SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH
dr Monika Tenenbaum-
Kulig
czynność prawna jest czynnością konwencjonalną prawnie doniosłą
naruszenie reguł konstruujących daną
czynność prawną może wywoływać różne konsekwencje
w prawie cywilnym wyróżnia się cztery sankcje wadliwych czynności prawnych:
1) nieważność (tzw. nieważność bezwzględna)
2) wzruszalność (tzw. nieważność względna) 3) bezskuteczność zawieszona
4) bezskuteczność względna
NIEWAŻNOŚĆ
(tzw. nieważność bezwzględna)
dotyczy czynności prawnych
czynność prawna nieważna nie wywołuje skutków prawnych
uważanych za zamierzone przez strony
brak wywołania skutków prawnych od samego początku
następuje z mocy prawa (ex lege)
jest uwzględniana przez sąd z urzędu
np. art. 14 § 1 k.c., art. 73 k.c., art. 82
k.c., art. 83 k.c., 58 k.c.
Nieważność zachodzi m.in. w przypadku:
sprzeczności czynności prawnej z ustawą, z zasadami współżycia społecznego lub dokonania czynności
prawnej mającej na celu obejście ustawy (art. 58 k.c.)
dokonania czynności prawnej przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych (art. 14 § 1 k.c.)
dokonania jednostronnej czynności prawnej bez zgody przedstawiciela ustawowego przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych (art. 19 k.c.)
złożenia oświadczenia woli w stanie wyłączającym
świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.)
złożenia oświadczenia woli drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru (art. 83 § 1 zd. 1 k.c.)
niezachowania formy zastrzeżonej pod rygorem
nieważności (art. 73 k.c.)
Konwalidacja
uznanie z mocą wsteczną bezwzględnie nieważnej czynności prawnej za ważną wskutek zaistnienia określonych faktów
koncepcja konwalidacji jest różnie oceniana w doktrynie prawa cywilnego – znajduje zarówno zwolenników, jak i przeciwników
tradycyjny pogląd dopuszcza konwalidację w
przypadkach określonych w przepisach prawnych
np. art. 14 § 2 k.c., art. 890 § 1 zd. 2 k.c., art. 945 § 1 k.c.
krytyka tego poglądu została przeprowadzona przez Z.
Radwańskiego
przeciwnicy konwalidacji wyjaśniają regulacje zawarte w w/w przepisach w inny sposób – uważają, że
ustawodawca przewidział swoisty alternatywny sposób
dokonania czynności prawnej
Konwersja
przekształcenie nieważnej czynności prawnej w inną (tzw.
zastępczą), ważną czynność prawną
w przypadku sprzeczności oświadczenia woli z prawem albo z zasadami współżycia społecznego, bądź niezachowania formy przewidzianej pod rygorem nieważności ustala się, w jakim zakresie można by to oświadczenie utrzymać w mocy, tak by służyło realizacji założonego celu
nieważna czynność prawna musi odpowiadać wszystkim istotnym wymogom tzw. zastępczej czynności prawnej
opiera się na tzw. hipotetycznej woli stron
(zastępcza czynność prawna ma przynajmniej częściowo odpowiadać hipotetycznej woli stron)
inni autorzy wyjaśniają konstrukcję konwersji odwołując się do wykładni woli stron, a nie do badania ich hipotetycznej woli
uzasadnieniem jest tzw. życzliwa interpretacja (benigna interpretatio)
tzw. konwersja ustawowa
WZRUSZALNOŚĆ
tzw. nieważność względna
czynność prawna wywołuje wszystkie skutki prawne, ale są one niepewne
ich utrzymanie się zależy od tego, czy osoba określona w ustawie (składający wadliwe
oświadczenie woli lub inna osoba) nie doprowadzi do jej unicestwienia
uprawniona osoba może skorzystać z
przysługującego jej prawa podmiotowego w określonym terminie, doprowadzając do
uchylenia albo zmiany tych skutków prawnych
np. art. 84-88 k.c., art. 388 k.c., art. 70
5k.c.
sposoby wzruszenia czynności prawnej określa ustawa:
1) złożenie oświadczenia woli przez uprawniony podmiot
- uprawnienie kształtujące
- oświadczenie woli składane na drodze pozasądowej
- oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli (art. 88 § 1 k.c.) 2) wydanie orzeczenia sądowego
- ma ono charakter konstytutywny
- może skutkować unieważnieniem czynności prawnej albo zmianą jej treści
- np. art. 70
5k.c., art. 388 k.c.
w celu zapewnienia ochrony obrotu prawnego uprawnienie do wzruszenia czynności prawnej jest ograniczone terminem zawitym
(zob. art. 88 k.c., art. 388 k.c., art. 70
5k.c.)
wzruszenie czynności prawnej poprzez
oświadczenie woli jej strony następuje z mocą wsteczną (ex tunc);
czynność prawna jest traktowana tak, jakby od początku
była nieważna, a spełnione na jej podstawie świadczenia
podlegają zwrotowi
skutki wzruszenia czynności prawnej przez sąd należy ocenić na podstawie przepisu, który
przyznaje sądowi taką kompetencję
niekiedy uznaje się, że czynność
prawna wzruszalna może zostać
konwalidowana – wskutek
bezskutecznego upływu terminu
zawitego przewidzianego dla
wzruszenia danej czynności
prawnej (konwalidacja milcząca)
albo zrzeczenia się prawa do jej
wzruszenia (konwalidacja
wyraźna); skutki prawne wadliwej
czynności stają się wówczas
definitywne
BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA
polega na tym, że skutki prawne
dokonanej czynności prawnej zostają tymczasowo wstrzymane do chwili
zajścia określonego zdarzenia
strony są związane wadliwie dokonaną czynnością prawną w tym znaczeniu, że żadna z nich nie może się wycofać w
okresie stanu zawieszenia; brak
możliwości powołania się na nieważność
np. art. 18 § 1 k.c., 103 § 1,k.c. 248 §
2 k.c., art. 519 § 2 k.c., art. 37 k.r.o.
zdarzeniem, od którego zależy pełna skuteczność czynności prawnej jest zgoda na czynność
prawną, wyrażona ex post (tzw. potwierdzenie)
celem może być ochrona interesu strony
czynności prawnej (np. art. 18 § 1 k.c.), czy też osoby trzeciej (np. art. 519 § 2 k.c., art. 37 k.r.o.)
norma prawna określa, kto jest podmiotem
uprawnionym do wyrażenia zgody – może być to m.in. osoba trzecia, której interes wymaga
ochrony (np. art. 519 § 2 pkt 2 k.c., art. 37 k.r.o.), osoba trzecia działająca w celu ochrony interesu strony czynności prawnej (np. art. 18 § 1 k.c.), czy też po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności
prawnych osoba, która mając ograniczoną
zdolność do czynności prawnych zawarła umowę bez wymaganej zgody przedstawiciela
ustawowego (art. 18 § 2 k.c.)
jeżeli zgody ma udzielić osoba trzecia, stosuje się art. 63 k.c.
taka zgoda (potwierdzenie) działa z mocą wsteczną (ex tunc) – art. 63 § 1 zd. 2 k.c.; podobnie jest
zwykle w przypadku zgody udzielanej przez
podmiot nie będący „osobą trzecią” w ścisłym tego słowa znaczeniu
do czasu wyrażenia zgody albo odmowy jej
udzielenia zachodzi tzw. czynność prawna kulejąca, niezupełna (negotium claudicans)
art. 63 § 2 k.c.: „Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna,
oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie”.
przepisy przewidujące bezskuteczność zawieszoną przyznają często określonej stronie albo wszystkim stronom czynności prawnej kompetencję do
wyznaczenia uprawnionemu terminu do
potwierdzenia czynności (np. art. 18 § 3 k.c., art. 39
§ 2 k.c., art. 103 § 2 k.c., art. 520 k.c.); brak potwierdzenia w wyznaczonym terminie jest
równoznaczny odmową potwierdzenia – czynność
staje się wówczas nieważna
BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA
względnie bezskuteczne są takie czynności prawne, które tylko w stosunku do oznaczonych osób nie wywołują zamierzonych skutków prawnych; względem innych są w pełni skuteczne
cechą charakterystyczną jest ograniczony podmiotowo zakres oddziaływania bezskuteczności względnej
bezskuteczność względna służy ochronie osoby, której
roszczenie nie może zostać zaspokojone wskutek dokonania czynności prawnej przez zobowiązanego (jest to sankcja dla czynności prawnej naruszającej interesy osoby trzeciej)
podmiot podlegający ochronie (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jak gdyby czynność względnie bezskuteczna w ogóle nie została dokonana; może dochodzić spełnienia świadczenia od swojego dłużnika, jak również od jego kontrahenta (strony względnie bezskutecznej czynności prawnej)
bezskuteczność względna następuje:
1) z mocy prawa (ipso iure) – np. art. 1036 zd. 2 k.c.
2) z mocy konstytutywnego orzeczenia sądowego
art. 59 k.c., art. 527 i nast. k.c., art. 916 k.c., art. 1024 k.c.
Bezskuteczność względna na podstawie art. 59 k.c.
tzw. ius ad rem
art. 59 k.c.:
„W razie zawarcia umowy, której wykonanie
czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym
zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej,
osoba ta może żądać uznania umowy za
bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony
o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa
była nieodpłatna. Uznania umowy za
bezskuteczną nie można żądać po upływie
roku od jej zawarcia”.
Przesłanki:
1) osoba trzecia (A) ma roszczenie wobec dłużnika (B)
2) po powstaniu tego roszczenia dłużnik (B) zawarł z inną osobą (C) umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej (A) wobec dłużnika (B)
- chodzi wyłącznie o roszczenie niepieniężne A wobec B
- niemożliwość zaspokojenia roszczenia A wobec B musi być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy między B i C
- chodzi o przypadki, w których przedmiot nabyty na podstawie umowy znajduje się jeszcze w majątku C; dalsze rozporządzenie nim przez C uniemożliwia zastosowanie art. 59 k.c.
3) a) jeżeli umowa między B i C była odpłatna, A może żądać uznania jej za bezskuteczną tylko wtedy, gdy B i C wiedziały o roszczeniu A wobec B; nie ma znaczenia, czy wiedziały, że wykonanie umowy między B i C uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu A wobec B
- jest to przejaw silniejszej ochrony osób, uzyskujących korzyści odpłatnie
- ciężar dowodu, że B i C wiedziały o roszczeniu A wobec B spoczywa na A (art. 6 k.c.)
b) jeżeli umowa między B i C była nieodpłatna, A może żądać uznania jej za bezskuteczną niezależnie od tego, czy B i C wiedziały o roszczeniu A wobec B
Skutki prawne
w razie spełnienia przesłanek A może żądać uznania umowy zawartej przez B i C za
bezskuteczną w stosunku do A
termin zawity na wytoczenie powództwa: rok od chwili zawarcia umowy przez B i C
powództwo A kierowane jest przeciwko B i C
o bezskuteczności orzeka sąd w wyroku o charakterze konstytutywnym
