160 Z A P I S K I
S ta n isła w L i t а к, S t r u k t u r a t e r y t o r i a l n a K o ś c io ł a ła c iń sk ie g o w P olsce w 1772 ro k u , „M ateriały do A tla su H isto ry cz n e g o C h rześci
ja ń stw a · w P o lsc e ” t. IV, In sty tu t G eo g ra fii H isto ry czn ej K ościoła w P o lsce, K a to lick i U n iw e r sy te t L u b elsk i, T o w a rzy stw o N a u k o w e K a to lick ieg o U n iw e r sy te tu L u b elsk iego, L u blin 1980, s. 527 + zeszyt z m apam i.
Im p on u jący dorobek h isto ry k ó w z K atolick iego U n iw e r sy te tu L u b elsk ieg o b a d a ją cy ch organ izację K o ścio ła w P o lsc e w zb o g a ciła n in iejsza p u b lik acja. N a le ż y ona do zak rojon ych szerok o, k o m p lek so w y ch prac, na za k o ń czen ie k tórych długo jeszcze — n ie s te ty — w y p a d n ie poczek ać: o c zy w iście ty lk o z p o w o d u rozm iarów p r z ed sięw zięcia i sta ra n n o ści w y k o n a n ia przy tru d n o ścia ch k a d row ych . U każe się ona jako trzeci z' k o le i to m serii „M ateriały do A tla su ...” : p ie r w sz y to „Zakony m ęsk ie w P o lsce w 1772 r.” gd zie zam ieszczon o w y n ik i tzw . a n k iety G ram piego zaś w części p ierw szej d ru giego to m u zam ieszczon o m a teria ły do d ziejó w zak on ów na ziem ia ch p o lsk ich w X IX i n a p o czątk u X X w ., n a to m ia st w części d rugiej tegoż tom u E. W i ś n i o w s k i p g ło sił m a teria ły d otyczące stru k tu ry o rgan izacyjn ej p rep ozytu ry w iślick iej do sch y łk u X V III w . Z n iezb y t p rzejrzy steg o w stę p u do n in iejszeg o tom u trudno się rozezn ać jak ie m ean d ry p rzech o d ziły p race i p ro je k ty w y d a w n ic tw d otyczących p o lsk ich stru k tu r k o ścieln y ch . N ie bardzo przeto zrozu m iałe dlaczego ob ecn y tom sy g n o w a n y jest jako IV „M ateriałów ...”. Z apo w ia d a się, że ob ecn ą p u b lik a cję, która zaw iera w fo rm ie z e sta w ie ń św ie c k ą o rg a n iza cję k o ścieln ą od p a ra fii i k o śc io łó w filia ln y c h po d iecezje oraz opracow ane na tej p o d sta w ie m apy, u zu p ełn i część druga p o św ięco n a p o d zia ło m a d m in istra cy jn y m , k o ścieln y m i p a ń stw o w y m .
S zczeg ó ło w e b ad an ia i p u b lik a cję m a teria łó w i m ap d o ty czą cy ch stan u K oś cioła w P o lsc e rozpoczęto od u ch w y cen ia sy tu a c ji około 1772 r. P ro jek tu je się u jęcie struktur k o ścieln y ch w n a stęp u ją cy ch trzech przekrojach: p o ło w a X V I w ., p rzełom X V /X V I w . i około 1570/1580 r.
W e „W stępie” do n in iejszeg o tom u S ta n isła w L i t a k, w y tr a w n y i zasłu żon y bad acz św ieck iej organ izacji k o ścieln ej, p rzed sta w ił zasad y p racy i k łop oty z ja k im i p rzyszło m u się b oryk ać np.: n iem o żliw o ść w y k r e śle n ia gran ic p arafii, w y z n a cza n ie granic d ek a n a tó w drogą in terp o la cji, sk o m p lik o w a n ą sy tu a c ję tzw . k o ś c io łó w p a ra fia ln y ch p rzy łą czo n y ch i in n e. D alej sch a ra k tery zo w a n o p rzew a żn ie a rc h iw a ln e źródła, a to: w iz y ta c je , sp isy , w y k a z y i op isy k o ścio łó w , p a ra fii i d e k a n a tó w , rela cje o sta n ie d iecezji w y s y ła n e do R zym u, ak ta sy n o d a ln e itd. oraz ob jaśn ion o m etod ę ich o p racow an ia. Ze w zg lęd u na lu k i w m a te r ia le z około 1772 r. m u sian o p o słu g iw a ć się p rzek azam i w c z e śn ie jsz y m i i p ó źn iejszy m i. P rzed s ta w iw s z y n a jsa m p ierw , w e d le p o d zia łu na p row in cje, w y k a z d iecez ji i p od ległych im je d n o stek a d m in istra cy jn y ch n iższego rzędu: arch id iak on aty, d ek a n a ty i a n a lo g iczn e, w porządku a lfa b ety czn y m , w ed łu g tego sch em a tu i w ta k im porządku w y m ien io n o p a ra fie i k o ścio ły filia ln e , z od p ow ied n ią r e feren cją źródłow ą.
U w zg lęd n io n o tery to riu m całej R zeczyp osp olitej, a tak że d iecez ję b a k o w sk ą p o d leg łą a rcy b isk u p stw u lw o w sk ie m u oraz d iecęzję w ro cła w sk ą , ch oć b yła p od porząd k ow an a w tym cza sie b ezp ośred n io S to lic y A p o sto lsk iej; od m ien n e zd an ie 0 p o d leg ło ści b isk u p stw a w r o c ła w sk ie g o k o ścio ło w i g n ie ź n ie ń sk ie m u rep rezen tu je B. K u m o r . C zęść op iso w ą z a m y k a , in d ek s geo g ra ficzn y o d sy ła ją cy do te k stu 1 m apy.
Ta żm udna, n iew d zięcz n a , a le n iezb ęd n a praca u m o żliw iła w y k r e śle n ie m ap y głó w n ej w sk a li 1 : 800 000, ze w z g lę d ó w tech n iczn y ch p o d zielo n ej na X X I a rk u
Z A P I S K I
161
szy (na trzech k o lejn y ch ark u szach od w zorow an o sy tu a c ję k o ścieln ą w w a ż n ie j szy ch m iastach : w W arszaw ie, W ilnie, P ozn an iu , G n ieźn ie, P łock u , K rak ow ie, W rocław iu, L w o w ie , S an d om ierzu , T arn ow ie, L u b lin ie). N a m a p ie tej zaznaczono: gran ice p a ń stw a , w o je w ó d z tw , d iecezji, a rch id ia k o n a tó w i d ek an atów , k ated ry, k o le g ia ty (z w y r ó ż n ie n ie m czy ta k i k o śció ł p e łn ił te ż fu n k c je p arafialn e), p a ra fie i k o ścio ły filia ln e z rozróżn ien iem na m ie jsk ie i w ie js k ie . Oprócz tej głów n ej m a p y sporządzono d z ie w ię ć in n y c h w m n iejszej sk a li 1 :400 000, które z w y ją t k iem jed n ej (10), p r z e d sta w ia ją od ręb n ie te sam e p rob lem y, k tóre zn a la zły s ię na m ap ie p o d sta w o w ej. C zy r z eczy w iście w sz y stk ie z n ic h są «niezbędne? M apa 10 p rzed sta w ia ją ca sto su n k i w y z n a n io w e w R zeczy p o sp o litej w zb o g a ca k artogram y dołączone do „K ościoła w P o lsc e ” t. II: X V I— X V III w iek .
T ak ie u ję c ie p ro b lem a ty k i k o ścieln ej b ęd zie p rzy d a tn e n ie ty lk o dla h isto ry k a K ościoła. B ad acz d em ografii, sto su n k ó w n a ro d o w o ścio w y ch , h isto ry k gospodarczy a tak że i in n y c h p ro b lem ó w zn a jd zie tu bardzo u ży teczn ą p om oc i m ateriał.
P ra cy S ta n isła w a L ita k a n ie m ożn a p rzecen ić.
R. K.
J a n P a c h o ń s k i , G e n e r a l Ja n H e n r y k D ą b r o w s k i 1755— 1818, W y d a w n ictw o MON, W arszaw a 1981, s. 748, ilu str.
B ogato u d ok u m en to w a n a b io g ra fia p o w sta ła w op arciu o k w eren d ę w a rch i w a ch a u stria ck ich , fra n cu sk ich , n iem ieck ich , p o lsk ich i w ło sk ich ; au tor w y k o rzy sta ł m ięd zy in n y m i sw o je w y p isy z m a te r ia łó w zn iszczo n y ch w trak cie II w o j n y św ia to w e j (głów n ie z zesp o łu A rch iw u m L eg io n ó w i g en era ła Jana H en ryk a D ąbrow sk iego). W zn a czn y m za k resie u w z g lę d n ił ta k że w y n ik i badań, k tó ry ch rezu lta tem b y ło jeg o m o n u m en ta ln e d zieło L e g io n y p o ls k ie . P r a w d a i le g e n d a t. I —IV, W arszaw a 1969— 1979, ch ociaż okres „ le g io n o w y ” sta n o w i z a le d w ie około 25% tek stu .
N a jw ię c e j n o w y ch in fo rm a cji za w iera ją rozd ziały X I X i X X , k tóre d otyczą la t 1813— 1818. O kres ten , k ie d y D ąb row sk i po śm ierci ks. J ó zefa P o n ia to w sk ieg o z o sta ł n a c z e ln y m w o d zem w a lczą cej u b oku N a p o leo n a a rm ii p o lsk iej, n a stę p n ie organ izatorem w o jsk a K ró lestw a P o lsk ieg o i w r e sz c ie w ie lk o p o lsk im ziem ia n in em n a leża ł d otych czas do n a jsła b iej p ozn an ych k art jeg o życia.
W k sią żce k ła d zie s ię n a cisk n a d ziałaln ość w o jsk o w ą b oh atera p o w sta n ia k o ściu szk o w sk ieg o i w o je n n a p oleoń sk ich , szczeg ó ło w o o p isu jąc b itw y stoczon e pod jeg o d o w ó d ztw em lu b te, w k tó ry ch od egrał ja k ą ś rolę. N ie w ie le n atom iast p isze P a c h o ń s k i o ż y ciu p ry w a tn y m D ąb row sk iego; w p ew n ej m ierze w y n a g ra d za to ob szern e za k o ń czen ie, z a w iera ją ce r e fle k sje na tem a t jeg o zd oln ości, k u ltu ry in telek tu a ln ej, ch arak teru . P raca p isan a je s t ży w y m , p otoczn ym sty lem . Z w raca u w a g ę zn aczn a liczb a a n eg d o ty czn y ch w ręcz scen z ży c ia gen erała, w sp a rty ch na rela cja ch p a m iętn ik a rzy i często ilu stro w a n y ch cy ta ta m i.
K siążk ę w zb o g a ca ją szk ice i m ap y u k a zu ją ce p rzeb ieg d ziałań w o jen n y ch . A utor na p oczątk u p racy p rzed sta w ił d zieje p rzod k ów D ąb row sk iego, zaś w k o ń co w y ch p a rtia ch lo s y jeg o p otom k ów . W ypada żałow ać, iż n ie za ją ł się leg en d ą tej postaci, n ie w ie le m n iej ż y w ą n iż legen d a K o ściu szk i lu b k się c ia Józefa. J e st to jed n a k tem at, k tó ry za słu g u je n a osob n e stu d iu m .
A. S.
