TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
dr Monika Tenenbaum-Kulig
„Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów” (art. 56 k.c. )
treść czynności prawnej – „oświadczenie lub oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na
podstawie odpowiednich reguł
interpretacyjnych”
(Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2015, s. 282)
treść stosunku cywilnoprawnego – wyznacza ją treść oświadczeń woli stron, ustawa, zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje
Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
za pomocą czynności prawnych podmioty prawa cywilnego kształtują swoje stosunki cywilnoprawne
zasada swobody kształtowania treści czynności prawnych – podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnych; przepisy prawne odnoszące się do tego zagadnienia powinny być interpretowane na rzecz tej kompetencji
zasada wolności działalności gospodarczej (art. 22 ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
„Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego” (art. 353¹ k.c.)
w dziedzinie umów zobowiązaniowych obowiązuje
wzorzec kompetencji generalnej – strony mogą zawierać umowy nie należące do typów wyróżnionych przez
ustawodawcę
w odniesieniu do czynności prawnych, które są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w ich
dokonywaniu obowiązuje zasada numerus clausus –
swoboda kształtowania treści umów jest ograniczona do określonych ustawowo typów (np. umowy tworzące
prawa podmiotowe bezwzględne – w szczególności prawa rzeczowe, umowy tworzące spółki, umowy
kreujące prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych, umowy regulujące stosunki majątkowe małżeńskie, umowy dotyczące spadków)
zasada numerus clausus jednostronnych czynności prawnych
zakaz obciążania kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody;
zasada, że nawet korzystne sytuacje prawne wymagają zgody podmiotu mającego odnieść korzyść (np. darowizna jest umową, a nie jednostronną czynnością prawną)
podmiot dokonujący jednostronnej czynności prawnej może ukształtować jej treść wyłącznie na podstawie szczególnej kompetencji ustawowej, ze skutkami określonymi w ustawie np. testament (art. 941 i nast. k.c.), przyrzeczenie publiczne (art. 919 k.c.)
surowsze rygory dotyczące jednostronnych czynności
prawnych wynikają z braku możliwości kontroli treści tych czynności prawnych przez innych uczestników czynności (których brak)
zasada kompetencji generalnej została wyrażona w art. 353¹ k.c. jedynie w odniesieniu do umów zobowiązaniowych
Ograniczenia o charakterze ogólnym dotyczące swobody kształtowania treści czynności prawnej
1) prawa przyrody
art. 387 § 1 k.c.: „Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”
zaciąganie zobowiązań, które nie mogą zostać wykonane przez człowieka byłoby nieracjonalne
2) normy prawne bezwzględnie wiążące i semiimpertywne
Czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1 k.c. )
chodzi o zakazy wyrażone w normach bezwzględnie wiążących i semiimperatywnych
czynność prawna jest sprzeczna z ustawą, gdy zawiera postanowienia niezgodne z ustawą i gdy nie zawiera postanowień nakazanych przez ustawę
należy uwzględniać również bezwzględnie wiążące normy prawa wspólnotowego, bezpośrednio skierowane do podmiotów prawa cywilnego
3) obejście ustawy
Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy
(art. 58 § 1 k.c. )
czynności prawne dokonane in fraudem legis
zarówno treść, jak i cel czynności prawnej, znany jej stronom, naruszające zakazy ustawowe powodują nieważność czynności prawnej
zob. art. 353¹ k.c.
4) zasady współżycia społecznego
„Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego” (art. 58 § 2 k.c.)
również w tym przypadku należy badać treść czynności prawnej oraz jej cel
zob. art. 353¹ k.c.
naruszenie w/w ograniczeń swobody kształtowania treści czynności prawnej skutkuje bezwzględną nieważnością czynności prawnej (art. 58, art. 387 § 1 k.c.)
„Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana” (art. 58 § 3 k.c. )
ocena według kryterium obiektywnego, ale zindywidualizowanego (wzorzec rozsądnego człowieka, który znalazłby się w danej sytuacji)
domniemanie na rzecz utrzymania ważnej części czynności prawnej
w praktyce strony stosują niekiedy tzw. klauzule
salwatoryjne – zawierają one zastrzeżenie, że gdyby poszczególne postanowienia umowy okazały się
nieważne, nie wpłynie to na nieważność pozostałej części umowy
przepis prawny może przewidywać inny
skutek, niż nieważność bezwzględna (art. 58 § 1 k.c. ):
1) na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1 k.c. )
2) przepis prawny przewiduje inny skutek
np. art. 94 k.c.: „Warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący”.
Elementy treści czynności prawnej
tradycyjny podział elementów treści czynności prawnych na essentialia, naturalia i
accidentalia negotii
w doktrynie występują różnice zdań w kwestii rozróżnienia
ostatnich dwóch elementów
Essentialia negotii
(elementy przedmiotowo istotne)
postanowienia, bez których nie można dokonać czynności prawnej określonego typu
postanowienia odgrywające decydującą rolę w procesie kwalifikacji czynności prawnej
np. przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się
przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę (art. 535 k.c.)
essentialia negotii niekiedy nie wystarczają dla dokonania
kwalifikacji czynności prawnej do określonego w ustawie typu;
czasami istotne znaczenie mają również właściwości podmiotów np. jedną ze stron umowy ubezpieczenia może być wyłącznie ubezpieczyciel (art. 805 k.c.)
kontrowersyjne jest rozgraniczenie naturalia i accidentalia negotii
Naturalia negotii (elementy nieistotne)
bywają definiowane na dwa sposoby:
1) „te postanowienia stron, które w ustalonej przez przepisy
prawne strukturze czynności prawnej należą do jej typowej treści, lecz w przeciwieństwie do essentialia negotii nie przysługuje im walor cech konstytutywnych”
(Z. Radwański, w: red. Z. Radwański, System Prawa Prywatnego, t.
2, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002, s. 261) np. postanowienia powtarzające treść norm prawnych
np. postanowienia regulujące określone kwestie inaczej, niż w normach dyspozytywnych
2) nie są to części składowe oświadczenia woli, tylko skutki czynności prawnej, wynikające z norm dyspozytywnych
według tego ujęcia postanowienia regulujące określone kwestie odmiennie, niż wynikałoby to z przepisów dyspozytywnych
(naturalia negotii), traktowane są jako accidentalia negotii
ujęcie to zostało poddane słusznej krytyce
Accidentalia negotii
(elementy podmiotowo istotne, dodatkowe)
bywają rozumiane w różny sposób
nie należą do essentialia negotii ani do naturalia negotii
pod względem struktury określonego typu czynności prawnej mają charakter niejako
„przypadkowy” (Z. Radwański, op. cit., s. 261)
zastrzeżenie ich w treści czynności prawnej jest niezbędną przesłanką wystąpienia określonych w nich skutków prawnych (inaczej niż przy
naturalia negotii)
ich rola przy kwalifikowaniu czynności prawnych jest zwykle bierna
Accidentalia negotii samoistne
nie są powiązane z żadnym z ustawowych typów czynności prawnych
np. zadatek, warunek, termin, umowne prawo odstąpienia, odstępne, kara umowna, wadium
niektóre accidentalia negotii mogą zostać zatrzeżone w jednostronnych czynnościach prawnych i umowach (warunek, termin), inne tylko w umowach (tzw. dodatkowe zastrzeżenia umowne)
funkcja dodatkowych zastrzeżeń umownych:
1) uelastycznienie więzi obligacyjnej
2) wpływ na trwałość umowy i na zabezpieczenie jej wykonania
Accidentalia negotii niesamoistne
mogą zostać zastrzeżone w
określonych typach czynności prawnych
np. świadczenia dodatkowe w umowie kontraktacji (art. 615 k.c.)
np. polecenie w umowie darowizny (art. 893 k.c.)
minimalne (konieczne) elementy czynności prawnej - takie, które
według obowiązujących przepisów muszą zostać określone przez strony
elementy subiektywnie konieczne - postanowienia umowne, które są dla stron tak istotne, że bez nich nie
dokonałyby określonej czynności prawnej
mogą to być zarówno essentialia, naturalia, jak i accidentalia negotii
Warunek
„Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego (warunek)” - art. 89 k.c.
konieczność odróżniania warunku w rozumieniu art. 89 k.c. od tzw. warunku prawnego (conditio iuris – ustawowych przesłanek ważności lub skuteczności czynności prawnej) i od czynności prawnych losowych
zdarzenie przyszłe - określone zdarzenie nie może zrealizować się przed dokonaniem czynności
prawnej albo równocześnie z jej dokonaniem
jeżeli strony uzależniły skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które ziściło się przed
dokonaniem tej czynności prawnej, lecz strony o tym nie wiedziały, dopuszcza się stosowanie per analogiam przepisów o warunku
skutki następują dopiero od momentu ziszczenia się
zdarzenia przyszłego i
niepewnego, tzn. ex nunc, chyba że strony postanowiły inaczej
„Ziszczenie się warunku nie ma
mocy wstecznej, chyba że inaczej
zastrzeżono” (art. 90 k.c.)
Warunek zawieszający:
uzależnia powstanie skutków
czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego
normy interpretacyjne niekiedy w razie wątpliwości nakazują przyjąć zastrzeżenie warunku
zawieszającego, np. art. 589, 592
k.c.
Warunek rozwiązujący:
skutek czynności prawnej ma ustać, jeżeli ziści się określone w treści
warunku zdarzenie przyszłe i niepewne (art. 89 k.c.)
skutki te ustają na przyszłość (ex
nunc), a nie z mocą wsteczną, chyba
że zastrzeżono inaczej (art. 90 k.c.)
Warunek zależny od woli strony (potestatywny)
ziszczenie się zdarzenia przyszłego zależy od woli strony
np. sprzedaż na próbę (art. 592 § 1 k.c.) pod warunkiem uznania
rzeczy za dobrą – decydują jej cechy, np. przydatność
z reguły zdarzenie wskazane
warunkiem potestatywnym zależy
głównie od innych okoliczności
Warunki zależne od przypadku (conditiones causales)
wiążą skutki czynności prawnej ze
zdarzeniami, na które jej strona nie ma wpływu
np. jeżeli będzie susza
Warunki mieszane (conditiones mixtae)
łączą świadome działanie strony z
faktem od niej niezależnym, w tym z działaniem osoby trzeciej
np. jeżeli zawrzesz małżeństwo z Janem K
Warunek dodatni
przyszłe i niepewne zdarzenie polega na określonej zmianie istniejącego stanu
rzeczy
np. jeżeli zdasz maturę
Warunek ujemny
przyszłe i niepewne zdarzenie polega na braku zmiany istniejącego stanu rzeczy np. jeżeli będziesz nadal mieszkał we
Wrocławiu
Warunek niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia
społecznego:
Art. 94 k.c.: „Warunek niemożliwy, jak
również warunek przeciwny ustawie
lub zasadom współ-życia społecznego
pociąga za sobą nieważność czynności
prawnej, gdy jest zawieszający; uważa
się za niezastrzeżony, gdy jest
rozwiązujący”.
Dopuszczalność zastrzegania warunku:
zasada: dopuszczalność zastrzegania warunków zawieszających i rozwiązujących (art. 89 k.c.)
wyjątki:
1) wyraźny zakaz przewidziany w ustawie
np. art. 157 § 1 k.c., art. 962 k.c., art. 1018 § 1 k.c., art.
32 ust. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece 2) zakaz wynikający z właściwości czynności prawnej np. zawarcie małżeństwa, uznanie dziecka, określenie imienia i nazwiska
3) w umowach majątkowo-małżeńskich
4) w jednostronnych czynnościach prawokształtujących
niekiedy zastrzeżenie warunku jest wymagane dla ważności czynności prawnej
np. art. 599 § 2 k.c.
„Fikcja” ziszczenia się albo nieziszczenia się warunku:
art. 93 k.c.:
„§ 1. Jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się warunku, następują skutki takie, jakby warunek się ziścił.
§ 2. Jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego do ziszczenia się warunku, następują skutki takie, jakby warunek się nie ziścił”.
Sytuacja prawna w okresie niepewności
ekspektatywa – tymczasowe prawo podmiotowe po stronie uprawnionego;
podlega ona ochronie prawnej
art. 91 k.c.: „Warunkowo uprawniony może wykonywać wszelkie czynności, które zmierzają do zachowania jego prawa”.
art. 92 k.c.:
„§ 1. Jeżeli czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem została dokonana pod warunkiem, późniejsze rozporządzenia tym prawem tracą moc z chwilą ziszczenia się warunku o tyle, o ile udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku.
§ 2. Jednakże gdy na podstawie takiego rozporządzenia osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem”.
Termin
zastrzeżenie terminu wiąże
powstanie albo ustanie skutków czynności prawnej ze zdarzeniem przyszłym i pewnym
termin początkowy (dies a quo) – jego nadejście powoduje powstanie skutku czynności prawnej
termin końcowy (dies ad quem) – jego nadejście powoduje ustanie
skutku czynności prawnej
zastrzeżenie terminu może być dokonane tak, że od razu wiadomo, kiedy nadejdzie
(dies certus an, certus quando)
np. data kalendarzowa, najdłuższy dzień w roku
zwykle jest dopuszczalne określenie terminu tak, że nie wiadomo, kiedy on nadejdzie, choć jest to pewne (dies certus an, incertus quando)
np. śmierć danej osoby
termin może być określony przez podanie konkretnej daty, opisowo, czy przez wskazanie okresu
termin może być połączony z warunkiem
Jeżeli ustawa, orzeczenie sądu, decyzja innego organu państwowego albo czynność prawna oznacza termin nie określając sposobu jego obliczania, stosuje się przepisy 111-116 k.c. (art. 110 k.c.)
termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (o północy) ostatniego dnia, przy czym jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło
(art. 111 k.c.)
„Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia” (art. 112 k.c.)
art. 113 k.c.:
„§ 1. Jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca.
§ 2.Termin półmiesięczny jest równy piętnastu dniom”.
„Jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni trzydzieści, a rok za dni trzysta sześćdziesiąt pięć”
(art. 114 k.c.)
„Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy lub na
sobotę, termin upływa następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą” (art. 115 k.c.)
zob. ustawę z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 90)
art. 116 § 1 k.c.:
„§ 1. Jeżeli skutki czynności prawnej mają powstać w oznaczonym terminie, stosuje się odpowiednio przepisy o warunku zawieszającym.
§ 2. Jeżeli skutki czynności prawnej mają ustać w oznaczonym terminie, stosuje się odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym”.
terminowo uprawniony jest chroniony tak, jak warunkowo uprawniony (art. 91-92 k.c.)
terminowo uprawnionemu przysługuje ekspektatywa
zastrzeżenie terminu jest co do zasady dopuszczalne
