CZYNNOŚCI PRAWNE I ICH RODZAJE
dr Monika Tenenbaum-Kulig
„Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa – co najmniej w podstawowym zakresie - konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego (art. 56 KC)”.
(Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2015, s. 219)
inne konsekwencje wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów
„Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów” (art. 56 k.c.)
Autonomia woli
czynności prawne pozwalają
podmiotom prawa cywilnego na kształtowanie wiążących je
stosunków cywilnoprawnych poprzez ich własne decyzje
swoboda decyzji o dokonaniu bądź niedokonaniu czynności
prawnej, o wyborze kontrahenta i o ukształtowaniu treści stosunku prawnego
swoboda wyboru formy czynności prawnej nie jest elementem
autonomii woli
zasada swobody umów - art. 353¹ k.c.:
„Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według
swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się
właściwości (naturze) stosunku,
ustawie ani zasadom współżycia
społecznego”.
czynności prawne są równocześnie aktami o doniosłości społecznej
instytucja czynności prawnych została ukształtowana przy
uwzględnieniu woli podmiotów
prawa cywilnego (tzw. aktów woli)
i interesów innych osób
1) teoria woli – I poł. XIX w.
na jej gruncie wyróżniano wewnętrzny akt woli człowieka, skierowany na wywołanie
określonych skutków prawnych („wolę wewnętrzną”) i jego zewnętrzny wyraz („oświadczenie woli”)
w razie rozbieżności między wolą wewnętrzną a jej zewnętrznym wyrazem pierwszeństwo przyznawano woli wewnętrznej
2) teoria oświadczenia – XX w.
decydujące znaczenie przyznawano treści oświadczenia woli, według jego rozumienia przez typowego człowieka
3) teoria zaufania – XX w.
w przypadku niezgodności między wolą
wewnętrzną a jej zewnętrznym przejawem decydujące znaczenie przypisuje się treści oświadczenia woli, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli
aktualnie dominuje nurt
obiektywizujący, zgodnie z którym podstawą oceny, czy dane zachowanie stanowi
czynność prawną, są reguły znaczeniowe sformułowane w
kulturze danego społeczeństwa;
określają one sens czynności i pozwalają – przy spełnieniu
przesłanek ustawowych - na
uznanie danego zachowania za
czynność prawną
Oświadczenie woli
konieczny element każdej czynności prawnej
art. 60 k.c.:
„Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli)”.
oświadczenie woli zawiera treść czynności prawnej
jest to każde zachowanie się podmiotu prawa cywilnego, wyrażające wolę nawiązania,
zmiany albo zniesienia stosunku cywilnoprawnego
na podstawie reguł znaczeniowych należy
ocenić, czy zachowanie człowieka świadczy o tym, że powoduje on zmianę w stosunkach cywilnoprawnych, a więc że składa
oświadczenie woli
Dla zaistnienia oświadczenia woli niezbędne jest, aby:
decyzja wynikająca z zachowania dotyczyła kwestii regulowanych przez prawo cywilne
w drodze wykładni musi być
możliwe ustalenie, że oświadczenie woli zostało złożone i jaki jest jego sens
oświadczenie musi być złożone na serio
oświadczenie nie może być złożone
pod wpływem przymusu fizycznego
często normy prawne wiążą skutki prawne z dwoma
oświadczeniami woli (np. umowa)
niekiedy dokonanie czynności
prawnej oprócz oświadczenia woli wymaga dodatkowych
elementów, np. wydania rzeczy, wpisu do księgi wieczystej;
czynność prawna oznacza
wówczas całe zdarzenie prawne, którego składnikiem jest
przynajmniej jedno oświadczenie
woli
od oświadczeń woli należy
odróżnić oświadczenia wiedzy i przejawy uczuć
art. 65¹ k.c.:
„Przepisy o oświadczeniach woli
stosuje się odpowiednio do innych
oświadczeń”.
zgodnie z art. 60 k.c. oświadczenie woli może zostać złożone w
dowolny sposób, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie
przewidzianych
każdego rodzaju znakami, np.
ustnie, na piśmie
w sposób wyraźny albo dorozumiany
(per facta concludentia)
Chwila złożenia oświadczenia woli:
1) oświadczenia woli wymagające
zakomunikowania oznaczonemu adresatowi (indywidualnie adresowane):
„Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią” (art. 61 § 1 k.c.)
tzw. teoria doręczenia
nie jest rozstrzygający moment uzewnętrznienia oświadczenia woli (np. napisania listu), moment
wysłania oświadczenia (np. wysłania listu), doręczenia oświadczenia woli (np. doręczenia listu) ani moment zapoznania się z oświadczeniem woli (np. przeczytania listu)
„Oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią” (art.
61 § 2 k.c.)
„Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, nie traci mocy wskutek tego, że zanim do tej osoby doszło, składający je zmarł lub utracił zdolność do czynności prawnych, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności”
(art. 62 k.c.)
przyjmuje się, że dotyczy to oświadczeń woli już wysłanych przez składającego do adresata (Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 225)
Odwołanie oświadczenia woli, które ma być złożone innej osobie, jest skuteczne, jeżeli
doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej (art. 61 § 1 zd. 2 k.c.)
„W stosunkach między przedsiębiorcami oferta może być odwołana przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty”
(art. 66² § 1 k.c.)
2) oświadczenia woli, które nie są składane oznaczonemu adresatowi:
a) oświadczenia woli kierowane do
nieoznaczonego kręgu osób (ad incertas personas)
np. przyrzeczenie publiczne (art. 919 k.c.)
adresat występuje, ale jest nieoznaczony
takie oświadczenie woli jest złożone w chwili jego upublicznienia
może zostać odwołane w każdym czasie
b) oświadczenia woli nie wymagające ich zakomunikowania komukolwiek
brak adresata
np. testament (art. 949 k.c.)
c) oświadczenia woli, które muszą zostać zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom
np. art. 951-953, art. 1018 § 3 k.c.
nie są kierowane do osób zainteresowanych skutkami prawnymi wynikającymi z
dokonywanej czynności prawnej
Moment złożenia oświadczenia woli:
rozpoczyna okres związania
składającego oświadczenie woli
tym oświadczeniem (wyjątek: art.
62 k.c.)
jest rozstrzygający przy ocenie, czy czynność prawna została dokonana w przewidzianym terminie
jest rozstrzygający przy ocenie ważności oświadczenia woli
jest rozstrzygający przy wykładni
oświadczenia woli
RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH 1) jednostronne, umowy i uchwały
2) między żyjącymi i na wypadek śmierci 3) konsensualne i realne
4) zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku
5) przysparzające
6) odpłatne i nieodpłatne 7) kauzalne i abstrakcyjne 8) upoważniające
9) powiernicze
JEDNOSTRONNE CZYNNOŚCI PRAWNE, UMOWY I UCHWAŁY
kryterium podmiotowe – czy do dokonania czynności prawnej wystarcza oświadczenie woli jednej strony a) jednostronne czynności prawne – dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony
np. pełnomocnictwo, przyrzeczenie publiczne, testament, oświadczenie o uznaniu ojcostwa, wypowiedzenie stosunku najmu
zasada numerus clausus jednostronnych czynności prawnych
b) umowy – wymagają złożenia zgodnych oświadczeń woli wszystkich stron
umowy dwustronne i wielostronne
c) uchwały – służą do wyrażenia
wspólnej woli określonych zespołów ludzi;
obejmują oświadczenia woli więcej niż jednego podmiotu, ale inaczej niż w
przypadku umów skuteczność uchwały nie zależy od tego, żeby oświadczenia
woli wszystkich podmiotów były zgodne;
wystarczające jest, że treść uchwały zyska aprobatę określonej większości osób, które tworzą równocześnie
niezbędne quorum
przesłanki skuteczności uchwały
określają odpowiednie przepisy lub statut
np. uchwała organów spółdzielni, organów spółki
nie wszystkie uchwały są czynnościami prawnymi; nie są nimi uchwały
wywołujące jedynie skutki wewnętrzne
Niekiedy ustawa przewiduje wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej
np. art. 17, 103 § 1, 104, 248 § 2, 507, 519 § 2, 525 k.c.
zgoda jest oświadczeniem woli podmiotu prawa cywilnego nie będącego
uczestnikiem czynności prawnej
zgoda ma charakter oświadczenia woli
wymagane jest jego złożenie zainteresowanemu adresatowi
osoba trzecia pełni funkcję kontrolną
art. 63 k.c.:
„§ 1 Jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonywające czynności albo po jego złożeniu. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty.
§ 2. Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie”.
zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia woli jest nazywana potwierdzeniem (art. 18 § 1, art.
103 § 1 k.c.)
CZYNNOŚCI PRAWNE MIĘDZY ŻYJĄCYMI I NA WYPADEK ŚMIERCI
(INTER VIVOS I MORTIS CAUSA)
kryterium rozróżnienia: chwila, w której mają nastąpić skutki czynności prawnej
cechą charakterystyczną czynności prawnej na wypadek śmierci jest to, że wywołuje ona skutki prawne dopiero w chwili śmierci osoby, która jej dokonała
(testament – art. 941 i nast. k.c.; umowa zrzeczenia się dziedziczenia – art. 1048 k.c.)
do chwili śmierci testatora testament zasadniczo może zostać odwołany bądź zmieniony
wykładnia czynności prawnych mortis causa: metoda indywidualistyczno-subiektywna
CZYNNOŚCI PRAWNE KONSENSUALNE I REALNE
a) czynność prawna konsensualna
co do zasady dochodzi do skutku solo consensu, tzn. przez samo złożenie oświadczenia (oświadczeń) woli
ALE: niekiedy jest konieczne spełnienie innych okoliczności, np. wyrażenie zgody przez organ władzy
jeżeli przepis prawny nie uzależnia dojścia umowy do skutku od wydania rzeczy, a przewiduje obowiązek jej wydania wskutek
zawarcia umowy, to czynność prawna ma charakter konsensualny (np. art. 535 k.c.)
b) czynność prawna realna
np. ustanowienie zadatku, umowa przechowania, użyczenia, składu
dwa sposoby definiowania czynności prawnych realnych:
1) przesłanką dojścia do skutku czynności prawnej jest - poza
oświadczeniem woli - faktyczne przeniesienie władztwa nad rzeczą lub innym przedmiotem materialnym
2) element wydania rzeczy może być zastąpiony przez dokonanie wpisu do odpowiedniego rejestru publicznego, np. ustanowienie zastawu, hipoteki
CZYNNOŚCI PRAWNE ZOBOWIĄZUJĄCE, ROZPORZĄDZAJĄCE I O PODWÓJNYM SKUTKU
kryterium podziału: skutki prawne wywoływane przez czynność prawną
1) czynności prawne zobowiązujące
polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do określonego działania lub zaniechania
(świadczenia) na rzecz drugiej strony (wierzyciela) – art. 353 k.c.
czynność prawna może być jednostronnie
zobowiązująca (wynika z niej zobowiązanie tylko dla jednej strony) albo dwustronnie zobowiązująca
(wynikają z niej zobowiązania dla obu stron) 2) czynności prawne rozporządzające
polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego
3) czynności prawne o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzające)
art. 155 § 1, 234, 237, 245, 510 § 1, 1052 § 1 k.c.
wykształciły się w systemie prawa francuskiego
(w systemie niemieckim jest ścisły podział na czynności zobowiązujące i rozporządzające)
czynność prawna zobowiązująca do
rozporządzenia wywołuje z mocy prawa (ex lege) skutek rozporządzający
art. 155 § 1 k.c. „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły”.
art. 510 § 1 k.c.: „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły”.
art. 1052 § 1 k.c.: „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do zbycia spadku przenosi spadek na nabywcę, chyba że strony inaczej postanowiły”.
zasada nemo plus iuris in alium
transferre potest, quam ipse habet (nikt nie może przenieść na
drugiego więcej praw, niż sam posiada)
dla czynności zobowiązującej
przesłanka ta nie jest wymagana
CZYNNOŚCI PRAWNE PRZYSPARZAJĄCE
ocena ze względu na majątek innej osoby, niż
dokonująca czynności zobowiązującej, rozporządzającej lub o podwójnym skutku
wywołują korzystne zmiany w sytuacji majątkowej tej innej osoby - powiększają jej aktywa lub zmniejszają pasywa
(np. ta osoba nabywa prawo podmiotowe, zostaje zwolniona z obowiązku, zostaje zwolniona z ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe)
decydujące jest kryterium prawne, a nie to, czy czynność prawna jest korzystna z ekonomicznego punktu widzenia
np. sprzedaż zawsze jest czynnością prawną
przysparzającą, nawet jeżeli kupujący zobowiązuje się zapłacić cenę o wiele wyższą niż wartość rynkowa rzeczy
CZYNNOŚCI PRAWNE ODPŁATNE I NIEODPŁATNE
należą do klasy czynności przysparzających
1) czynności prawne nieodpłatne – strona, która dokonała przysporzenia nie otrzymuje lub nie ma
otrzymać w zamian korzyści majątkowej
2) czynności prawne odpłatne - strona, która
dokonała przysporzenia otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową
czynność prawna jest odpłatna, jeśli występuje odpłatność formalna i merytoryczna subiektywna (w ujęciu stron)
korzyść nie musi stanowić ekwiwalentu w znaczeniu ekonomicznym
korzyść musi mieć realną wartość, a nie jedynie symboliczną
niektóre czynności prawne wyróżnione przez ustawodawcę są skonstruowane jako:
a) odpłatne – np. umowa sprzedaży, zamiany, najmu b) nieodpłatne – np. umowa darowizny, użyczenia
c) inne mogą być zarówno odpłatne, jak i nieodpłatne, np. umowa zlecenia, pożyczki, przechowania
zasadą jest słabsza ochrona podmiotów uzyskujących korzyści nieodpłatnie
np. art. 59, 83 § 2, 528 k.c., art. 6 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 2204)
zasadą jest, że obowiązki osoby dokonującej
bezpłatnego przysporzenia są co do zasady mniejsze w porównaniu z analogicznymi obowiązkami osoby
dokonującej odpłatnego przysporzenia np. 891 k.c.
CZYNNOŚCI PRAWNE KAUZALNE (PRZYCZYNOWE) I ABSTRAKCYJNE
(ODERWANE)
wyróżnia się je w ramach czynności przysparzających
kauza jest różnie definiowana:
1) wyobrażenie o tzw. celu prawnym przysporzenia
2) Z. Radwański, A. Olejniczak: „kauza jest elementem treści czynności przysparzającej albo elementem innej czynności lub stosunku prawnego (niekoniecznie
powstałego z czynności prawnej), ze względu na który dokonano czynności przysparzającej”;
kauzę odróżnia się od motywu
czynności prawne kauzalne – ich ważność zależy od istnienia prawidłowej kauzy
Typy kauz:
1) causa donandi – przysporzenie następuje nieodpłatnie, np. umowa darowizny
2) causa solvendi – podstawa prawna
przyporzenia to zwolnienie się przysparzającego z zobowiązania, np. zapłata długu w celu wygaśnięcia zobowiązania
3) causa obligandi vel acquirendi – podstawą prawną przysporzenia jest nabycie prawa lub innej korzyści
4) causa cavendi (zabezpieczająca) – np. przy poręczeniu, ustanowieniu zastawu, hipoteki,
przewłaszczeniu na zabezpieczenie
5) causa ustalająca – np. przy uznaniu właściwym
czynności prawne abstrakcyjne –
wywołują skutki przysparzające choćby nie istniała prawidłowa kauza,
stanowiąca podstawę prawną ich dokonania
np. weksel
według dominującego ujęcia przyjmuje się generalną regułę kauzalności
czynności prawnych, jednak ujęcie to bywa kwestionowane
CZYNNOŚCI PRAWNE UPOWAŻNIAJĄCE
podmiot dokonujący czynności prawnej (A) wyznacza innemu podmiotowi (B) kompetencję do dokonania jakiejś
czynności konwencjonalnej (w
szczególności czynności prawnej) ze skutkiem dla siebie (tzn. dla A)
np. pełnomocnictwo, przekaz
są to jednostronne czynności prawne
CZYNNOŚCI PRAWNE POWIERNICZE (FIDUCJARNE)
powierzający przenosi na powiernika jakieś prawo (powiernik może z niego korzystać wobec osób trzecich w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa), a powiernik zobowiązuje się wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, określonym w umowie powierniczej, w szczególności że w określonym przypadku przeniesie prawo z powrotem na powiernika
czynności prawne powiernicze typu
zabezpieczającego (np. przewłaszczenie na zabezpieczenie) i zarządzającego
