O zagadkowych hieroglifach organicznych na górnych powierzchniach piaskowców beloweskich

(1)

Tom (Volume) XXVI — 1956 Zeszyt (Fascicule) 3 Kraków, 1957

ST. DŻU Ł Y N SK I, J. KINLE »

O ZAGADKOWYCH HIEROGLIFACH NA GÓRNYCH POWIERZCHNIACH PIASKOWCÓW BELOWĘSKICH

(Tabl. XX VI)

Problem atic hieroglyphs of probable organic origin fro m th e Beloveza beds (W estern Carpathians)

(PI. XX VI)

S t r e s z c z e n i e . A u torow ie opisują problem atyczn e h ieroglify organiczne w y stęp u ją ce m asow o na stropow ych p ow ierzch niach niektórych ła w ic p ia sk o w co

w ych w w a rstw a ch belo w esk ich w okolicach N aw ojow ej. G enezę ich. przypisują w o ln o p ły w a ją cy m zw ierzętom , p rzypuszczalnie rybom.

N a stropow ych pow ierzchniach niektórych ław ic piaskowcowych w w arstw ach beloweskich w y stępują hieroglify organiczne, które, o ile nam wiadomo, nie były dotąd opisyw ane i k tó ry ch podobizny nie fig u ru ją na publikow anych fotografiach hieroglifów karpackich. H ieroglify, o k tó rych mowa, pojaw iają się masowo n a pow ierzchniach stropow ych piass- kow ców (por. tabl. XXVI fig. 1) i są n ad er znam iennym rysiem stru k tu

ralnym niektórych ławic w w arstw ach beloweskich.. To masowe1 w ystęr pow anie owych problem atycznych śladów skłoniło n as do podania ich opisu w form ie krótkiego kom unikatu.

M ateriał, n a k tó ry m oparliśm y niniejszą notatkę, został zeb ran y z od

słonięć iwiarstw beloweskich w potoku U hryń n a południe od Nawojowej w pow iecie nowosądeckim 1. Należy jednak zaznaczyć, że odnajdyw aliśm y om aw iane hieroglify rów nież w innych odkryw kach warstw" beloweskich w tej okolicy.

Om aw iane hieroglify przedstaw iają się w postaci podłużnych w yżło

bień n a stropow ych pow ierzchniach piaskowców (tabl. XXVI fig.* 1). D łu

gość owych w yżłobień wynosi najczęściej od 3 do 5 cm. Dłuższe form y dochodzące co najw yżej do 7 — 8 cm należą do rzadkości. Szerokość row ków zam yka się w jeszcze w ęższych granicach i mieści się najczęściej w zakresie od 1,5 do 2 cm. P rzeciętna głębokość w yżłobień w m iejscach

i) Odkrywkai, skąd w y k o n a n o zdjęcie zam ieszczone na tabl. X X V I, fig. 1 oraz skąd pobrano przed staw ion e niżej okazy (tabl. X X V I, fig. 2, 3 i 4), zn ajd u je się niżej baców k i w Uhryniu,

(2)

ich najw iększego zanurzenia w stosunku do pow ierzchni stropow ej ławicy wynosi 0,5 do 1 cm (najczęściej 0,5 cm).

Przekrój poprzeczny przez om aw iane w yżłobienia jest sym etryczny, podłużny natom iast przedstaw ia się następująco. Z jednej stro n y zagłę

bienie sta je się stopniowo coraz płytsze i zlewa się z pow ierzchnią stro

pową ławicy, z przeciw nej natom iast dino row ka podnosi się strom o i ra p townie. P rzy ty m strom szym zakończeniu u większości w yżłobień obser

w ujem y znam ienne zmarszczenie, k tó re w postaci jak gdyby „kołnierzy

k a ” zam yka z te j strony zakończenie rowka. Je st to spiętrzenie m ateriału piaszczystego ław icy w postaci m iniaturow ego w ału kilk u - lub kilkuna- stom ilim etrow ej szerokości, po-dniesionego o parę m ilim etrów ponad p rze

ciętną pow ierzchnię stropow ą ław icy (por. tabl. XXVI fig. 2 i 3).

U większości wyżłobień obserw uje się ponadto podłużne zarysow ania na dnie i po bokach, zawsze równoległe do dłuższej osi rowka.

J a k już wspom inaliśm y, podłużne zagłębienia pojaw iają się stałe m a

sowo. Pow ierzchnie stropow e niektórych ławic piaskowcowych w warf- stw ach beloweskich w okolicach Nawojowej są niekiedy pożłobione se t

kami i tysiącam i tych bardzo podobnych do siebie zagłębień (tabl XXVI fig. 1). W rezultacie tego zdarza się, że owe s tru k tu ry częstoi n ak ład ają się n a siebie i przecinają się w zajem nie pod różnym i kątam i. W taikich przypadkach zawsze obserw ujem y, że czynnik, k tó ry spowodował w y

tw orzenie się ostatniego i najpełniej w ykształconego w głębienia, niszczył przy tej sposobności analogiczne form y pow stałe w cześniej (por. tabl.

XXVI fig. 2 i 3).

Rozmieszczenie om aw ianych hieroglifów n a pow ierzchni stropow ej piaskowców jest n a ogół chaotyczne. Zdarza się jednak, że część ich na określonym obszarze przebiega rów nolegle do siebie lub n a w e t schodzi się koncentrycznie (tabl. XXVI fig. 2).

Opisywane s tru k tu ry obserw ow aliśm y nie tylko n a pow ierzchniach, ale niekiedy i w ew nątrz ławic piaskowcowych, zwłaszcza w miejscach, w których zaznaczała się drobna pow ierzchnia nieciągłości. Form y w y

stępujące w ew n ątrz ławic b y ły jed n ak z reg u ły słabiej zarysow ane i zna

cznie m niej pospolite.

W znanych nam odsłonięciach hieroglify te pojaw iały się na stropie piaskowców o uw arstw ieniu p rzek ątn y m i lam inow anym falistym 1 i n a ławicach o w yraźnie zarysow anej pow ierzchni stropow ej 2.

Opisyw anym wyżłobieniom tow arzyszą z reg u ły na pow ierzchniach stropow ych inne biohieroglify. Są to przew ażnie ślady pełzania pierście

nic w postaci falisto poskręcanych row ków , w ałecżkow ate biohieroglify rów nież nie określonych pierścienic żerujących w osadach piaszczystych itp. Te ostatnie w ystępują 'zresztą nie ty lk o n a pow ierzchniach, ale i w e

w nątrz ławic /powodując niekiedy widoczne zaburzenia s tru k tu r sedy

m entacyjnych.

Z innych w ypada jeszcze w ym ienić drobne rozgałęziające się hie

roglify typu C hondrites sp.

Na pow ierzchniach spągowych nie obserw ow aliśm y negatyw ów opi

syw anych wyżłobień. Są one natom iast urzeźbione licznym i wałeczkow a-

1 Wg n azew n ictw a w prow adzonego przez M. K s i ą ż k i e w i c z a (1953).

i2 W arunek ostatni dotyczy zresztą w szy stk ich h iero glifó w stropow ych.

(3)

tym i hieroglifam i o dość prostolinijnym przebiegu (tabl. XXVI fig. 4).

Z najdyw aliśm y rów nież n a nich paleodikcjony.

O pisyw ane w yżłobienia są bez w ątpienia organicznego pochodzenia.

T rudno by było' sobie w yobrazić czynniki nie związane z życiem orga

nicznym zdolne spowodować w ytw orzenie się setek i tysięcy jednako

wych row ków o podobnych w ym iarach i rozm ieszczonych w tak i sposób n.a pow ierzchniach ławic, jak to wiidzimy n a fig. 1 tabl. XXVI.

Z arysow ania widoczne po bokach i na dnie wyżłobień w skazują na to, że row ki pow stały w w yniku krótkotrw ałego przesuw ania się po dnie jakiegoś ciała, któ re przy tym rów nocześnie wgłębiało się w osad. Za

nurzało się ono w eń w ty m miejscu, w k tó ry m w yżłobienia spłycają się stopniowo i zlew ają się z pow ierzchnią stropow ą ławicy. W ypychany przy tym piasek grom adził się oczywiście z przeciw nej strony, tworząc wspo

m niane n a wstępie „obw ałow anie” jednego z zakończeń rowka.

N asuw a się pytanie, jakie to organizm y pozostawiły po sobie owe' za

gadkowe zagłębienia na stropie piaskowców beloweskich. Ja k często bywa, w przypadku śladów organicznych, k tó re w ystępują n a pow ierzchniach piaskowców fliszowych, odpowiedź nie może określić rodziny czy naw et rzędu organizmów , ale operow ać m u si pojęciem dość szerokiej grupy zw ierząt. Zachowane zagłębienia pozw alają nam na częściowe odtw orzenie zwyczajów i zachowania się zw ierząt, k tó re je w ytw orzyły, a ty m sam ym stw arzają podstawę do p ró b określenia ow ej dom niem anej grupy.

Ja k w spom inaliśm y, były to najpraw dopodobniej zw ierzęta swobo

dnie pływ ające w wodzie. P rzem aw ia za ty m fa k t niekontynuow ania się śladów poza ściśle określonym i granicam i wgłębień. Zwierzę podpływ ało do dna, ry ło w m iękkim osadzie k ró tk ą bruzdę, po czym ponow nie wy

pływ ało n ad 'dno, by następnie „m usnąć” je w jakim ś in n y m miejscu.

Zw ierzęta żyły poza ty m grom adnie, na co by w skazyw ała olbrzym ia ilość zachow anych wyżłobień.

Z szerokości śladów m ożem y się poza tym domyślać, że b yły to stw o

rzenia małe, k ilku lub kilkunastocentym etrow e. Część ciała służąca do w ygrzebyw ania zagłębienia m iała najw idoczniej jakieś drobne ostre w y

stępy, które pozostawiły po' sobie w spom niane zarysowania.

Tyle m niej w ięcej można odczytać n a podstaw ie zachowanych śla

dów. Dalsze badanie m ające n a celu bliższe określenie grupy, do k tó rej należały dom niem ane zwierzęta, może być o p arte jedynie na porów ny

w aniu opisanych hieroglifów ze śladam i obserw ow anym i n a dnie współ

czesnych mórz. Szczególnie cenne są pod ty m względem podwodne fo- tograiie dna morskiego, któ re w ostatnich latach zaczynają dostarczać m a

teriałów o niezm iernej doniosłości, d la problem atyki hieroglifowej.

W ykazały one istnienie n a dnie m órz i oceanów n a różnych głębo

kościach form żywo przypom inających hieroglify z fliszu karpackiego.

W śród opublikow anych zdjęć znaleźliśm y kilka takich, które można po

rów nyw ać z opisanym i w yżej w yżłobieniam i n a stropie w arstw piaskow ców beloweskich. Szczególnie cenne z Jego p u n k tu w idzenia je s t zdjęcie dna w ykonane n a głębokości 700 m n a południe od Cape Code (Ocean A tlantycki) zamieszczone w pracy J. N o r t h r c p a (1951, przy str. 1383).

W idzimy na nim liczne podłużne rowki, k tó re swoim w yglądem i w iel

kością przypom inają om aw iane przez nas hieroglify. A utor w ypow iada się w tekście n a tem at genezy tych rowków, nadm ieniając, że uw aża się,

B — R ocznik Polsk. Tow. Geolog,

(4)

iż zostały one w ytw orzone przez ry b y „ it also shows (to znaczy zdję

cie) num erous elongate gouges on the bottom, thought to have been formi- ed by fish w hich have brushed against th e bottom ” (J. N o r t h r o p , 1951, star. 1382).

M ożna zatem przypuszczać, że w przypadku hieroglifów stropow ych z w arstw 1 beloweskich m am y rów nież do czynienia ze śladam i ryb.

Jeżeli przyjm iem y, że przypuszczenie takie jest słuszne, należałoby się zastanowić, w jak im celu zw ierzęta te żłobiły row ki na dnie, innym i słowy, z jak ą określoną funkcją fizjologiczną związana była ta czynność.

N ajprostsze a zarazem najbardziej narzucające się w yjaśn ien ie byłoby to, że w om aw ianych stru k tu ra c h m am y 'do czynienia z żerow iskam i ry bimi. Istnieją bowiem gatunki ry b żerujących w osadach dennych, ale bardziej szczegółowe rozw ażania n a ten tem at w ykraczałyby poza ram y tej n o tatk i 1. W literatu rze geologicznej przytaczane są przykłady ryb zagrzebujących się w celu ochrony przed nieprzyjacielem lub zaczajenia się n a ofiarę, k tó re ty m sam ym pow odują utw orzenie się określonych s tru k tu r w osadach (por. W . H a n t z s c h e l , 1935, A. S e i 1 a c h e r, 1953), Omawiane przez nas hieroglify nie czynią jednak w rażen ia śladów spo

czynku, przeto do tej grupy raczej ich zaliczyć nae można. Problem , czy omawiane row ki nie są przypadkiem śladam i tarła, był b ra n y przez nas pod uwagę, jednakow oż ze w zględu n a niem ożliwość uzyskania litera

tu ry i inform acji w ty m zakresie nie jesteśm y w możności w tym m iej

scu Więcej m u uwagi poświęcić.

Na zakończenie poruszym y jeszcze zagadnienie w ystępow ania opisa

nych tu hieroglifów we fliszu karpackim . Ja k wspom inaliśm y, nie znai- leźliśmy ich do tej p o ry nigdzie poza w arstw am i beloweskimi, co nie p rze

sądza rzecz jasn a tego, że zostaną one odnalezione w innych ogniwach.

Na razie stw ierdzam y, że hieroglify te należą do. form rzadkich (doty

czy to zresztą i w ystępow ania sam ych w arstw beloweskich), nie' na w szystkich bowiem ławicach form y te pojaw iają się, chociaż tam , gdzie w ystępują, pojaw iają się zawsze masowo w olbrzym ich ilościach.

T aki stan rzeczy przypisać należy w arunkom zachow ania się hie

roglifów stropow ych, któ re z reg u ły rzadziej są spotykane niż hieroglify spągowe. P rą d y zawiesinowe w prow adzające gw ałtow nie ogrom ne m asy osadu działają albo całkowicie niszcząco n a istniejące n a dnie s tru k tu ry (wówczas zachow ują się jedynie hieroglify m echanicznego pochodzenia związane z tym i prądam i), albo przeciwnie, konserw ują je bardzo dobrze, Zależy to jedynie od form y i sposobu przysypania. P rzy w olnej sedym en

tacji, a taką w ypada przypisać wielu choć n ie w szystkim osadom ilastym , w aru n k i zachow ania s tru k tu r n a dnie np. śladów pełzania itp. zawsze są gorsze. Nie należy rów nież zapominać o tym, że bardzo wiele ławic pias

kowcowych nie m a ostro zarysow anej pow ierzchni stropow ej, co oznacza,

1 W w odach słodkich do ryb takich n ależą m iędzy in n ym i karpie i liny. Ze

rując na dnie p ozostaw iają o n e charak terystyczn e ow aln e zagłęb ien ia w id oczn e czę

sto na dnie św ieżo spuszczonych staw ów . Z agłębienia te n ie są m oże tak w y d łu  żone jak opisyw ane przez nas ślady na stropie w a rstw p ia sk o w ców b elow sk ich , ale m ają rów nież w ałeczk ow ą obw ódkę zbudow aną z w y p ych an ego osadu. D ługość w y  żłobienia zależy zresztą od kąta, pod jakim ryba podp ływ a do dna, jeśli je st on n iew ielk i, w ów czas p ow stan ą w yd łużone ro w k o w e zagłębienia. Na ślad y ryb słod k o

w od nych żeru jących na dnie zw rócił nam u w agę prof. dr K. S t a r m a c h , za co mu w tym m iejscu, składam y podziękow anie.

(5)

że po złożeniu głów nej masy piaszczystej w gw ałtow nym akcie depozy- cyjnym dno n adal nie było ustabilizow ane, sedym entow ały bow iem wciąż jeszcze szybko bardziej subtelne zawiesiny ilaste. Ławice o uw arstw ieniu#

p rzekątnym osadzone przez p rąd y zw yczajne (choć często związane z p rą dam i zawiesinowymi) są w yrazem lepszej stabilizacji dna morskiego i w pew nych w arunkach dojść mogło do zachowania się śladów życia.

T rudniejszy jest do w yjaśnienia brak podobnych form w postaci n e

gatyw ów na spągowych pow ierzchniach ławic piaskowcowych. Być może, om aw iane w yżłobienia zrobione zostały przez organizm y - ,,piasko-lubne”

lub też w śród licznych hieroglifów spągowych pochodzenia organicznego negatyw y opisyw anych w yżłobień nie zostały jeszcze rozpoznane.

W YKAZ LITERATURY REFERENCES

1. H ä n t z s c h e l W . (1935), G obius m ic ro p s ais S tem sp u ren -E rzeu ger. N a tu r u.

Volk. H. 11.

2. N o r t h r o p J. (1951). O cean-B ottom photographs of th e neritic and bathyal en v iron m en t south of Cape Code. M assachusetts. Bull. Geol. Soc, A m . 62.

3. S e i l a c h e r A . (1953). D ie g eologisch e B ed eu tu n g fo ssiler Lebensspuren. Zschr.

d. D eutsch. Geol. Ges. 105.

4. S e i l a e h e r A. (1953). Studien zur P alichn ologie. I, Ueber die M ethoden der Palichn ologie. N. Jb. Geol. Pal. 96.

SUMMARY

A b s t r a c t . The authors are describing hieroglyphs of organic origin occuring ab un dantly on th e upper surfaces of som e beds of the B elo veza sandstones in the v ic in ity o f N aw ojow a.

T h eir origin is attributed to fr e e - sw im m in g anim als, probably to fish es.

T he up p er surfaces of some Beloveza sandstones (Middle Eocene) outcropping in the area south of N owy Sącz in W estern C arpathians ex h ib it num erous elongate gouges. The gouges are 3 to 5 cm long. The g reatest length seldom exceeds 6 cm. D iam eter of gouges range from from 1,5 to 2 cm an d th e ir d ep th attains 1 cm. (PI. XXVI, fig. 1,2 an d 3).

T ransverse sections through th ese furrow s are U -shaped and those along th e longer axes of th e gouges are asym m etrical, i.e. th ere is a gentle sloping of th e bottom n e a r one en d and m ore steep raise n ear another.

At th is end most of th e gouges show a collar-like sandy ridge elevated a few miilimeters above th e surface of th e bed. The gouges are often stria te d and ribbed longitudinally.

Since the described hieroglyphs occur alwtays ab u n d an tly on th e up p er surfaces of beds, we assum e th a t larg e areas of th e original Flysch- -sea bottom w ere grooved by thousands of very sim ilar gouges d istrib u t

ed in chaotic fashion. Occasionally the gouges m ay ru n roughly p arallel to each o th e r o r show a concentric arran g em en t. Q uite freq u e n tly the gouges are transsec ting one another. In th a t case th e gouge made earlier is alw ays dam aged by th e latter.

•*

(6)

The gouges are n o t re stric te d to th e up p er surfaces of th e sandstone beds. T hey m ay occur also inside them . As y et no co u n ter p a rts of these

^gOuges have been found on th e undersurfaces of sandstone layers. The m ost common type of hieroglyphs w hich is to be found on these surfaces are rectilin ear sand-filled bunrowings and sand trails of A nnelida (PI.

XXVI, fig. 4).

The gouges are accom panied by o th e r biohieroglyphs, usually m ean

dering w orm trails and little circu lar hollows of organic or inorganic o ri

gin (PL XXVI, fig. 2).

The gouges in question are in th e opinion of th e’ w rite rs of organic origin. It* is doubtful w h eth er any inorganic process could be responsi

ble for grooving short furrow s having the sam e shape and Isize and d istrib u ted in chaotic fashion on the sea bottom .

The logitudinal striatio n of gouges indicates th a t th e y have been made by sm all bodies brushing oceasionely against th e bottom. The trails do n o t continue beyond th e o u te r edges of th e gouge a n d therefore we m ay consider th em to be form ed by free sw im m ing anim als and at the same tim e exclude th e benthonic organism s.

E xam ination of published bottom photographs reveals freq u en tly the presence of m inor features on th e floor of re c e n t seas w hich resem ble m,any hieroglyphs of the Flysch sandstones. One of th e photographs published in J. N o r t h r o p ’ s paper (1951) show „num erous elongate gouges on th e bottom , thought to have been form ed by fishes w hich have brushed against by bottom ” ( N o r t h r o p 1951, p. 1382). These gouges detected by benthographs on the floor of A tlantic Ocean b ear striking resem blance to hieroglyphs reproduced in this p ap er (PI. XXVI, fig. I, 2, 3). T hey also suggest a possible mode of origin for th ese hieroglyphs w hich could be a ttrib u te d to fishes.

I t should be noted th a t some recen t fresh -w a te r fishes like tenches or carps, w hile searching for food often dig shallow elongate gouges on the bottom of ponds. These depressions are actually not so long as o u r hieroglyphs b u t show sim ilar asym m etrical shape and collar-like ridge o f pushed up sand along one of th e edges.

I t/is only in ra re instances w hen th e hieroglyphs are found on the top-surfaces of the flysch sandstones. This m ay be explained by the fact th a t at least th e low er p a rt of shales belongs to th e tu rb id ite sedim enta

tion. In m any cases th e sandstone beds are passing upw ards into shales w ith o u t w ell defined top-surfaces. This accounts also for the scarsity of sandstone beds w ith gouges discussed.

A cknowledgem ent: The w riters wish to convey th e ir th an k s to Dr. W. H antzschel for k in d discussion of th e hieroglyphs in question.

(7)

O BJA ŚN IEN IE TA BLIC Y X X V I E X PLA N A TIO N OF PLATE X X V I

Fig. 1. Fragm ent odsłonięcia w a rstw b elow esk ich w Uhryniu. P ow ierzchn ia stropo

w a piaskow ców z licznym i pożłobieniam i.

Fig. 1. Outcrop show ing num erous elo n g a te gouges on the topside of B eloveza sandstones in the Carpathian Flysch. Uhryń.

Fig. 2. P ow ierzchnia stropow a piaskow ca z U hrynia z w idocznym i w yżłobien iam i i tow arzyszącym i im innym i hieroglifam i.

Fig. 3. Fragm ent stropow ej pow ierzchni piaskow ca b elow esk iego z U hrynia z ró w  n oległym i i przecinającym i się w yżłobien iam i.

Fig. 2. and 3. D etails of outcrop sh ow n in fig. 1 w ith gouges and A n n e lid a tracks (fig. 2).

Fig. 4. Spągow a pow ierzchnia tego sam ego piaskow ca z w idocznym i w ałeczk ow ym i hieroglifam i.

Fig. 4. The underside of sandstones show n in fig. 1 — 3 w ith trails of Annelida.

(8)

S. Dżulyński i J. Kinle