Korale mioceńskie Polski

Korale mioceńskie Polski.

(Z 6 tablicami).

Polnische Miozankorallen.

(Mit 6 Tafeln).

W ST ĘP.

Materjał do niniejszej pracy uzyskałam głównie dzięki uprzej­

mym staraniom prof. W. F r i e d b e r g a, który mi swój własny zbiór oddał do opracowania, jak również korale, znajdujące się w zakładzie Paleontologicznym U. J. Prof. F r i e d b e r g o w i za­

wdzięczam także wypożyczenie mi korali ze zbiorów Muz. im Dżieduszyckich we Lwowie i ze zbiorów Muzeum Fizjograficznego Pol. Ak. Um. w Krakowie. Pan K o w a l e w s k i był łaskaw oddać mi do opracowania własne zbiory, pochodzące głównie z miocenu gór Świętokrzyskich.

Prof. W. F r i e d b e r g o w i składam na tem miejscu wyrazy szczerej wdzięczności za życzliwe wskazówki tyczące się pracy niniejszej i za nadesłanie literatury. Prof. E. P a s s e n d o r f e r o w i wyrażam serdeczne podziękowanie za pomoc w wykonaniu foto- grafij i za cenne uwagi odnośnie do ogólnych zagadnień, poru­

szonych w tej pracy. Dr. P o z n a ń s k i e m u , asystentowi przy katedrze Botaniki Ogólnej i Fizjologji U. P. dziękuję za wyko­

nanie fotografij płytek cienkich. Prof. J. F e l i x w Lipsku zezwolił mi na korzystanie ze swej olbrzymiej bibljoteki i swych zbiorów oraz udzielił mi cennych wskazówek, tyczących się struktury ko­

rali i ich oznaczania. Dr. T r a u t h z Wiednia był łaskaw nade­

słać mi kilka korali ze zbioru Naturhistorisches Museum, celem y porównania z niemi kilku wątpliwych gatunków. Dr. K ü h n

Rocznik Pol. Tow. Geol. VIII. 7

z Wiednia udzielił mi cennych informacyj w sprawie

Flabellum Roissyanum

E. H. Wszystkim tym Panom składam serdeczne podziękowanie.

Materjał opracowałam w zakładzie Paleontologicznym U. P., częściowo w instytucie Paleontologicznym w Lipsku i w British Museum w Londynie.

Na wyjazd do Lipska i Londynu otrzymałam stypendjum z Funduszu Kultury Narodowej.

Historja badań.

Pierwsze wiadomości o koralach mioceńskich w Polsce spo­

tykamy w r. 1837 u P u s c h a [35], który wspomina o kilku Tur- binoliach ze soli Wieliczki, poza tem wymienia

Turbinolia cuneata

Goldf. z Korytnicy i Wołynia i

Astraea geometrica

z Korytnicy.

Nieco później, w r. 1845, daje Z e j s z n e r [34] dokładny opis i dobre ryciny kilku gatunków: po raz pierwszy opisany zostaje pod nazwą

Caryophyllia crassa

osobnikowy koral ze soli Wie­

liczki, dziś powszechnie cytowany jako

Caryophyllia salinaria

Reuss, którą to nazwę dwa lata później otrzymał od R e u s s a [39], mimo, iż prawem pierwszeństwa należy mu się nazwa nadana przez Z e j s z n e r a . Poza tem opisuje Z e j s z n e r również z Wie­

liczki korala nowego

Caryophyllia Boczkowskii,

którego oryginału nie zdołałam uzyskać. Gatunek

Turbinolia cuneata

Goldf. zostaje przez Z e j s z n e r a zidentyfikowany z

Turbinolia sinuosa

Brongn.

Pracy jego nie znał, lub nie uwzględnił E i c h w a l d [5], który opisuje nieznaną mu formę

Flabellum cuneatum

Goldf., powołując się jedynie na P u s c h a , a gatunek

Astraea geometrica

Goldf.

P u s c h a opisuje jako

Astraea hirtolamellata

Mich., podając również, że w miocenie polskim są dotąd znane trzy gatunki ko­

rali, należących do trzech rodzajów. W r. 1871 R e u s s [42], dając zasiąg występowania gatunku

Heliastraea Reussiana

E. H. cytuje ją również z Tarnopola. S i e m i r a d z k i [46], sporządzając spis zbiorów z Muz. im. Dzieduszyckich, wymienia 20 gatunków.

K o w a l e w s k i [19] cytuje 11 gatunków, zebranych i oznaczo­

nych przez niego z miocenu gór Świętokrzyskich, przy niektórych koralach powołuje się na innych autorów, głównie na Ko n t k i e - w i c z a i S i e m i r a d z k i e g o . F r i e d b e r g [10] wymienia z Brzeszcz

Dendrophyllia Poppelacki

Reuss (

Amphihelia Sismon-

diana

Seg.), dwa gatunki z Korytnicy i jeden z Daszawy. N i e d ź-

również z kilku koralami mioceńskiemi. Wymieniają je M. Ł o m ­ n i c k i , F r i e d b e r g i T e i s s e y r e . Ostatni, badając budowę Miodoborów, stwierdza istnienie prawdziwych raf koralowych w temże paśmie. Poniżej podaję spis cytowanych korali z miocenu polskiego, miejscowości, z których pochodzą i w nawiasach nazwy, Używane w niniejszej pracy.

Thecocyathus podolicus

Siem., Dryszczów =

{Syzygophyllia brevis

Reuss).

Astraea geometrica

Goldf., Korytnica, =

A. hirtolamellata

Mich., Korytnica = (?

Orbicella Reussiana

E. H.).

Isastraea

sp., Oskrzesińce = (

Orbicella Reussiana

E. H.).

Heliastraea Reussiana

E. H., Zborów, Kabarowce, Czystopady, Oskrzesińce, Grabowice, Zgłobice, Korytnica, Chomentów, Mało- szów, Tarnopol, Daszawa = (

Orbicella Reussiana

E. H.).

Solenastraea tenera

Reuss, Zborów, Czystopady = (

Orbicella Reussiana

E. H.).

Heliastraea conoidea

Reuss, Podmichale, Kłębówka = (

Orbi­

cella conoidea

Reuss).

Prionastraea pygmaea

Siem., Korytnica =

(Plesiastraea De- smûulinsi

E. H.).

F avia corallaris

Reuss, Korytnica =

{Plesiastraea Rometten- sis

Seg.).

Favia corallaris

Reuss, Czystopady, Zbaraż, Skała.

Solenastraea distans

Reuss, Zbaraż =

{Favia

sp.).

Favia corallaris

Reuss, Czystopady, Zbaraż =

{Favia Fried- bergi

n. sp.).

Stylocora exilis

Reuss, Korytnica.

Astraea Frohlichi

Reuss, Niedomice, Czystopady =

{Sidera- stràea Łomnickii

n. sp.).

Astraea Frohlichi

Reuss, Oskrzesińce, Brody =

{Siderastraea italica

Defr.).

Balanophyllia varians

Reuss, Dryszczów, Korytnica.

Balanophyllia concinna

Reuss, Korytnica.

Balanophyllia

cf.

concinna

Reuss, Korytnica =

(B.

aff.

prae- lónga

Mich.).

Stephanophyllia imperialis

Mich., Pustomyty.

x) N i e d ź w i e d z k i : Stosunki geol. formacji soln. Wieliczki i Bochni.

Kosmos t. 8, str. 392, Lwów 1883.

Ceratotrochus multiserialis

Mich., Niżniów.

Cerałotrochus aequicostatas

Reuss (?), Lwów = (nieoznaczalny).

Thecocyathus

aff.

velatus

Reuss, Karsy = (

Ceratotrochus Ko­

walewska

n. sp.).

Discotrochus Duncani

Reuss, Korytnica, Karsy.

Turbinolia cuneata

Goldf., Korytnica i Wołyń =

Turbinolia sinuosa

Brongn., Korytnica =

Flabellum cuneatum

Goldf., Ko­

rytnica =

F. multicostatum

Reuss, Korytnica =

F. Roissyanum

E. H..

Korzowa, Korytnica, Chomentów, Karsy, Jawor, Lipa =

{Flabellum Zejszneri

n, sp.).

Flabellum multicostatum

Reuss, Pustomyty =

{Flabellum

sp.).

Koral, Gliwice Stare =

{Flabellum rhodense

Jtissen).

Turbinolia,

Wieliczka =

Caryophyllia crassa

Z., Wieliczka =

Ca- ryophyllia satinaría

Reuss, Podgórze (?), Wieliczka, Bochnia =

{Coe- nocyathus crassus

Z.).

Caryophyllia Boczkowskii

Z., Wieliczka.

Trochocyathus Karreri

Reuss, Dryszczów =

{Caryophyllia arcuata

Reuss).

Trochocyathus Karreri

Reuss, Zborów =

{Coenocyathus zbo- roviensis

n. sp.).

Acanthocyathus vindobonensis

Reuss, Dryszczów.

Ceratotrochus duodecimcostatus

Goldf., Korytnica =

{Acantho­

cyathus vindobonensis

Reuss).

Dendrophyllia Poppelacki

Reuss, Zborów =

{Cladangia con­

fería

Reuss).

Dendrophyllia Poppelacki

Reuss, Brzeszcze =

{Amphihelia Sismondiana

Seg.).

Porites

sp., Zbaraż, Góra Bohót.

Występowanie głębokościowe dziś żyjących rodzajów.

Badania nad dziś żyjącemi koralami, a zwłaszcza nad głę­

bokością, w jakiej żyją poszczególne rodzaje, mają wielkie zna­

czenie dla stwierdzenia, w jakiej głębokości powstał osad, zawierający kopalne formy. Korale rafowe, bardzo czułe na zmianę głębokości, były prawdopodobnie w minionych okresach geologicznych również przywiązane do pewnej głębokości, której przekroczenie powoduje ich obumieranie. Korale osobnikowe na­

tomiast są wedle G e r t h a [13] przywiązane do głębszej wody i do ilastego osadu, rzadko występują razem z rafowemi, prze-

Zestawienie tabelaryczne występowania korali polskich na innych obszarach.

Tabellarische Übersicht über das Auftreten der polnischen Korallen in anderen Ländern,

Nazwy gatunków Arten

O b s z a r y — G e b i e t e

KotlinaCzesko-Mor. Böhm.-Mähr. Becken ZagłębieWiedeńskie Wiener Becken Siedmiogród Siebenbürgen Kotlina węgierska Ungarisches Becken Wtochy Italien Francja Frankreich Póln. Niemcy Norddeutschl. Bośnia Bosnien Mala Azja i Persja Kl. Asienu.Persien

Syzygophyllia brevis Reuss . . X X

Orbicella Reussiana E. H . . . X X X X X X

„ var. minor Felix . . X

„ conoidea Reuss . . . X X X X X X

„ plana Mich... X

Cyphastraea distans Reuss . . X X X X

„ manipulata Reuss X . X X X X

Plesiastraea Desmoulinsi E. H. X X X

„ Romettensis Seg. X X

Favia Friedbergi n. sp. . . .

„ corallaris Reuss . . . . X

Stylocora exilis Reuss . . . . X X

Siderastraea Felixi n. sp. . .

„ Łomnickii n. sp. .

„ italicä Defr. . . . X X X X

Balanophyllia varians Reuss . X X X X

„ concinna Reuss X X ^V X X

„ irregularis Seg. X X X X

„ aff. praelonga Mich. X X

Stephanophyllia imperialis Mich. X X X X X

Dendrophyllia prismatica R. . X

„ taurinensis E. H. X X

Ceratotrochus multiserialis M. X X X X X

„ Kowalewskii n. sp.

„ granúlalas n. sp. .

Discotrochus Duncani Reuss . X X X X

Flabellum Zejszneri n. sp. . .

„ rhodense Jüssen . . X

„ Reussi Prochazka . X

„ Suessi Reuss . . . X

Caryophyllia arcuata E. H. . . X

„ cladaxis Reuss . X

„ crispata Reuss . X

„ degenerans Reuss X

Coenocyathus crassus Zejszn. . X

„ aff. depauperatus R. X X

„ zboroviensis n. sp. .

Acanthocyathusvindobonensis R. X X X X X

Paracyathus cupula Reuss . . X

Cladangia confería Reuss . . X X X X X

Amphihelia Sismondiana Seg. . X X

Porites Vindobonarum primaKühn X X

ważnie bowiem żyją we większej głębokości. Poniżej podaję głę­

bokości, wymagane przez dziś żyjące rodzaje, wedł. W a 11 h e r a [50]

i V a u g h a n a [49].

Orbicella

... koral rafowy (Riffkoralle)

Cyphastraea

... .... . „ „ „

Plesiastraea

. . ... „ „ „

Siderastraea

... „ „ „

Balanophyllia

płytka woda do 400 f. (Seichtwasser bis 400f.) (=732 m)

Dendrophyllia

„ „ „ 750 f. (Seichtw. bis 750 f.) ( = 1371 m)

Stephanop h y Ilia

...(

St

.

complicata

235 m)

Amphihelia

... 158— 892 f. ( = 288*95— 1631 26 m)

Ceratotrochus

. ... .... ... 548 m

Acanthocyathus

. . . 360— 480 m

Caryophyllia

płytka woda do 1500 f. (=2730 m) (Seichtw. bis 1500f.)

Paracyathus

„ „ „ 750 f. (=1371 m) (Seichtw. bis 750 f.)

Flabellum

„ „ „ 1500 f. ( = 2730 m) (Seichtw. bis 1500 f.)

Porites

... koral rafowy (Riffkoralle).

Zespół fauny koralowej i warunki batymetryczne powstania osadów w poszczególnych odkrywkach.

M i o cen g ó r Ś w i ę t o k r z y s k i c h .

K o r yt n i c a — C h o m e n t ó w . W swej pracy nad mio^

cenem gór Świętokrzyskich daje K o w a l e w s k i [19] podział miocenu na poziomy i opisuje zespół fauny, w nich zebranej.

Najniższy jest poziom podlitotamniowy z marglami ostrygo- wemi, które charakteryzują transgresję tortonu na wapieniach juraj­

skich. Korale, zebrane w marglach ostrygowych, są następujące:

Orbicella conoidea

Reuss . . . . 1 okaz

„

Reussiana

E. H. . . 4 okazy

„ „ var.

minor

Felix 1 okaz

„

plana

Mich...1 „

Cyphastraea manipulata

Reuss . . 1

Plesiastraea Desmoulinsi

E. H. . . 1 „

„

Romettensis

Seg. . . 2 okazy

Balanophyllia varians

Reuss . . . 87 okazów

Balanophyllia concinna

Reuss . . 3 okazy

irregularis

Seg. . . 6 okazów

„

aff. praelonga

Mich. . 1 okaz

Dendrophyllia taurinensis

E. H. . . 36 okazów

prismatica

Reuss . . 2 okazy

„ sp. . . . 1 okaz

Acanthocyathus vindobonensis

Reuss 1 „

Discotrochus Duncani

Reuss . . . 8 okazów

Astraeide

jak

Orbicella, Plesiastraea

i

Cyphastraea

są rafo- twórcze, żyły więc w morzu o głębokości nie przekraczającej 40 m 1), Przyjmuję więc dla osadu głębokość do 40 m. Głębokość tę po­

twierdzają resztki innych zwierząt. Korale, zwłaszcza

Balanophyllia

i

Dendrophyllia

, są przytwierdzone do ławic ostrygowych. Dziś żyjąca

Ostrea edulis

tworzy ławice w głębokości 1—82 m, naj­

lepsze warunki biologiczne ma w głębokości 30— 35 m ( An d r é e ) . Również gruboskorupne małże i ślimaki, skałotocze (

Pholas

), liczne mszywioły i robaki, znamionują wodę płytką, „fację rafowo-brzeżną przy skałkach jurajskich“ (F r i e d b e r g 2).

Według K o w a l e w s k i e g o odsłonięto takież same warstwy jak w Korytnicy również w Chomentowie, a mianowicie te same margle ostrygowe, spoczywające na wapieniu jurajskim, stoczonym przez skałotocze. Fauna jest zupełnie podobna, lecz uboższa niż w Korytnicy, z pośród korali natrafiono tylko na

Balanophyllia varians

Reuss. Przyjmuję więc głębokość podobną lub nieco większą niż w Korytnicy.

Wyżej leżące iły pleurotomowe, plastyczne w K o r y t n i c y , C h o m e n t o w i e i w K a r s a c h są utworem głębszego morza.

Fauna różni się głównie brakiem ławic ostrygowych i korali ra- fotwórczych. Znaleziono tylko korale osobnikowe.

w K o r y t n i c y .

Ceratotrochus Kowalewskii

n. sp... 2 okazy

Flabellum Réussi

P ro c h â z k a ... 12 okazów

„

Zejszneri

n. sp... 32 „

2) Według W e d e k i n d a, K a y s e r a i A n d r e e g o [1] żyją rafowe ko­

rale do głębokości 40 m, według W a l t h e r a [50] do 100 m.

2) W. F r i e d b e r g : Uwagi nad nowszemi próbami podziału naszego miocenu. Rocz. Pol. Tow. Geol., tom VII.

Caryophyllia cladaxis

R e u s s ... 1 okaz

„

crispata

R e u s s ... 3 okazy

Paracyathus cupula

R e u s s ... 3 „ w C h o m e n t o w i e .

Flabellum Zejszneri

n. sp...

„ „ var.

juncta

n. var.

5 okazów 1 okaz w Ka r s a c h .

Stylocora exilis

R e u s s ...1 okaz

Ceratotrochus Kowalewskii

n. sp...2 okazy

Flabellum Suessi

R e u ss...1 okaz

Zejszneri

n. sp... 5 okazów

„ „ var.

juncta

n. var. . . 4 okazy

Trudno na podstawie powyższej fauny koralowej osobnikowej ustalić głębokość. V a u g h a n [49] przyjmuje dla podobnego ze­

społu około 100 f. i więcej.

W nieco wyższym poziomie osad ilasty zamienia się w mar- glisty. Z pośród korali wymienia K o w a l e w s k i tylko rafową

Orbicella Reussiana

E. H. Morze się spłyciło do 40 m i straciło swój spokojny charakter. Obok dawnej fauny występują nowe, gruboskorupne małże, jak

Ostrea crassissima

i

Pecien latissimus.

M a ł o s z ó w .

Orbicella Reussiana

E. H...

„

conoidea

R e u s s ...

„

plana

Mich...

Cyphastraea distans

Reuss ...

Porites Vindobonarum prima

Kühn . .

Jest to fauna wyłącznie rafowa, żyjąca dziś w wodzie płytkiej do 40 m. Występuje tam

Porites,

który jest obecnie najważniej­

szym koralem rafotwórczym, w trzeciorzędzie natomiast był rzadki.

5 okazów 4 okazy

1 okaz 1 * 6 okazów

M i o c e n z a g ł ę b i a w ę g l o w e g o . G l i w i c e St are.

Flabellum rhodense

Jüssen . . . 1 okaz

Miejscowość powyższa znajduje się poza granicą polską, na Śląsku niemieckim. Wobec bliskości położenia i facji ilastej, w na- szem zagłębiu węglowem można się spodziewać fauny zbliżonej.

W Gliwicach Starych prof. F r i e d b e r g [10] znalazł 1 okaz ko­

rala osobnikowego, wraz z liczną fauną mięczaków. Osobnikowy koral, brak korali rafowych i cienkoskorupne przegrzebki charak­

teryzują nieco większą głębokość.

J a w i s z o w i c e i B r z e s z c z e .

Amphihelia Sismondiana

Seg. (bardzo liczne)

Coenocyathus

aff.

depauperałas

Reuss 2 ok.

Według F r i e d b e r g a [10] zawierają iły, leżące na węglu, mnóstwo ułamków korali z rodzaju

Amphihelia

(cytowanych jako

Dendrophyllia Poppelacki

Reuss), który żyje dziś w głębokości znacznej od 158— 900 sążni. Ze względu na obfite resztki powyż­

szego korala, który tutaj znajdował korzystne warunki bytu, przyjąć należy głębokość conajmniej 300 m.

P o l s k a O s t r a w a .

Crayophyllia degenerans

Reuss . . 2 okazy

Powyższy koral żyje w głębokości nie dającej się ściśle określić. K i t t l znalazł m. i. gatunek

Trochocyathus affinis

Reuss, który dziś żyje poniżej 200 m i przypisuje tym warstwom dość znaczną głębokość (100— 500 m).

M i o c e n p o d k a r p a c k i . W i e l i c z k a .

Coenocyathus crassus

Zejszn. . 6 okazów

We warstwowanym utworze solnym znaleziono dość liczne okazy powyższego korala, który charakteryzuje osady ilaste, utwo­

rzone w spokojnem morzu, nie pozwala jednakże na ustalenie głębokości.

B o g u c i c e .

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 5 okazów

Rafowy koral, znaleziony w piaskach o przekątnem uławi- -ceniu, charakteryzuje fację przybrzeżną.

G r a b o w i c e.

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 1 okaz

Poza jednym koralem rafowym znalazł N i e d ź w i e d z k i w ile bogatą faunę mięczaków, charakterystyczną dla morza płytkiego, n. p.

Natica millepunctata

Lam. (3— 98 m), ostrygi,

Pectunculus

pilosus

L. (1—82 m).

N i e d o m i c e .

Siderastraea Łomnickii

n. sp. . . 1 okaz

Przyjąć należy małą głębokość, jednak ze zastrzeżeniem, po­

nieważ znaleziony tam koral jest silnie otoczony.

Z g ł o b i c e.

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 2 okazy

W iłach znalazł F r i e d b e r g rafową Orbicellę, poza tem opisał stąd bogatą faunę mięczaków, zbliżoną do fauny z Grabo- wic. Głębokość nie przekraczała więc 40 m.

N i e c h o b r z .

Orbicella

sp... 1 okaz

Według informacji ustnej dr. G o ł ą b a pochodzi okaz ten z wapienia litotamniowego, razem z charakterystyczną fauną przy­

brzeżną: robaki, jeżowce, pąkle, gruboskorupne mięczaki itd. Głę­

bokość osadu nie przekracza więc 40 m.

D as za w a.

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 1 okaz

W ile solnym, wieku helweckiego lub tortońskiego według prof. F r i e d b e r g a [10], znaleziono 1 okaz rafowego korala, który przemawia za płytkiem morzem. Z występowania powyż­

szego korala w ile solnym wnioskować można o podobnych ba- tymetrycznych warunkach dla Wieliczki i Bochni, skąd znany jest tylko koral osobnikowy

Coenocyathus crassus

Zejszn. A zatem ił solny powstał w głębokości, nie przekraczającej 40 m,

P o d m i c h a l e .

Orbicella conoidea

Reuss . . . 1 okaz

M. Ł o m n i c k i podaje powyższego rafowego korala, cytując go jako

Heliastraea Reussiana

E. H. [2], wraz z okruchami fauny mięczaków. Głębokość była więc nieznaczna (do 40 m).

O s k r z e s i ń c e .

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 1 okaz

Siderastraea italica

Defr...1

Korale rafowe przemawiają za istnieniem płytkiego morza;

pochodzą one z iłów pokuckich.

M i o c e n P o d o l a . P u s t o m y t y .

Flabeilum

sp... 2 okazy .

StephanophyIlia imperialis

Mich. 1 okaz

StephanophyIlia

tkwi w drobnoziarnistym piaskowcu z kilku ziarenkami glaukonituA), pochodzi więc z nieco głębszego morza.

Według F r i e d b e r g a [11] są osady piaskowcowe Pustomyt, znane w literaturze jako warstwy świerzkowieckie, utworami nieco głębszego morza. Potwierdza to występowanie osobnikowych ko­

rali i brak rafowych,

Stephanophyllia complicata

żyje dziś w głę­

bokości 235 m, przyjąć należy więc głębokość 200 m lub większą.

K r o s i e n k o .

Orbicella

sp... 1 okaz

Na odłamku przekrystalizowanego wapienia z ziarenkami kwarcu, odciskami mszywiołowych kolonij, skorup mięczaków, zachowało się jądro powyższego rafowego korala, co świadczy o płytkięm morzu.

N i ż n i ó w.

Ceratotrochus multiserialis

Mich. . 1 okaz

Dziś żyjące gatunki z rodzaju

Ceratotrochus

pochodzą z głę­

bokości nieco większej, W a l t h e r bowiem podaje głębokość 548 m, a F e l i x [6] dla gatunku C.

typus

Seg. 457— 732 m. Brak ko­

rali rafowych i resztki ilastego osadu z ziarenkami glaukonitu, zachowanego w kielichu, świadczą o nieco większej głębokości,

100-200 m.

D r y s z c z ó w .

Syzygophyllia brevis

Reuss . . 1 okaz

Balanophyllia varians

Reuss . . 3 okazy

Ceratotrochus granulatus

n. sp. . 1 okaz

Discotrochus Duncani

Reuss . . 1 „

Acanthocyathusvindobonensis

Reuss 1 „

Caryophyllia arcuata

E. H. . . 2 okazy

Żyły tu tylko korale osobnikowe, charakterystyczne dla facyj ilastych i nieco głębszej wody. Trudno ustalić przybliżoną głębo­

kość. Poziom, z jakiego pochodzą powyższe korale, nieznany.

x) Według oznaczenia prof. P a s s e n d o r f e r a .

Występowanie ich potwierdza orzeczenie Ł o m n i c k i e g o [2], że

„miocen osadzony został w erozyjnem zagłębiu kredowem jako ściśle przybrzeżny utwór, przy bardzo słabem w tern właśnie miejscu prądowaniu morza, jak gdyby w zatoce spokojnej“. Za­

głębie to było jednakże głębsze niż ogólnie morze podolskie, gdzie przeważają korale rafowe, których tutaj brak zupełnie.

K o r z o w a.

Flabellum

sp...2 okazy

W piaskowcowem jądrze jedynego korala widzimy liczne zia­

renka glaukonitu i kwarcu. Sądząc z charakteru osadu i obecności glaukonitu, jest to osad głębszego morza (według A n d r e e g o występuje glaukonit najobficiej w głębokości 100 sążni ang.). Ob­

serwacje moje wskazują na to, że

Flabellum

charakteryzuje osady ilaste, lub drobnoziarniste piaskowce, powstałe w głębszem morzu (Gliwice Stare, Korytnica ił, Pustomyty), a więc nie może pocho­

dzić z wapieni litotamniowych jak podaje S i e m i r a d z k i [45], K a b a r o w c e .

Orbicella Reussiana

E. H. . . . 2 okazy

Powyższy koral rafowy jest pokryty piaskowcem gruboziar­

nistym, z okruchami skorup. Jest to więc okaz biologicznie cie­

kawy. Koral żył zapewne w czystej wodzie i przy zmianie facji został wprost zasypany grubym materjałem terrygenicznym i obumarł.

Z b o r ó w .

Cladangia conferta

Reuss . . 1 okaz

Orbicella Reussiana

E. H. . . 5 okazów

Siderastraea italica

Defr. . . 1 okaz

Coenocyathus zboroviensis

n. sp. 1 „

Fauna koralowa pochodzi według etykiety z piasków folwarku Okop, nader bogatych w skamieliny, jak opisuje F r i e d b e r g [10].

Osad jest płytkomorski.

B r o d y (S m ó 1 n o).

Siderastraea italica

Defr. . . . 1 okaz

Okaz jest dobrze zachowany, pochodzi z morza płytkiego do 40 m, jest w żwirach na złożu drugorzędnem.

K o c i u b i ń c z y k i .

Siderastraea iłalica

Defr. . . 5 okazów

Według T e i s s e y r e g o ([2] zesz. 8 str. 310) pochodzi po­

wyższy gatunek z piasków podlitotamniowych ławicy węglono- śnej, obok niego występuje bogata fauna mięczaków. Jeśli koral znajduje się na pierwszorzędnem złożu, przyjąć należy dla piasków osadzenie ich w płytkiem morzu.

S k a ł a .

Favia corallaris

R e u ss...1 okaz

Horyzont, z którego pochodzi koral, jest nieznany. Jego obec­

ność świadczy o osadzie płytkomorskim do 40 m.

K ł ę b ó w k a .

Orbicella conoidea

Reuss . . . . 1 okaz

Koral jest nieco otoczony, wniosek o płytkomorskim osadzie do 40 m. należy więc przyjąć z pewnem zastrzeżeniem; poziom i zespół fauny nieznany. Miejscowość poza granicami Polski.

M i o d o b o r y . Z b a r a ż , G ó r a Łan.

Siderastraea Felixi

n. sp. . . 5 okazów

Favia Friedbergi

n. sp. . . . 1 okaz

„

corallaris

Reuss . . . 1 „

„ sp... 1 „

Porites

([2] zesz. 8, str. 86) G ó r a B o h ó t .

Favia Friedbergi

n. sp...1 okaz

Powyższa fauna pochodzi z tortońskiego wapienia rafowego, zw. wapieniem bohóckim. Według spostrzeżeń T e i s s e y r e g o ([2]

zesz. 8) elementem dominującym w tych rafach są mszywioły, mniej jest nullipor, a sporadycznie tylko zjawiają się korale, miej­

scami jednak dominują, n. p. w Zbarażu i w obrębie Góry Bohót.

Stąd pochodzi wyżej cytowana fauna w pięknych i dobrze zacho­

wanych dużych okazach. Towarzyszą jej liczne małże skałotoczne, rzadziej gruboskorupne wielkie okazy z rodzaju

Haliotis, Conus,

Cypraea

i liczne robaki. Jest to jedyna typowa rafa koralowa w Polsce, przyczem całe pasmo Miodoborów przedstawia się jaka

rafa barjerowa, o stromym stoku zewnętrznym, t. zn. zachodnim, wybrzeże natomiast znajdowało się na wschód od niej (według M i c h a l s k i e g o [27] i T e i s s e y r e g o [2]).

C z y s t o p a d y .

Orbicella Reussiana

E. H... 9 okazów

„ „ „ var.

minor

Felix 1 okaz

Favia Friedbergi

n. sp... 1 „

Siderastraea Łomnickii

n. sp. . . . 7 okazów

Według S i e m i r a d z k i e g o [45] występują typowe skały rafowe również w Czystopadach, z charakterystyczną fauną zbarazką.

Korale są podobnie dobrze zachowane.

G ó r a W o ł o w a .

Porites Vindobonarum prima

Kühn 5 okazów

W wapieniu rafowym z licznemi robakami i bogatą fauną mięczaków znajdują się dość wielkie kolonje powyższego korala.

Kolonje uległy częściowo pseudomorfozie, porowatość ścian za­

nikła częściowo przez wtórne osadzenie wapienia.

Wnioski batymetryczne i klimatyczne.

Występowanie charakterystycznej fauny koralowej potwierdza wyniki badań, osiągnięte inną drogą przez badaczy morza mio­

ceńskiego w Polsce.

W helwecie wkracza do Polski morze mioceńskie bramą mo­

rawską, osadzając na utworach węglowych iły, powstałe w morzu nieco głębszem. Potwierdzają to korale osobnikowe, które zna­

mionują spokojne wody, a więc osad, powstały w nieco większej głębokości 200— 300 m (Gliwice Stare, Jawiszowice, Polska Ostrawa).

U podnóża Karpat, w iłach solnych (Wieliczka, Bochnia), wy­

stępuje tylko pojedyńczo żyjący

Coenocyathus crassus

Zejszn., który nie daje wyraźnej charakterystyki warunków głębokościo­

wych, natomiast obecność rafowej

Orbicella Reussiana

E. H. z iłu solnego w Daszawie świadczy o płytkiej wodzie. Stąd wniosko­

wać można, że głębokość basenów, w których tworzył się ił solny u podnóża Karpat, nie przekraczała 40 m.

W tortonie rozlewa się morze, jest przeważnie płytkie, dla­

tego facjalnie dość urozmaicone i często sprzyja występowaniu ko­

rali rafowych. Obszar tortoński podkarpacki jest płytkomorski.

przybrzeżny, z licznych miejscowości posiadam tylko rafowe ko­

rale (Bogucice, Grabowice, Zgłobice, Niedomice, Niechohrz, Pod- michale). Pochodzą one z iłów, piasków i wapieni litotamniowych.

W obrębie gór Świętokrzyskich korale doskonale odzwier­

ciedlają oscylację morza. W najniższym poziomie żyła wśród ławic ostrygowych bogata rafowa fauna korali. W iłach według K o w a ­ l e w s k i e g o [19] reprezentujących poziom wyższy i osad głębszy spotyka się wyłącznie korale osobnikowe, a gdy znów następuje spłycenie wody, zanikają osobnikowe, a powracają rafowe.

Morze podolskie było płytkie i sprzyjało istnieniu rafowych korali, znanych z licznych miejscowości (Kabarowce, Brody, Kłę- bówka, Zborów, Kociubińczyki, Skała). Nie brak jednakże w tem płytkiem morzu głębszych miejsc, w których osadzały się iły i drobnoziarniste piaskowce, a żyły tylko korale osobnikowe (Niż- niów, Korzowa, Dryszczów).

W obrębie Miodoborów natomiast znalazły korale tak dogodne warunki, że utworzyły znacznej wielkości rafy. Upada więc orze­

czenie K ü h n a [23], iż rafy koralowe w Eggenburgu (burdigal) są najdalej ku północy posuniętą rafą w trzeciorzędzie Europy.

Rafy koralowe w obszarze Miodoborów są młodsze, bo powstały w II. piętrze śródziemnomorskiem i są dalej ku północy wysunięte.

Stwierdził to M i c h a l s k i [27] a później T e i s s e y r e ([2] zesz. 8, str. 328): „Koralowa bohócka fauna Miodoborów zasługuje na uwagę... Miodobory przedstawiają we faunie miocenu jedno z roz- leglejszych, a przytem najdalej na północy położonych stanowisk rafowych“.

Korale, jako zwierzęta stenotermiczne, wymagają temperatury nie obniżającej się poniżej 205° C. Granicą południową i pół­

nocną ich występowania jest dziś szerokość geograficzna 32°.

A n d r é e [1] wspomina o rafach koralowych na Bermudach, na szerokości 32'5°. Rafy są tam mniejsze niż w obrębie izokrym, a miejscami przeważają robaki i glony. Podobne warunki klima-- tyczne panowały może w paśmie Miodoborów, temperatura mini­

malna wynosić mogła, jak na Bermudach, 16— 17° C, korale były bowiem podobnie słabo reprezentowane, a przeważają robaki i mszy- wioły. Z a b ł o c k i 1) zbadawszy florę Wieliczki doszedł do wniosku, że w helwecie temperatura była ciepłoumiarkowana, taka jak dziś

*) J. Z a b ł o c k i : Flora kopalna Wieliczki na tle ogólnych zagadnień paleobotaniki trzeciorzędu. Akta Soc. Bot. Pol. Vol. VII.

panuje w obszarach położonych o 12° szerokości dalej ku po­

łudniowi. Korale jednakże świadczą o nieco cieplejszym klimacie.

Podobnie jak to dla Rybicy stwierdził V a d a s z [48], wszystkie rafotwórcze korale miocenu polskiego nie tworzyły typowych raf, lecz drobne kępy. Kolonie ich są małe, robią wrażenie obumiera­

jącej fauny, która nie znalazła dogodnych warunków życiowych.

Trudno twierdzić, że klimat był zbyt zimny, skoro w obrębie Miodoborów istnieć mogły typowe rafy, lub tłumaczyć wysłodze- niem morza tortońskiego, które nastąpiło wyraźnie w Sarmacie.

Zdaje się, że przyczyną obumierania rafotwórczych korali jest za­

nieczyszczenie wody materjałem terrygenicznym, pochodzącym częściowo z Karpat; nasze małe kępy rafowe nie pochodzą bowiem z czystych wapieni, lecz przeważnie z piasków i iłów. Potwierdza to najlepiej

Orbicella

z Kabarowiec: koral obumarł, bo został' wprost zasypany materjałem terrygenicznym, który się dziś za­

chował jako gruboziarnisty piaskowiec na rafie.

Znanym objawem miocenu śródziemnomorskiego jest cofanie się raf koralowych ku południowi i ku wschodowi. Przyczyną tego jest przedewszystkiem pogarszanie się stosunków klimatycz­

nych. W pierwszem piętrze śródziemnomorskiem (Eggenburg) tworzą korale wedle K ii h n a [23] pokaźne rafy, zbudowane prze­

dewszystkiem przez

Astraeide {Orbicella, Isastraea

),

Fungidae {Siderastraea)

i

Poritidae.

Podobne rafy znajdują się w południowej Francji i w Małej Azji. W II. piętrze śródziemnomorskiem już przeważają w Europie korale osobnikowe, jako mniej czułe na zmiany klimatyczne. Typowych raf koralowych brak w zagłębiu wiederiskiem. Najmłodszą i najdalej ku północy wysuniętą rafą w Europie są Miodobory. Prócz tego częste są rafowe korale we Włoszech, a w Małej Azji i Persji przeważają one jeszcze. W plio- cenie cofnęły się rafy jeszcze dalej ku południowi. Spotykamy je już tylko rzadko we Włoszech

{Astraeidae

i

Siderastraea).

Od plejstocenu brak ich zupełnie na obszarze dzisiejszego morza Śródziemnego.f

Wnioski paleogeograficzne.

Największą ilość gatunków wspólnych z miocenem Polski posiada kotlina czesko-morawska, na 34 znanych dotąd korali polskich znaleziono tamże aż 22 gatunków. Jest to zrozumiałe, jeśli uwzględnimy bezpośrednie połączenie Moraw z Polską, gdyż

cieśniną morawską wkraczało morze mioceńskie do Polski. Naj­

więcej gatunków wspólnych jest wśród korali osobnikowych, które znikąd indziej poza tem nie są cytowane.

Istnieje również wielkie podobieństwo do fauny koralowej Siedmiogrodu. Wspólne są głównie korale rafowe, charakterystyczne dla miocenu Siedmiogrodu, jako płytkomorskiego utworu, podobnie jak w Polsce. Kotlina węgierska i zagłębie wiedeńskie mają zbli­

żone zespoły fauny koralowej, pierwsza 10, drugie 12 gatunków wspólnych.

Rzecz znamienna, że w miocenie włoskim jest stosunkowo wielka ilość gatunków znanych z miocenu polskiego, bo aż 12.

Świadczyć to mogłoby o dogodnem połączeniu połaci wschodniej morza Śródziemnego z właściwem Morzem Śródziemnem.

Charakter fauny koralowej jest zasadniczo jednolity na całym obszarze miocenu śródziemnomorskiego od właściwego Morza Śródziemnego aż do Małej Azji i Persji. Świadczy o tem obec­

ność aż 8 gatunków wspólnych dla morza polskiego i orjental- nego, charakterystycznych dla całego obszaru, chociaż w Małej Azji przeważają gatunki rafowe, a na zachodzie większa jest liczba osobnikowych.

W naszym miocenie nie znalazłam jednak żadnych gatunków spotykanych w miocenie archipelagu indyjskiego, mimo, że istnieją 3 gatunki wspólne dla rejonu śródziemnomorskiego i indyjskiego, jak stwierdził K ü h n [22], a między niemi ogromnie rozpowszech­

niona jest

Siderastraea crenulata

Goldf.

Pewną ilość gatunków spotykamy również w Oceanie Atlan­

tyckim, gdyż 4 gatunki znane u nas, a rozpowszechnione w ob­

szarze śródziemnomorskim, występują sporadycznie w zatokach atlantyckich na terenie dzisiejszej Francji.

Z miocenem naszym ma miocen północnych Niemiec 4 ga­

tunki wspólne. Poza gatunkiem

Discotrochus Duncani

Reuss, zna­

nym tylko z wschodniego obszaru śródziemnomorskiego i z Nie­

miec, są to gatunki, opisane z miocenu włoskiego. Jest to dalsze potwierdzenie wywodów K r e j c i e g o [20] i F r i e d b e r g a [10], zbijających hipotezę K a u t s k y ’e g o 1) o połączeniu morza za- głębia wiedeńskiego poprzez Śląsk i Wielkopolskę z morzem pół­r

nocnych Niemiec piętra hemmoorskiego (helwet). Te wspólne ga­

tunki .Polski i północnych Niemiec, znane poza tem z Włoch,

*) K a u t s k y : Die boreale u. mediterrane Provinz des europ. Miozäns...

Mitteil. d. Geol. Gesellsch. in Wien, Bd. 18, 1925.

Rocznik Pol. Tow. Geol. VIII. 8

Z es ta w ie ni e fa un y k o ra lo w e j m io ce nu po ls ki eg o .

TabellarischeÜbersichtder Korallenfauna im polnischenMioi

ÄpBdo;sÄz0 BMOtOyW EJOQ K>qog BJ90 zßjuqz B>lMoq§tx

;>[jizDU!qnpo>i Apojg

Mojoqz m

a>

-ł-j

o

T3C Ł,3

-coo

o

£o

o

Cß

3DAV0JBqB>I ^CM

:cöc

io

BMOZJO^

M 0 Z 3 Z S Ä JQ

M9!U?IN

30UIS3ZJ51SO

O^USISOJ^

jfytiuojsnd aiBiioiuipod

E M B Z S B Q

zjqoqoajM

33iqo|Sz ^CM

0> 3DIUI0p3JisI

aoiMoquJO

3DiDnSog m

SDIMOZSIAVBf

'łS 9 3 !M !10

MOZSOtBW m

ÄSJBX

M9;u3iuoqo ^CM

B3IU^ÄJ0>I

0) Ł

o£

JaS C

-2 c

cü 1>

b& XL

£N

2«

<u W

CX y>

S S

8i .§

5> - '5

Co R ° .ä ss

coCO CU3

tx

<3

- Qiiü

*«5, >2

§D £

Os:

o

JCo

COco X

30) S ä “

CO3 O)

QCco

55iS

•K..to

5 ^*

<3 -5

wCD C/3 'o ' S-to

•&3

<3

S

» 2 co <3

s >s-

§

ao

SCO

Q5a

atu

£coö

co

COC ; On co Q j CO CO

^ C Ä

R &

^ .«O

ctr c >

<SJ 2

§ 5

<u a Ł! ^

2

£

COCO

<D3 a . u,

CO M— v <u d a S .8

Cl

w w g

c Oü

.co r<u ä

?3 ^ %S

•*«4

C2

5© si

eoC

.«3

<3

X<L>

ö.

? w

<3 QJ

o CO

c>

,.SJ »»«a

Ct, oo c/3

§■c:

<3

cq

m

CM

C O CM

CM O

m

C D

CM m T f —

i n —

co to « 2 36 1 CM 8 32 9 ^CM — co — co

• oJ3

♦ • i

« g? <3

s <%

“ a l

0 S g

.a a o 04

1 ^

C CI

X 3 CO U w T

^3 3

^ c£ w

¿3 3 .52 .ft .y «o

C * ?

*» ö Sä

ft, 5 -S S .§ bi*’* *3

■ £

§•«

■5«3

*Q

5* 3 ft, >2

S .>3

¿ > 5 3

ft. ^

. t t .

C L ^

^ ft

« <§

oo Q

KS>

J=C J

y>

k.

•82 ’S«*

CU =3

« 5

co

*S£

5

CJ

D .

CO Q.

co

*co 05 £ 3 _{S «Kl}

S ft

3ft

I

COCO

o>

Di

•>«j

ft<3

VJft

3 Q

C U CO

V .Cu Cii«

y*

<ü

ss3

v“N

S3 CO 3

**S

ft CU

«j »ft

•52 «

q s:

¿4CÖ

S)ca JSo

ol-i co

' I

I

Oh Q i g 's52 ‘o Qi co

CO X 3

<1>

w ^3 -52

’S *

3 ^

£ a

* CO CO w s

s «

iS «0

Di c;

1 1

s ^

ft, «u

•ff ^0

*" Ä Q. Q

C/3 ;3

^»4

. &

<3 Cj

co

• 8'

. o Ctf

C ”• '• N 8 ’ §

co <

•— ><u ft.

N Sf

«0 ft. 3 3 5?

co *ft co8 'Kl

t* ^

«03

«3

& ^ ft 3

ft

O

. <» co 3 <U 0.0*

M .«o_•»■a

c j2

.co £> gj 60 O

.5 -§

8o

<5

COco3

<u

Oi

COco 3<L>

Qi

,ft

coSS

3

&

sO

ft3

3 co 3

53

6

O«j

3 *3

a, o3 ^

• J= c

; ^••3

bb <3

tu S cn .§

3 V«ft,

l |

ft 1 = ft ft 43co ^ .ö .S

« a

*s ^ ft^ •£*

t ft

^ Q, 8*

Liczby oznaczająilośćokazów. (DieZifferngeben die Zahl der Exemplarean).

świadczą o połączeniu morza wschodniego i niemieckiego przez Atlantyk.

Już K ü h n [23] zwrócił uwagę na ten fakt, że korale rafowe nadają się doskonale na skamieliny przewodnie i wydzielił kilka gatunków znamiennych dla pierwszego lub drugiego piętra.

Or­

bicella Reussiana

E. H. jest faktycznie ogromnie rozpowszechniona na całym obszarze miocenu śródziemnomorskiego i ściśle ogra­

niczona do II. piętra, a u nas również częsta. Jest to więc par exellence skamielina przewodnia. Podobne znaczenie ma

Porites Vindobonarum prima

Kühn i zapewne

Orbicella conoidea

Reuss,

Cyphastraea distans

Reuss,

C. manipúlala

Reuss i

Cladangia con­

fería

Reuss. Może późniejsze badania stwierdzą ograniczony na II. piętro zasiąg również u

Siderastraea italica

Defr., która jest rozpowszechniona w II. piętrze.

Morfologja.

Mikroskopowa struktura szkieletu ł) została już szczegółowo zbadana i opisana przez autorów jak Miss O g i l v i e [30, 31], V o 1 z [9], O r t m a n [33], V a u g h a n [49]. Streszczę się więc do opisu zasadniczych cech w strukturze szkieletu, obserwowanych wśród naszych korali. Wszystkie gatunki, opisane w niniejszej pracy, należą wyłącznie do działu M a d r e p o r a r i a , wytwarzają­

cego szkielet zbity, wapienny, aragonitowy. Kryształki aragonitu są wytwarzane przez ektodermę, a wydzielone w komórkach, zw. kalikoblastami.

P r z e g r o d a . Podstawowym elementem budulcowym w prze­

grodach są beleczki, trabekule. Ich budowę widać w przeźroczy­

stych, cienkich płytkach mikroskopowych. W niektórych wypad­

kach wystarcza naszlifowanie powierzchni korala. Trabekule skła­

dają się z ciemnego ośrodka zwapnienia i stąd promieniejących

*) Wobec nieustalonej terminologji w morfologji korali używani w pracy niniejszej następujących nazw: przegroda = septum, beleczka = trabekula=tra- becula, kalikoblast = calicoblast, ośrodek zwapnienia = Calcificationscentrum, żebro = costa, cykl = cyclus, palik = palus, fałszywy palik = pseudopalus, sy- naptikula = synapticula, fałsz, synapticula = pseudosynapticula, ściana=theca, fałszywa ściana = pseudotheca, kora=epitheca, słupek = columella, fałszywy słupek = pseudocolumella, trawersa = traversa, dysepiment= dissepimentum, cenenchyma = coenenchym; w opisie zatrzymuję mnóstwo 'obcych wyrazów, ponieważ uważam, że polszczenie wszystkich nazw,: które są rozpowszech­

nione w międzynarodowej literaturze naukowej, nie jest celowe.

blaszek aragonitu. Są różnej wielkości, wywierają decydujący wpływ na strukturę brzegów przegród i dlatego są ważną cechą systematyczną. Gdy są całkowicie od siebie odgraniczone (idiomorph wedle Vol z a) , wtedy jest górny, wewnętrzny brzeg przegrody ząbkowany, a każdy ząbek odpowiada końcowi jednej beleczki.

Tę budowę beleczek przedstawia płytka cienka, wykonana z okazu

Siderastraea italica

Defr. (tabl. VII, fig. 2). Trabekule wyglądają w poprzecznym przekroju jak sznur paciorków. Beleczki bardzo drobne i blisko obok siebie ustawione, tworzą w przekroju po­

przecznym jeden ciemny prążek w środku przegrody (tabl. VII, fig. 5.). Prążek ten składa się z drobnych ośrodków zwapnienia i stąd pierzasto promieniejących blaszek aragonitu. Należy roz­

różniać dwie ewentualności: część obwodowa beleczki rośnie tak szybko jak centrum, wtedy jest górny brzeg przegród gładki, tę budowę beleczek przedstawia płytka cienka, wykonana z okazu

Flabellum Zejszneri

(tabl. VII, fig. 5). W drugim wypadku rośnie część obwodowa mniej szybko niż centrum beleczki, wtedy jest przegroda na górnym brzegu ząbkowana, lub piłkowana. Stwier­

dziłam to u

Orbicella Reussiana

E. H. (tabl. VII, fig. 1). W ro­

dzinie

Eupsammidae,

n. p. u

Balanophyllia varians

Reuss (tabl. VII, fig. 4) tworzą trabekule w przekroju poprzecznym również ciemne prążki, które są jednakże nieregularne, często przerywane i powy­

ginane. U wszystkich korali widać na bokach przegród guzki ustawione w ukośne łuki, prostopadłe do górnego brzegu przegrody.

Są to guzki trabekularne, które odzwierciedlają wewnętrzne umieszczenie belek i są utworzone z nieco dłuższych blaszek ara­

gonitu. Poza tem widać pewne uszeregowanie guzków trabekular- nych w kierunku równoległym do górnego brzegu przegrody.

Prążkowanie to powstaje dzięki perjodycznemu przyrastaniu na górnym końcu przegrody. U rodzaju

Orbicella

jest w obrębie ściany kierunek prążków trabekularnych prawie pionowy i tutaj pojawiają się przez podział nowe beleczki. Jest to linja rozbież­

ności (line of divergence według O g i l v i e ) , ponieważ stąd roz­

biegają się prążki trabekularne ukośnie ku górze i do wnętrza, tworząc przegrody, a do góry i na zewnątrz tworząc żebra. U ro­

dzaju

Siderastraea

znajduje się ta linja rozbieżności w pewnem oddaleniu od ściany. Gdy trabekule przylegają ściśle do siebie, t. zn. przestrzeń wolna między niemi została wypełniona wapie­

niem, wtedy są przegrody zbite, n. p. w rodzinie

Turbinolidae.

W rodzinach

Fungidae, Eupsammidae

,

Astraeidae

i

Poritidae

natomiast są przegrody porowate, zwłaszcza należące do młodych cyklów, lub starsze w części znajdującej się blisko słupka, po­

nieważ przestrzeń między beleczkami nie została jeszcze zupełnie wypełniona stereoplasmą. Brzeg wewnętrzny przegród jest, zwłaszcza u młodych, ząbkowany. Ząbki te są końcami beleczek, niepołą­

czonych ściśle ze sobą.

P a l i k i znajdują się na wewnętrznym brzegu przegród. Mają kształt zęba, który jest przez mniej lub więcej głębokie wcięcie oddzielony od przegrody. W przekroju poprzecznym zaznaczają się jako zgrubienia wewnętrznych końców przegród. Niektórzy z autorów wyróżniają paliki właściwe i fałszywe. Prawdziwe pa­

liki mają występować u

Coenocyathus crassus

Zejszn.,

Para- cyathus cupulus

Reuss,

Acanthocyathus vindobonensis

Reuss, fał­

szywe paliki są opisywane u

Porites

i

Plesiastraea

. V a u g h a n [49]

twierdzi na podstawie badań K o c h a , że właściwie niema różnicy między palikami, ponieważ i prawdziwe i fałszywe powstają w ten sam sposób.

S y n a p t i k u l e mają wygląd poziomych pręcików, łączących ze sobą sąsiadujące przegrody. Znajdują się przeważnie w pobliżu ściany, przyczyniając się do jej wzmocnienia. Są osadzone na nieco większych guzkach trabekularnych, jak to wyraźnie widać u

Si- derastraea italica

Defr. Zależnie od tego czy synaptikule posiadają własne ośrodki zwapnienia, rozróżnia się prawdziwe synaptikule od fałszywych. Oba typy spotkać można równocześnie w jednym kielichu (tabl. VII, fig. 2). V a u g h a n [49] stwierdził, że utwo­

rzenie się własnego ośrodka zwapnienia w prawdziwej synaptikuli uwarunkowane jest przez większe oddalenie przegród; nie tworzą się prawdziwe synaptikule tam, gdzie przegrody są bardzo blisko umieszczone.

Ś c i a n a tworzy zewnętrzną ochronę polipa. Jej powstanie jest u naszych korali różnorodne. U osobnikowych przeważa ściana właściwa (eutheca), o własnych ośrodkach zwapnienia, n. p. u

Coe­

nocyathus crassus

Zejszn.,

Caryophyllia crispata

(tabl. VII, fig. 6).

W płytce cienkiej, wykonanej z okazu C.

crispata

Reuss, spo­

strzegłam, że tylko miejscami, gdzie jest większe oddalenie, wy­

tworzyły się własne ośrodki zwapnienia. Zachodzi tutaj ten sam wypadek jak u synaptikul, że ośrodki zwapnienia powstają tam, gdzie są uwarunkowane przez większe oddalenie przegród. Przez silne wykształcenie kryształków aragonitu dochodzi ściana nieraz db znacznej miąższości, n. p. u

Coenocyathus crassus.

W rodzinie

Astraeidae

utworzona jest z grubiejących końców przegród, które się dotykają, tworząc ścianę fałszywą (tabl. VII, fig. 1). Tak samo utworzona jest ściana u rodzaju

Flabellum

(tabl. VII, fig. 5), jak to niedawno stwierdził K r e j c i [20]. U korali rafowych, tworzą­

cych masywne kolonje, przeważają ściany fałszywe, utworzone przez jeden lub kilka okółków synaptikul, t. zw. ściana synapti- kularna. Wśród naszych korali stwierdzić je można u rodzajów

Siderastraea

(tabl. VII, fig. 2, 3), i

Porites.

U

Balanophyllia

i

Den- drophyllia

jest ściana synaptikularna utworzona z rozwidlonych końców przegród, połączonych przez kilka okółków synaptikul (tabl. VII, fig. 4).

Kor a. Niektóre korale wytwarzają na zewnętrznej powierz­

chni ściany cienką lub grubszą powłokę, korę, utworzoną z kry­

ształków aragonitu bez ośrodków zwapnienia. U rodzaju

Bala­

nophyllia

tworzy ona albo wąskie pierścienie, albo małe strzępy, u

Flabellum

jest ona cienka, szklista i nakrywa całą powierzchnię korala.

S ł u p e k . W środku kielicha występuje często słupek, który albo posiada własne ośrodki zwapnienia (eucolumella), lub nie;

wtedy jest on utworzony przez wewnętrzne wyrostki przegród, t.zw. wyrostki trabekularne. Ten typ słupka spotykamy w rodzinie

Astraeidae, Fungidae,

jest to zatem słupek fałszywy. W młodym pączku u

Balanophyllia varians

Reuss (tabl. IV, fig. 5) stwier­

dziłam początek prawdziwego słupka w postaci 2 — 3 guzków.

Słupek ten później ma budowę gąbczastą. Prawdziwy słupek po­

siadają poza tem niektóre

Turbinolidae.

U

Caryophyllia crispata

Reuss (tabl. VII, fig. 6) jest słupek zbudowany z kilku prostych pręcików, u

Coenocyathus crassus

Zejszn. ma kształt powyginanych listewek. U

Paracyathus cupula

Reuss jest gąbczasty.

T r a w e r s y , d e n k a mają kształt kopułowato ku górze wy­

giętych blaszek i są przytwierdzone do boków dwóch sąsiadują­

cych przegród. Nie stwierdzono w nich ośrodków zwapnienia, są utworzone z pionowych blaszek aragonitu i tworzą podstawę dla polipa, opuszczającego dolną część kielicha. Są silnie i obficie wykształcone u korali rafowych, rzadkie są w rodzajach

Dendro- phyllia

i

Amphihelia,

wyjątkowo tylko spotyka się je w rodzinie

Turbinolidae

, stwierdziłam ich obecność u gatunku

Coenocyathus crassus

Zejszn. U

Dendrophyllia

są trawersy prawie poziome i długie, są to więc dysepimenta (wedł. V o l z a [9]).

C e n e n c h y m a . Kolonje koralowe są złożone z kielichów,

które albo przylegają ściśle do siebie (Siderastraea), albo są od­

dzielone przez cenenchymę, złożoną z żeber i trawers. Obficie wykształcona jest cenenchyma wśród naszych korali n. p. u Or- bicella Reussiana E. H., silnie zredukowana u Porites Vindobo- narum prima Kü h n ; przez osadzenie stereoplasmy wypełnia się cenenchyma i przybiera strukturę zbitą, n. p. u Amphihelia Sismondiana.

Ontogenja.

Larwy korali, przyczepiając się do podłoża, wytwarzają naj­

pierw płytkę podstawową (Basalplatte), na której radjalnie wyra­

stają przegrody, a w środku pionowo właściwy słupek. Przeważnie pojawiają się prawie równocześnie przegrody, należące do dwóch pierwszych cyklów, a więc w ilości 1 2. Każda dalsza przegroda powstaje między dwiema starszemi, a ilość przegród w każdym nowym cyklu równa się sumie wszystkich już poprzednio wytwo­

rzonych przegród. Jest to prawo K o c h a [18], które, wyrażone przez formułkę, jest następujące: 6 — 6 — 12 —J— 24 —|— 48. Wedle P axa [15] zaniechać należy podwójnego określenia „rząd“ i „cykl“

przegród, jak to czynią liczni autorowie, przyczem „rząd“ (Ordnung- ordo) ma znaczenie genetyczne, określając szereg przegród, wyra­

stających równocześnie, a „cykl“ morfologiczne, obejmując prze­

grody o identycznem umieszczeniu w kielichu. Ponieważ ważniejsze są „cykle“ przegród, należy według P a x a uważać terminy „cykl“

i „rząd“ za synonimy i używać tylko nazwy cyklu.

Obok form osobnikowych, rozmnażających się przy pomocy larw, istnieje szereg form tworzących kolonje, przyczem rozmna­

żanie następuje tutaj przez podział, albo przez pączkowanie.

Podział stwierdziłam wśród polskich korali jedynie u rodzaju Favia. Rozpoczyna się on przez kątowate wgięcie ściany kielicha ku wnętrzu. Słupek jest wydłużony i rozpada się na dwie części, a przegrody skierowują się wyraźnie ku jednej, lub drugiej części.

Nowa ściana, utworzona przez dwie większe przegrody, wyraźnie oddziela oba młodociane kielichy (por. tabl. III, fig. 1, lewy górny brzeg fotografji).

Znacznie częstszym sposobem rozmnażania jest pączkowanie, przyczem pączki tworzą się w obrębie kielicha, pączkowanie wśródkielichowe (Intercalicinalknospung) albo na ścianie (Wand- knospung), albo w cenenchymie (Coenenchymknospung).