Niezrozumiałe, m oże błąd parzy dekryptowaniu czy odpisie.
12 Dzielnica europejska w Stambule, skąd rekrutowali się zw ykle dragomani. 13 Filibert Marion, urzędnik w Departamencie Interesów Cudzoziemskich, figu ruje na liście zatrudnionych w 1793/94 r. z pensją 583 zł (AGAD, Zb. P opielów 408); aresztowany został przez Rosjan pod zarzutem udziału w robotach spiskowych (zob. „Gazeta W olna W arszawska“ 1794, s. 419) i następnie „w kraj pruski w yw ieziony“ (A kta powstania Kościuszki). W idocznie później został u w olniony, gdyż w lecie 1794 wysłany został do Szw ajcarii z zasiłkiem 100 duk. na pokrycie tej podróży; zob. o tym w protokóle W ydziału Interesów Cudzoziemskich pod 25 VI 1794.
164 JAN REYCHM AN
mais je crains à l’aperçu que nous ne puissions pas nous être réciproques et aussi utiles que nos besoins le demanderaient. C onstantin14 m ’a écrit que Bernaux se trouvait à Altona. Tous cela ressemble beaucoup trop à une dispersion. P. S. J ’avais écrit par Sulkowski à 401 177 15 e t à Ignace P o t o c k i ---, à ce dernier au m oyen d’un chiffre que Crutta m ’a remis et par triplicata je l'inform ais de l’espérance qu’il avait à concevoir de ce pays, si Dieu et la république aidant cette année ci, mais je crains que rien n ’ait pu pénétrer.
W pliku tym znajdowało się też kilka listów od Parandiera 18 z Gene
w y do La Roche’a. W liście z 1 grudnia 1794 Parandier, który miał je
chać jako agent francuski przy rządzie insurekcyjnym, pisze, że ma otrzy
mać paszport jako uchodźca lekarz z Lyonu i jechać z Brońcem 17, który
jedzie na szwajcarski paszport do Petersburga. Kartka z 12 stycznia 1795
donosiła ó widzeniu się z Batowskim 18 i księżną 19. W liście z 28 lutego
1795 Parandier, który otrzymał widocznie już wieści o upadku powsta
nia, pisze, że nie ma już po co jechać do Polski, czeka więc na nowe roz
kazy, ale dużą nadzieję przywiązuje do tego, cży nie ruszy się Szwecja
lub Turcja, zresztą szczegóły opowie Broniec.
Korespondencja ta — jak więc widzim y — nie zawiera żadnych rew e
lacji. Dla badaczy tego okresu posiada ona pewne znaczenie, gdyż stanowi
ona obok materiałów ogłoszonych przez Ogińskiego i ułamków przez
Kraushara20 jedyne dostępne źródło do poznania tak podjętych przez
De-14 Konstantyn Stamati, Grek, sym patyk R ew olu cji Francuskiej i Polskiej, w ó w czas agent francuski w Altonie (zob. o nim E. L e g r a n d , L ettres de Constan tin Stamati à Panagioti Kodrikas, Paryż 1872 i N. I o r g a, La R évolution Fran çaise et le Sud Est de l’Europe, Bukareszt 1934) pozostawał w bliższym kontakcie z drugim Grekiem patriotą i rewolucjonistą Kodriką, o którym pisał Barss do W y bickiego: „K ordyka (!) rodem Ateńczyk ma być przyjacielem sprawy naszej i spra w y w olności“ , A. S к a ł k o w s к i, A rchiw um W ybickiego t. I, Poznań 1948, s. 242; o Kodrikasie najobszerniej K. N. S a t h a s, N eoellenike filologia, Ateny 1868, s. 654, Bernaux, agent Insurekcji w ysłany za granicę, zob. w protokóle W ydziału Interesów Cudzoziemskich z 1 VII.
15 Szyfr nie odczytany, oznacza chyba Kościuszkę.
16 Agent francuski, który miał być akredytowany przy rządzie insurekcyjnym, ale z pow odu upadku powstania do Polski nie dotarł; b y ł on kiedyś sekretarzem Ignacego Potockiego, zob. o nim A s k e n a z y , op. cit., s. 41, 69, 162— 163, 185— 187, C h o d ź k o , op. cit., s. 113— 114, W. K o z ł o w s k i , Misja Kościuszki do Pa ryża, „Przew odnik Naukowy i Literacki“ 1899, s. 776— 777, Ł u k a s z e w i c z , loc. cit.; M. K u k i e l , P róby powstańcze po trzecim rozbiorze, Warszawa 1911. 17 Praw dopodobnie A dam Broniec, który był członkiem ambasady Piotra P otoc kiego w Stambule, skąd posyłany był jak o kurier, następnie towarzyszył on Parandie- rowi. O nim interesujące szczegóły w liście Stamatiego z A ltony do Komitetu Oca lenia Publicznego z 9 I I 1795: L e citoyen Broniec... est un jeu n e patriote polonais, qui a acompagnê jusqu’ici le citoyen Parendier, (E. H u r m u z a k i) D ocum ente privitoare la istoria Românilor, Supl. 1, s. 108— 109); później sprawow ał on wysokie funkcje dworskie w K rólestw ie Polskim i był ojczym em księżnej Łow ickiej. Zmarł w 1830 r.
18 Batowski Aleksander (1750— 1841), poseł inflancki, potem komisarz R zeczypo- ' spolitej w Kurlandii, był w okresie insurekcji wysłany jako kurier do Paryża (zob. Barss do Kom itetu 18 V I 1794, K r a u s h a r, op. cit., s. 186). Później był posłem saskim w Hiszpanii, a za Królestwa Polskiego wielkim łow czym koronnym (zob. o nim K. K a n t e c k i , Ostatnia księżna kurlandzka, Warta, K sięga zbiorowa ofiarowana F. Bażyńskiemu, Poznań 1874, s. 139— 141, 150, 156— 157).
19 Księżna kurlandzka, z którą łączyły Batowskiego bliższe stosunki. 20K r a u s h a r , loc. cit.
scorchesa prób nawiązania kontaktu Stambułu z insurekcją, jak i począt
ków niepodległościowych prób podjętych zaraz po trzecim rozbiorze21.
Jeśli się weźmie ponadto pod uwagę, że są to prawdopodobnie jedyne
ocalałe fragmenty zagubionej korespondencji, jeśli się zważy jeszcze oko
liczności, w jakich ocalały i przechowały się do dnia dzisiejszego te od
pisy, to potrzeba wyciągnięcia ich z szuflady i opublikowania dla pożyt
ku przyszłych badaczy naszej pierwszej porozbiorowej irredenty stanie
się w pełni wytłumaczona.
21 Oczywiście pew ne materiały znajdować się mogą w archiwach zagranicznych, przede wszystkim w dziale „T urquie“ farncuskiego archiwum spraw zagranicznych w Paryżu, gdzie są depsze Descorchesa; w ykorzystał je częściow o M. K u k i e l ,
