Główne zagrożenia zdrowia i życia w szkołach

Krzysztof Topoła

Główne zagrożenia zdrowia i życia w szkołach

Prace Naukowe. Pedagogika 12, 165-173

2003

P edagogika XII, 2003

K rz y s z to f T o p o ła

Główne zagrożenia życia i zdrowia w szkołach

Pragnienie poczucia bezpieczeństw a ja k też unikanie zagrożeń bezpieczeń­

stw a w ydaje się o d w ieczn ą tęskn otą ludzkości. W ostatnich latach w yraźnie w zrosło zainteresow anie bezpieczeństw em pracy. S pow odow ane to je st coraz lep szą św iadom ością, że bezpieczna praca zapobiega w ypadkom . N atom iast program y bezpieczeństw a m a ją zapobiegać w ypadkom oraz m inim alizow ać zw iązane z nim obrażenia ciała i szkody m aterialne. D otyczy to nie tylko zakła­

dów produkcyjnych, ale rów nież m aterialnych środow isk p ra cy i nauki.

Materialne środowisko pracy i nauki

Ś rodow isko pracy to zespół w arunków środow iska m aterialnego, w którym o dbyw ają się procesy pracy. S kładają się na nie czynniki: fizyczne, chem iczne, biologiczne, psychofizyczne, które w ystępują w m iejscach pracy oraz w otocze­

niu zakładu pracy.

C zynniki fizyczne to: ośw ietlenie, m ikroklim at, hałas, w ibracje. C zynniki chem iczne to m .in.: substancje biologiczne, toksyczne, wirusy, zaś psychofi­

zyczne to obciążenie fizyczne i obciążenie psychofizyczne.

Mikroklimat

M ikroklim at środow iska pracy to zespół takich czynników , ja k tem peratura, ruch, w ilgotność i ciśnienie pow ietrza na stanow isku pracy. N ieodpow iednia tem peratura pow oduje zaburzenia w term oregulacji organizm u, natom iast w yso­

ka tem peratura pow oduje odw odnienie i utratę soli m ineralnych. B udynek i po­

m ieszczenia pow inny być w yposażone w instalacje um ożliw iające ogrzew anie pom ieszczeń w okresie obniżonych tem peratur.

Hałas

O cenę hałasu w środow isku szkolnym przeprow adza się ze w zględu na ko­

nieczność uzyskania w arunków akustycznych um ożliw iających porozum iew anie się, stw orzenia sytuacji przeciw działającej pow staniu przedw czesnego zm ę­

czenia ja k i z uw agi na konieczność ochrony narządu słuchu przed uszko­

dzeniem . Jed n o stk ą natężenia hałasu je st decybel (dB). Średnie ciśnienie aku­

styczne m ow y ludzkiej przy norm alnej sile głosu w aha się w odległości 1 m w granicach 60 - 80 dB. W ynika stąd, że aby m ow a była zrozum iała bez znie­

kształceń, ogólny poziom hałasu w pom ieszczeniu nie pow inien przekraczać 55 - 60 dB. Stw ierdzono na przykład, że pow tarzanie serii dźw ięków je s t bardziej dokuczliw e, gdy odbyw a się w rytm ie w olnym aniżeli szybkim . D okuczliw y je s t także dźw ięk mowy, do którego jeszcze się nie przyw ykło. D opuszczalny po ­ ziom hałasu ciągłego w pom ieszczeniach ośw iatow o-w ychow aw czych określo­

ny je s t przez norm ę PN -70/B -02151.

D opuszcza się hałas do 50 dB w dzień i 40 dB w nocy w najbardziej chro­

nionych strefach, a w centrach m iast 65 dB w dzień i 55 dB w nocy. N a prze­

rw ach w szkole gw ar sięga 95 dB, a hałas m aszyn przem ysłow ych przekracza często 100 dB. N ic dziw nego, że uszkodzenia słuchu to je d n a z najw iększych chorób zaw odow ych.

Oświetlenie

O św ietlenie m iejsca pracy w yw iera duży w pływ na narząd wzroku, a w zw iązku z tym na w ydajność i jak o ść pracy. M ożna stw ierdzić, że p odsta­

w ow e w łasności w zroku, a m ianow icie ostrość w idzenia, stopień adaptacji, szybkość rozróżniania, w rażliw ość kontrastow a i stałość w yraźnego w idzenia, za leżą od w arunków ośw ietlenia. N iew łaściw e ośw ietlenie pow oduje zm ęczenie oczu, które przejaw ia się:

— bolesnym podrażnieniem , którem u tow arzyszy łzaw ienie, zaczerw ie­

nienie pow iek i spojów ek;

— podw ójnym w idzeniem ;

— bólam i głowy;

— zm niejszeniem zdolności do akom odacji i konw ergencji (zbieżności);

— zm niejszeniem ostrości w idzenia, w rażliw ości na kontrasty i szybko­

ści spostrzegania.

Z m ęczenie w zroku pow oduje obniżenie w ydajności i jak o ści pracy oraz w zrost w ypadków przy pracy. W zględy te przem aw iają za konieczn ością w ła­

ściw ego ośw ietlenia, a także prow adzenia pom iarów i oceny ośw ietlenia na sta­

now iskach pracy. P om ieszczenia do pracy m ogą być ośw ietlone św iatłem sztucznym , w przypadku gdy ośw ietlenie naturalne je s t niew ystarczające.

O św ietlenie naturalne pom ieszczeń zależy od: liczby i w ielkości okien, barw y i czystości szyb okiennych, barw y ścian i sufitu, strony, na k tó rą w ycho­

d z ą okna itp.

Przy jed no stronnym ośw ietleniu izby szkolnej czy pom ieszczenia w ar­

sztatow ego stanow isko pracy pow inno być tak um ieszczone, by św iatło padało z lewej strony.

Tabela 1. Normatywy oświetlenia naturalnego w pomieszczeniach szkolnych

Rodzaj pomieszczenia Współczynnik geome­

tryczny

WOD min (% ) Izby szkolne

— sale zajęć specjalnych

— klasopracow nie

1 : 4 - 1 : 5 1,5

L aboratoria 1 : 4 — 1 : 6 1,5

Sale gim nastyczne 1 : 4 - 1 : 6

K orytarze, schody 1 : 5 - 1 : 6 0,3

Inne pom ieszczenia szkol- ne:kuchnia, zm yw alnia, jad aln ia

1 : 5 - 1 : 6 1,0

Pom ieszczenia sanitarne 1 : 6 - 1 : 8 0,5

Szatnie szkolne 1 : 5 - 1 : 6 0,5

W spółczynnik ośw ietlenia dziennego lub naturalnego (W O D ) je s t to stosu­

nek procentow y jasn o ści ośw ietlenia w pom ieszczeniu do oznaczonej rów nocze­

śnie jasn o ści ośw ietlenia na zew nątrz, oblicza się przede w szystkim W O D m i­

nim alne określające jasn o ść ośw ietlenia przy ścianie przeciw ległej do okna, w stosunku do ilości św iatła na zew nątrz budynku (za oknem ). Św iatło dzienne stw arza najlepsze w arunki w idzenia dla każdej pracy, a tym sam ym zapew nia bezpieczeństw o pracy. Przy niedostatecznym ośw ietleniu św iatłem naturalnym stanow iska pracy zasadnicze m iejsce zajm uje ośw ietlenie sztuczne. O św ietlenie to pow inno być rozproszone i pochodzić przede w szystkim z lam p sufitow ych.

W pom ieszczeniach szkolnych i w arsztatow ych zaleca się stosow anie lamp fluorescencyjnych, ze w zględu na ich widm o św iatła zbliżone do św iatła dzien­

nego. Przy ośw ietleniu pom ieszczenia tego typu lam pam i korzystne je st ich p o ­ przeczne um ieszczenie w stosunku do kierunku patrzenia uczniów (pracow ni­

ków). W celu uniknięcia bezpośredniego olśnienia przez św iatło odbite należy tak zlokalizow ać m iejsce pracy w stosunku do źródła św iatła, aby kierunek, w którym najczęściej pada w zrok, nie zbiegał się z kierunkiem św iatła.

N ajm niejsze dopuszczalne w artości natężenia ośw ietlenia sztucznego w po­

m ieszczeniach szkolnych 1 zostały zam ieszczone w tabeli 1. Z godnie z M ię­

dzynarodow ym U kładem Jednostek SI jed n o stk ą natężenia ośw ietlenia je s t luks (lx). Pom iaru natężenia ośw ietlenia dokonuje się luksom ierzem .

1 Zgodnie z Polską normą PN-84/F-02033.

Tabela 2. Najmniejsze dopuszczalne oświetlenie sztuczne

Rodzaje pomieszczenia Natężenie oświetlenia (lx) W/m2 Izby szkolne

— w całym pom ieszczeniu i na stołach

300 60

— n a tablicy do pisania i na plan­

szach

Sale zajęć specjalnych

— w całym pom ieszczeniu

— na stołach robót

300 60

S ala gim nastyczna 200 40

Schody, korytarze, przejścia 50 10

Inne pom ieszczenia szkolne:

— kuchnia 200 40

— pom ieszczenia sanitarne 100 20

Ogólny przegląd zagrożeń występujących w szkołach

C zynniki niebezpieczne to te, które działając na człow ieka, m ają spow odo­

w ać uraz kw alifikow any jak o w ypadek przy pracy. D o czynników niebezpiecz­

nych m ożem y zaliczyć zagrożenia elem entam i ruchom ym i i ludźm i, elem entam i ostrym i i w ystającym i, zagrożenie zw iązane z przem ieszczaniem się ludzi, pora­

żeniem p rądem elektrycznym , poparzeniem , pożarem lub w ybuchem . W ym ie­

nione zagrożen ia przew ażnie działają w sposób nagły.

C zynniki szkodliw e i uciążliw e d ziałają na człow ieka przez okres dłuższy, często w ieloletni, doprow adzając do obniżenia spraw ności fizycznej i psychicz­

nej pracow nika, a w efekcie do zm ian zdrow otnych pow odujących ostatecznie choroby zaw odow e.

O m aw iając zagrożenia fizyczne, należy zw rócić uw agę na otoczenie szkoły.

U rządzenia sportow e s ą bardzo często dew astow ane, porzucone na pastw ę losu i zapom niane, poniew aż brakuje środków na ich konserw ację i napraw ę. Bram ki do gier zespołow ych nie s ą zam ocow ane na trw ałe do podłoża, co je s t ciągle przyczy ną groźnych kontuzji kręgosłupa u uczniów. P ow ażny problem w wielu szkołach stan o w ią niebezpieczne ugięcia belek sportow ych i popękane ściany nośne. Z niszczenia pow odow ane działaniem czasu i brakiem środków na rem on­

ty potęgow ane s ą też przez niedrożne system y kanalizacji przeciw deszczow ej oraz zły stan pokryć dachow ych. Pow stające tą d ro g ą zacieki s ą p rzyczy ną nisz­

czenia w ięźby dachow ej, zaw ilgocenia m urów i odpadania tynków na głowy uczniów i głow y nauczycieli.

Jakość stolarki okiennej to kolejny pow ód do obaw o bezpieczeństw o. B ar­

dzo często zbutw iałe okna w w yniku parcia siły w iatru lub przeciągów w ypada­

ją. Ponadto w iększość szkół ma okna pozabijane gw oździam i na stałe, przez co ubytki ciepła z pom ieszczeń nauki s ą ogrom ne, a odłam ki szyb okiennych stw a­

rz a ją stałe zagrożenie w ypadkow e. N adal w niektórych szkolnych korytarzach brakuje osłon na grzejniki centralnego ogrzew ania, a trzpienie zaw orów grzejni­

kow ych, w ystając ostrym i końców kam i, stw arzają zagrożenie dla uczniów. In­

nym zagrożeniem s ą zapadające się pod ciężarem ludzi podłogi ze zbutw iałych desek i legarów b ądź ubytki płytek PCV, wyślizgane, poprzecierane w ykładziny, obluzow any i w ybrzuszony parkiet, np. w sali gim nastycznej.

W w ielu placów kach w yślizgane stopnie z klatek schodow ych s ą przyczyną w ielu upadków uczniów i personelu pedagogicznego, którego skutkiem s ą stłu­

czenia kości ogonow ej, urazy kręgosłupa i złam ania kończyn.

Z ag ro żenia w y stęp u ją rów nież przy eksploatacji instalacji elektrycznej w klasie szkolnej. P ojaw ienie się napięcia na tych m etalow ych elem entach, np.

urządzeń audiow izualnych, nie je s t w żaden sposób sygnalizow ane i dlatego w iększa liczba w ypadków je st przy obsłudze urządzeń elektrycznych. Poznanie przez nauczyciela m iejsc w szkole, w których m oże pojaw ić się niebezpieczne napięcie dotykow e, znajom ość rodzajów i zasad d ziałania środków ochrony przeciw pożarow ej oraz stała św iadom ość zagrożenia d a ją je d y n ą gw arancję bezpiecznej obsługi instalacji i urządzeń elektrycznych o niskim napięciu.

P racow nie techniczne i w arsztaty szkoleniow e to rów nież m iejsca bogate w potencjalne zagrożenia. Pracow nie w w iększości szkół podstaw ow ych i gim ­ nazjalnych przestały w obecnym stanie pełnić funkcje, dla których zostały zorganizow ane.

Innym w ażnym czynnikiem s ą zagrożenia chem iczne. W m agazynach od­

czynników chem icznych nie prow adzi się ścisłej dokum entacji rozchodu i przy­

chodu czynników chem icznych. Szafki, w których przechow uje się odczynniki, nie s ą zam ykane i zabezpieczone przed dostępem uczniów. Z darza się, że sub­

stancje chem iczne i trucizny przechow yw ane s ą w słoikach po produktach spo­

żyw czych, s ą nieoznakow ane i składow ane obok czynników niew iadom ego pochodzenia i nieokreślonej reakcji chem icznej. W ostatnich latach na w niosek rodziców sanepid przeprow adził w iele kontroli i w ydał dużo decyzji zam knięcia sal gim nastycznych albo innych pom ieszczeń szkolnych ze w zględu na zastoso­

w anie przez w ykonaw ców rem ontów przeprow adzanych sposobem gospodar­

czym , nieatestow anych farb, lakierów, lepików i papy sm ołow ej, środków im ­ pregnujących przekazanych ze starych zapasów m agazynow ych od sponsorów.

M ateriały te s ą bardzo często źródłem em isji zw iązków rakotw órczych i silnie toksycznych.

K olejnym zagrożeniem s ą niebezpieczne i szkodliw e czynniki biologiczne w ystępujące w szkołach. T rzeba zw rócić uw agę na jak o ść spożyw anej w szko­

łach wody, poniew aż po zajęciach z w ychow ania fizycznego dzieci p iją w toale­

tach su ro w ą w odę z kranu, natom iast nauczyciele p rzy rząd zają sobie z niej her­

batę. N iestety, badania epidem iologiczne w y k a zu ją że m ożna m ów ić o korelacji pom iędzy ja k o śc ią spożyw anej wody z kranu a k am ienicą n e rk o w ą alergiam i i chorobam i układu pokarm ow ego.

Stan techniczny sanitariatów uczniow skich i ich w yposażenie nie odpow ia­

da standardom europejskim . P rzykładow e zaniedbania to brak środków dezynfe­

kujących, m ydła, papieru toaletow ego, zdew astow ane kabiny, zniszczona i nie­

kom pletna arm atura sanitarna.

K olejnym zagrożeniem s ą zajęcia techniczne. W bardzo w ielu szkołach od­

b y w ają się one w zagrzybionych i zaw ilgoconych piw nicach szkolnych. P rze­

byw ające tam dzieci i nauczyciele narażeni s ą na w chłanianie skażonego zarod­

nikam i grzybni pow ietrza, co w yw iera ujem ny w pływ na ich zdrow ie.

W w ielu szkołach notuje się w ystępow anie zatruć pokarm ow ych w w yniku infekcji bakterii salm onelli, laseczkam i jad u kiełbasianego i gronkow ca złociste­

go. B akterie chorobotw órcze m ogą rów nież osadzać się na źle um ytych naczy­

niach (bufety szkolne), na klam kach drzwi, kurkach um yw alni itp.

N astępnym zagrożeniem s ą czynniki psychofizyczne. Z jaw isku tem u tow a­

rzyszy często zm niejszenie w ydolności organizm u. W zbiorow isku rów ieśni­

czym m łodzieży szkolnej zaobserw ow ać m ożna dość znaczne zróżnicow anie spraw ności i rozw oju fizycznego, co uw ażać należy za naturalne. K ontrasty zao strzają się w grupach koedukacyjnych ćw iczących n a zajęciach w ychow ania fizycznego, czy podczas rajdów pieszych. W niejednolitym pod w zględem spraw ności fizycznej zespole klasow ym specjalnego znaczenia nabiera dobór w łaściw ych ćw iczeń na zajęciach w ychow ania fizycznego, czy dobór w łaści­

w ych norm długości dziennych etapów w ędrów ek, czy tem pa m arszu. W aspek­

cie higieny nauczania bardzo w ażne je s t praw idłow e organizow anie toku lekcji.

C zas trw ania poszczególnych czynności musi być dostosow any do różnych grup w iekow ych, aby nie w yw ołały one nadm iernego zm ęczenia uczniów.

Z m ęczenie je s t następstw em nadm iernej pracy fizycznej i um ysłow ej, po­

w oduje obniżenie spraw ności fizycznej i psychicznej organizm u. Z m ęczenie m oże przybierać postać o s trą um iarkow aną i przew lekłą.

D ługotrw ały w ysiłek uczniów, przerastający ich w ydolność fiz y c z n ą przy­

czynia się do pow stania wypadku. Jest to zw ykle stan chw ilow y, m ijający po w ypoczynku. Stan zm ęczenia, a zw łaszcza znużenia psychicznego, m oże się zm ieniać często z m inuty na m inutę. C zynnikiem m odyfikującym stopień zm ę­

czenia s ą bodźce em ocjonalne, zdolne do potęgow ania w ysiłku lub w y­

w oływ ania nagłej dem obilizacji. Stw ierdzono, że człow iek pop ełn ia więcej błę­

dów w w ykonaniu czynności ruchow ych, w ykazuje zm n iejszo n ą odporność na zm iany pogody, m a skłonność do ulegania kontuzjom układu m ięśniow o- ścięgnow ego, pow stania stanów zapalnych. Z tych pow odów nauczyciel po­

w inien um ieć dostrzec objaw y narastającego zm ęczenia u podopiecznych i um iejętnie kształtow ać ich wysiłek.

Tabela 3. Nieprzerwalny, dopuszczalny czas czynności nie wywołujący nadmiernego zmęczenia uczniów

Szkoła Nieprzerwalny, dopuszczalny czas czynności nie wywołu­

jący nadmiernego zmęczenia uczniów

Pisanie Czytanie Liczenie

P odstaw ow a 8 - 2 0 minut 1 5 - 2 0 m inut 5 - 1 0 m inut

G im nazjum 25 m inut 25 minut B rak danych

Źródło: w ytyczne z dnia 1 m arca 1976 r. w spraw ie higieny organizacji pracy szkolnej, MOiW, Warszawa 1976.

Stres rów nież m oże być źródłem schorzeń m ających w pływ na bezpie­

czeństw o pracy, choć ów pogląd nie znalazł jeszcze w P olsce odzw ierciedlenia w konkretnych aktach praw nych na ten tem at. W wielu szkołach dochodzi do różnych przykrych incydentów , a także do ostrych konfliktów m iędzy na­

uczycielam i a uczniam i. Z darza się, że uczeń bezkarnie obrzuca nauczyciela obelżyw ym i słow am i przy całej klasie, dochodzi do rękoczynów , a naw et na­

paści. W dużych szkołach utrzym anie porządku i dyscypliny w śród uczniów przekracza m ożliw ości nerw ow o-psychiczne nauczyciela i pow oduje stres.

Wypadkowość uczniów, nauczycieli i pracowników administracyjno-tech­

nicznych

Z a w ypadek przy pracy, zgodnie z art. 6 ustaw y z 12 czerw ca 1975 roku o św iadczeniach z tytułu w ypadku przy pracy, uw aża się:

— zdarzenie nagłe;

— w yw ołane przyczyn ą zew nętrzną;

— które nastąpiło w zw iązku z w ykonaniem pracy:

• podczas lub w zw iązku z w ykonyw aniem przez pracow nika zw ykłych czynności lub poleceń przełożonych;

• podczas lub w zw iązku z w ykonyw aniem przez pracow nika czynności w interesie szkoły, naw et bez polecenia;

• w czasie pozostaw ania pracow nika w dyspozycji zakładu pracy, w drodze m iędzy siedzibą zakładu pracy a m iejscem w ykony­

w ania obow iązku w ynikającego ze stosunku prac.

W szkołach i placów kach ośw iatow ych, gdzie dzieci p rzeby w ają pod opie­

k ą nauczycieli, a dyrektor zobow iązany je s t do zapew nienia bezpiecznych w a­

runków pracy i nauki, w ciągu jednego roku notuje się ponad 100 tysięcy w y­

padków uczniów , z czego kilkadziesiąt to w ypadki śm iertelne. C zęsto pow odem nieszczęścia je s t splot okoliczności, na które składa się lekkom yślność, brak szkolenia zarów no nauczycieli, ja k i uczniów, nieodpow iedni sprzęt lub ubiór, a naw et alkohol.

Specjaliści zajm ujący się zagadnieniam i bezpieczeństw a i higieny pracy w yróżniają pięć głów nych przyczyn m ogących w yw ołać okoliczności grożące w ypadkiem ucznia w szkole:

■— przyczyny techniczne, w ynikające z błędów konstrukcji lub w ad m a­

teriałow ych, ja k rów nież niestarannego w ykonania obiektów szkolnych, sprzętu, w yposażenia;

•— niew łaściw e zachow anie się uczniów, reagujących niepraw idłow o na w ydarzenia zachodzące w ich otoczeniu. Pow odow ane to być m oże nie­

bezpiecznym i postaw am i, em ocjam i, strachem , zm ęczeniem i przem ę­

czeniem ;

— sytuacje w ynikające z zagrożeń psychofizycznych;

— przyczyny losow e, których nie m ożna przew idzieć, a które zdarzyć się m ogą podczas w ycieczek lub zajęć o zw iększonym poziom ie ryzyka;

— przyczyny żyw iołow e uw arunkow ane gw ałtow nym przebiegiem zm ian stanów pogodow ych.

N ależy jed n ak pam iętać, że o ile nieszczęśliw y w ypadek ucznia pow stał w zw iązku z zaniedbaniam i adm inistracji szkolnej w zakresie obow iązku za­

p ew nienia uczniom bezpieczeństw a, rodzice ucznia bądź je g o opiekunow ie są upraw nieni stosow nie do treści art. 66 kpc. w ystąpić z p ow ództw em cyw ilnym przeciw ko dyrektorow i szkoły.

U czniow ie pow inni być otoczeni szczególną o p iek ą przez cały czas prze­

byw ania na terenie szkoły, a brak środków pozw alających n a zorganizow anie w łaściw ej opieki nie zw alnia dyrektora szkoły od odpow iedzialności za skutki nieszczęśliw ego w ypadku. N a dyrektorze szkoły spoczyw a obow iązek sys­

tem atycznego przeprow adzania kontroli stanu bhp w szkole. W trakcie kontroli należy ocenić zagrożenia czynnikam i szkodliw ym i d la zdrow ia, uciążliw ym i i niebezpiecznym i, a następnie znaleźć m etody ochrony uczniów i pracow ników przed tym i zagrożeniam i. D okonując oceny, należy zw rócić uw agę na:

— fizyczne czynniki środow iska pracy;

— zagrożenia dla zdrow ia i życia uczniów w ynikające ze złego stanu technicznego obiektu;

— zagrożenia chem iczne;

— zagrożenia psychofizyczne w ynikające z o bciążenia fizycznego;

— zagrożenia w ypadkow e;

— niebezpieczne postaw y uczniów w ynikające z ob ciążenia nerw ow o- psychicznego.

R edukcja zagrożeń pow inna jedn ocześn ie obejm ow ać środki techniczne, proceduralne i zachow aw cze. W procesie kształtow ania bezpieczeństw a pracy,

najw ażniejszą rolę odgryw a człow iek, jeg o kultura, m otyw acja, w iedza, um ie­

jętno ści, naw yki, m etody w ykonyw ania pracy. N ależy rów nież zw rócić uwagę, że p rzyczyną w ielu w ypadków je s t lekkom yślność i niedbalstw o człow ieka.

Bibliografia

Szym ański K., M ajda T., Słow nik ochrony pracy, W rocław 1998.

R ozporządzenie M inistra Edukacji N arodow ej z dnia 17 sierpnia 1992 roku w spraw ie ogólnych przepisów bhp w szkołach i placów kach publicznych (DzU N r 65 poz. 331 z późn. zm .)

B ączkow ski B., B H P w praktyce. ODDK, G dańsk 1999.

R ozporządzenie R ady M inistrów z dnia 30 w rześnia 1980 roku w spraw ie ochrony środow iska przed hałasem i w ibracjam i (DzU N r 24 poz. 24).

„Fokus - Poznać i zrozum ieć św iat” , 2001, nr 6.

Stanioch W.: O św ietlenie pom ieszczeń pracy.

http://w w w .atest.ceti.pl/

W ojewódzka Stacja Sanitarno-Epidem iologiczna: P ora dn ik H igieny Szkolnej, P oznań 1993.

Jucha F., O siński E., O tulak M ., P oradnik dyrektora szkoły w zakresie organizo­

w ania dla nauczycieli różnych fo r m szkolenia bhp. M E N , W arszaw a 1999.

U staw a z dnia 12 czerw ca 1975 roku o św iadczeniach z tytułu w ypadku przy pracy (D zU N r 30 poz. 144 z 1983 r. z późn. zm.).

G anecki M ., B ezpieczeństw o i ochrona środow iska w szkołach. CIOP, W arszaw a 1999.