Gród w Radzimiu na tle wielkopolskich grodów kasztelańskich

Zofia Kurnatowska

Gród w Radzimiu na tle

wielkopolskich grodów

kasztelańskich

Studia Lednickie 9, 61-69

2008

L e d n ic a 2 0 0 8

Z O F IA K U R N A T O W S K A

In sty tu t A rc h e o lo g ii i E tn o lo g ii FA N P o z n a ń

GRÓD W RADZIM IU

NA TLE W IELKOPOLSKICH GRODÓW KASZTELAŃSKICH

W ielkopolska - część naszego kraju, skąd w zięła początek polska państwowość - charakteryzuje się ośrodkami władzy, powstałymi w samych początkach państwa piastowskiego, w X wieku. Utworzona wówczas sieć grodów różnej rangi i o zróżnicowanej funkcji zdeterminowała w dużym stopniu ukształtowanie, przetrwałej do naszych czasów, infrastruktury terytorialnej zwłaszcza w centrum Wielkopolski. W płynęło na to nie tylko wspomniane wznoszenie grodów wczesnopiastowskich, połączone z planow ą kolonizacją, skupiającą zasiedlenie wokół grodów, ale także podjęta wówczas budowa sieci dróg lądowych. Uprzednio bowiem w komunikacji zarówno lokalnej, jak i przede wszystkim dalekosiężnej, dominowały szlaki wodne (por. np. Z. S. Kurnatowscy 1986). Sieć grodów wczesnopiastowskich, pobudowana w centrum państwa, jest ewidentnie powiązana z systemem wodnym Warty i jej mniejszych lub większych dopływów. Komunikacja wodna również w następnych wiekach nie traciła swego znaczenia, jako daleko tańsza i łatwiejsza, a stanowiąca oś państwa wczesnopiastowskiego Warta, ułatwiała zarówno ekspansję, jak i następnie utrzymywanie stałych kontaktów zarówno z Pomorzem, jak i z Polską środkow ą i południową. Jednak potrzeby zwłaszcza militarne, ja k i reprezentacyjne tworzącego się państwa wymuszały wytyczanie i utrzymywanie, a także ochronę nowych szlaków lądowych. Z nich najważniejsze były drogi prowadzące z centrum państwa, z Gniezna przez Poznań w kierunku zachodnim, ku domenom cesarstwa Ottonów, a następnie szlaki ku północy, ku ujściu W isły i Odry, gdzie znajdowały się bogate centra rzemieślniczo-handlowe, a także ku południowi w kierunku przyłączanych sukcesywnie do państwa piastowskiego Śląska i Małopolski. W ażną rolę pełniły w tym systemie dróg grody usytuowane nad licznie przecinającymi ziemie Wielkopolski rzekami, w miejscach dogodnych przepraw, zwłaszcza na głównych ówczesnych szlakach lądowych.

W dawniejszych pracach przypuszczano zatem, iż gród w Radzimiu, usytuowany na wyspie, którą opływ ają ramiona Warty, mógł być pobudowany ju ż w tym czasie. Poparciem takiej hipotezy były dość liczne materiały znajdywane na terenie wyspy i w

62

okolicy, których chronologię można było odnieść do X i XI w. (por. W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska 1980, s. 363-368). Nie ulegało więc wątpliwości, że być może wyspa, a niewątpliwie jej najbliższe okolice były w tym czasie zasiedlone. Jednak charakter tego osadnictwa, tworzącego raczej niewielkie skupisko wśród lasów, do dziś dominujących w krajobrazie, był wciąż niepewny. Dopiero podjęcie w r. 2002 systematycznych badań wykopaliskowych, mających na celu ustalenie charakteru i datowania grodziska na wyspie - Ostrowie Radzimskim, pozwala sądzić, iż w czasach wczesnopiastowskich nie pobudowano w tym miejscu grodu. Pozostałości osadnictwa z tego czasu na wyspie i w jej pobliżu w iążą się zapewne z obsługą bardzo istotnego dla państwa szlaku wodnego Warty, natomiast droga lądowa z Gniezna i Lednicy na zachód i północ, alternatywna w stosunku do głównej drogi przez Poznań i wiążąca się z nią przeprawa, zapewne w tym czasie jeszcze nie funkcjonowała, bądź miała jedynie lokalne znaczenie. N ie było wówczas zatem warunków, ani potrzeby, aby w tym miejscu powstał grodowy ośrodek władzy terytorialnej. Nie można przy tym wykluczyć innej, nie utylitarnej funkcji tego miejsca w tym czasie. W yspa usytuowana w miejscu, gdzie nurt rzeki wyraźnie zakręca, mogła mieć znaczenie jako punkt kultowy, co tłumaczyłoby z jednej strony nagromadzenie w okolicy znalezisk, w tym wodnych z różnych okresów pradziejów, z drugiej odkrycie w Radzimiu unikalnego naczynia z rytami dwóch postaci ludzkich (por. Kostrzewski B. 1948).

Należy nadto podkreślić, iż funkcja i zadania ośrodków władzy w okresie wczesnopiastowskim, rozmieszczonych nieregularnie, były odmienne od zadań późniejszych, wiążących się ju ż z odbudowanym po kryzysie lat 30. XI wieku państwem piastowskim, grodów kasztelańskich, stanowiących centrum okręgu osadniczego - kasztelanii. W okresie wczesnopiastowskim państwo było wciąż jeszcze na etapie tworzenia i rozrostu terytorialnego, opierało swój byt w dużej mierze na podbojach, zdobyczach w ludziach i bogactwach. Była to, według trafnego określenia historyków, „monarchia objazdowa”, środki i bogactwa gromadzone w zwłaszcza w głównych grodach, a pochodzące z danin czy łupów, były spożytkowywane na miejscu przez periodycznie odwiedzający je dwór władcy. Tam też skupiała się główna siła militarna państwa. Te grody stały się też podstaw ą akcji chrystianizacyjnej, zapoczątkowanej chrztem M ieszka I w 966 r. Nierównomiernie rozmieszczone grody lokalne, zagęszczone w jednych rejonach i bardzo rzadkie w innych, miały zróżnicowane zadania, od ochrony szlaków i granic państwa, poprzez tworzenie pomostu osadniczego i stabilizację osadnictwa, zwłaszcza nowo zasiedlanych obszarów, po egzekwowanie danin i posług (Kurnatowska 2002).

Państwo piastowskie w 2 połowie XI i w XII wieku, to ju ż inny etap organizacji państwa, okres stabilizacji struktur terytorialnych i społecznych, ale jednocześnie powolnych przekształceń całej struktury społecznej i ekonomicznej przygotowujących przełom późnośredniowieczny. Zarazem jednak nasilające się zwłaszcza w XIII w. walki dynastyczne powodowały wznoszenie warowni spełniających doraźne zadania. Od połowy XIII w. zaczynają pojawiać się też prywatne obronne siedziby (por. Kajzer 1996, s. 129 in .).

Podjęta przez Kazimierza Odnowiciela odbudowa państwa po ciężkim kryzysie dynastycznym i społecznym, ukoronowanym niszczącym najazdem księcia czeskiego

Brzetysława w 1039 r., nawiązała do dawnej, wykreowanej w początkach państwa sieci grodów, zwłaszcza tych najważniejszych, znajdujących się w centrum Wielkopolski, które mieściły też ośrodki kościelne. Były to bowiem miejsca „dające władzę” (por. na ten temat Dalewski 1991; Banaszkiewicz 1995), miały zatem stabilną pozycję w strukturze zarządu terytorialnego państwa. Dotyczy to przede wszystkim dwóch głównych grodów stołecznych: Gniezna i Poznania, a następnie Giecza i Ostrowa Lednickiego, które stały się ośrodkami kasztelanii. Ta ostatnia kasztelania leżąca między Gnieznem i Poznaniem miała niewielkie znaczenie i można się domyślać, że do jej powołania przyczyniła się tradycja funkcjonującej tu dawniej w grodzie na wyspie Jeziora Lednickiego ważnej rezydencji książęcej i jednej z pierwszych w W ielkopolsce świątyń chrześcijańskich (por. W rzesiński, Kara 2004). Również kasztelanie, których ośrodkami były grody w Kruszwicy, Nakle, Ujściu, Wieleniu, zapewne Drezdenku, a także Santoku i Międzyrzeczu na obrzeżach Wielkopolski, miały genezę wczesnopiastowską. Dotyczy to także kasztelanii w Łeknie i Żninie w północnej W ielkopolsce, oraz na południu: w Bninie, Lądzie, Śremie, Krzywiniu

1 i Kaliszu. Część z tych grodów była jednocześnie ośrodkami najstarszej (wielkoparafialnej) terytorialnej organizacji kościelnej, sięgającej nierzadko początkami 1 państwa piastowskiego, co w szeregu przypadków potwierdziły badania wykopaliskowe (por. odkrycia kościołów w Kaliszu i Łeknie, czy cmentarza w Santoku2).

Obserwujemy jednak w tym czasie, a także w wieku następnym wznoszenie nowych ośrodków grodowych zwłaszcza na terenach, gdzie wcześniejsza ich sieć była słabiej zakorzeniona w osadnictwie i uległa zniszczeniu, bądź, gdzie do tej pory grodowych ośrodków zarządu terytorialnego nie było. Dotyczy to np. południowo- wschodniej W ielkopolski, gdzie większość gródków lokalnych, pobudowanych w końcu X i na przełomie X/XI w. została zniszczona i porzucona popadła w ruinę (por. Teske 2000, 2003). W tym regionie obserwuje się też głębszy, niż w innych częściach W ielkopolski kryzys demograficzny. Zachodziła tam więc potrzeba wykreowania nowych ośrodków państwowej administracji terytorialnej, co dokonywało się z niejakim trudem. Pobudowano tam na szlakach z Gniezna i Poznania w kierunku Śląska grody w Starymgrodzie, Czestramiu i w niezlokalizowanej dotąd Wilkowyji (M łynarska-Kaletynowa 1993). Nowe grody kasztelańskie pow stają na krańcach południowo-zachodnich W ielkopolski, na ważnych szlakach ku południowi i południowemu zachodowi, w Zbąszyniu3 i w Przemęcie, a także w partiach

północno-1 O d k ry ty n ied a w n o g ró d w K rz y w in iu nad O b r ą z o sta ł całk o w ic ie z n isz c z o n y zap ew n e w tra k c ie w y p ra w y B rz e ty sław a i n o w y o śro d e k pow stał w in n y m m iejscu , ale n iew ą tp liw ie n aw iązał d o d aw n ej trad y cji (por. W y rw iń sk a 2 0 0 2 ).

2 S p ra w a w czesn ej o rg an iz a cji tery to ria ln e j K o ścio ła p o lsk ieg o w c ią ż c zek a na n o w e o p raco w an ie. W ydaje się, ż e m ate ria ły a rc h e o lo g ic z n e , m. in. o d k ry cia w c z e sn y c h c m e n ta rz y sk i po zo stało ści b u dow li sa k raln y ch , j a k i d a n e p o ró w n a w c z e , z w ła sz c z a z teren u C zech i W ęgier, m o g ą p rzy n ie ść cen n e in fo rm a c je d o tego

pro b le m u . Por. K u rn a to w sk a - w dru k u

2 O d k ry ty w Z b ą sz y n iu na tere n ie m iasta fra g m en t w ału g ro d o w e g o p o św ia d cz a je d n o z n a c z n ie istn ie n ie tam w c z e ś n ie jsz e g o g ro d u . C h ro n o lo g ia teg o frag m entu z o stała o k reślo n a na faz ę E w c z e sn e g o śre d n io w iecza, zatem n a X 1-X II w. Z uw agi je d n a k na fra g m en ta ry c z n o ść o d k ry cia nie m o żn a ca łk o w ic ie w yk lu czy ć p o w sta n ia g ro d u w Z b ą sz y n iu ju ż w o k resie w cz e sn o p ia sto w sk im , zw ła sz c z a , ż e o s a d n ic tw o z tej fazy w tym

64

zachodnich - w Obrzycku i w Czarnkowie. Bliżej centrum W ielkopolski na szlaku z Giecza do Lądu, nieopodal dawnego, nie reaktywowanego grodu wczesnopiastowskiego w Grzybowie (por. Kurnatowska, Tuszyński 2003, s. 184), powstaje nowy gród w Biechowie. Obok tych bardziej stabilnych ośrodków powstają też grody efemeryczne, szybko znikające ze źródeł i często nie zlokalizowane w terenie. Regularniejsza sieć ośrodków zarządu terytorialnego miała też bardziej sprecyzowane zadania w stosunku do swego zaplecza osadniczego. Grody kasztelańskie stawały się centrami ekonomicznymi, wokół nich funkcjonowały osiedla służebne, tam gromadzono daniny, w pobliżu powstawały miejsca targowe. W grodach odbywały się sądy, a jednocześnie tam, lub w pobliżu, znajdujemy często najstarsze kościoły, stanowiące ośrodki późniejszych parafii.

Dawne grody były zazwyczaj odbudowywane w dotychczasowym kształcie, z zastosowaniem dawnych technik fortyfikacyjnych. Wały poszerzano, umacniano4 i odbudowywano zniszczoną zabudowę wnętrza grodu. Odbudowywano też, lub wznoszono na nowo budowle sakralne i towarzyszące im rezydencje5.

Nowo wznoszone w XI/X11 w. grody kasztelańskie w Starymgrodzie6, Przemęcie i Zbąszyniu)?) zostały pobudowane z zastosowaniem dawnej jeszcze wczesnopiastowskiej techniki, jako obiekty o dość dużych rozmiarach, otoczone wałem, umocnionym niekiedy nawet charakterystyczną konstrukcją hakow ą (por. SiM V, s. 281-287; VI, s. 235 i n.; VII, s. 345-246). A mimo braku badań, możemy się domyślać, iż również gród kasztelański w Biechowie, którego pozostałością jest zniszczone, ale jeszcze czytelne dość znacznych rozmiarów grodzisko wklęsłe (SiM 1, s. 28 i n.), został wzniesiony na daw ną modłę. Nie dysponujemy takimi danymi na temat grodu kasztelańskiego w Czarnkowie, który to obiekt został całkowicie zniszczony.

Z powyższego krótkiego przeglądu wynika, że większość rozpoznanych centrów kasztelańskich w W ielkopolsce bądź to mieściła się w dawnych przedpiastowskich grodach, bądź też, w przypadku obiektów wznoszonych w końcu XI i w XII w. powielała formy tych grodów i ich umocnienia były wznoszone z zastosowaniem tradycyjnych technik fortyfikacyjnych. N ow e formy grodów pojaw iają się dopiero w XIII w.

Powstaje zatem pytanie, jak na tym tle sytuuje się gród kasztelański w Radzimiu. Kasztelan radzimski - castellanus de Radhim - wspomniany został po raz pierwszy w 1256 r. (KDW I, nr 333). M ożna sądzić, że powstanie tutaj grodu wiązało się pośrednio z uruchomieniem, bądź ożywieniem wspomnianego wyżej alternatywnego szlaku z centrum W ielkopolski w kierunku zachodnim, a zwłaszcza północno-zachodnim. Jak

rejo n ie je s t w y ra ź n ie p o św ia d cz o n e , a sa m o m ie jsc e z w ią z a n e z w a ż n ą p rz e p ra w ą n a sz la k u ku p o łu d n io w em u z a ch o d o w i by ło j a k b y p red y sp o n o w a n e do u m o cn ie n ia g o g ro d em (p o r. SiM V II, s. 345 i n.). 4 P rzy k ład tak iej o d b u d o w y p o z n isz c z en iu stan o w i d o k ład n iej p rze a n a liz o w a n y w a ł g ro d u w G ie c zu , g d zie w y ra ź n y p o z io m z n isz c z en ia , sp a le n ia w ału j e s t p rzy k ry ty n a sy p em , p łasz c z em k a m ie n n y m i u m o cn io n y g lin ia n o -k a m ie n n ą o d s a d z k ą (p o r. K ry sz to fia k T . 1998). R ó w n ie ż inne g ro d y w ie lk o p o lsk ie u jaw n iły p race fo rty fik a c y jn e z teg o czasu.

5 Por. n a ten tem a t o sta tn io ró żn e a rty k u ły w : Początk i a rc h ite k tu ry m o n u m e n taln e j w P o lsce 2004. 6 B a d a n ia g ro d zisk a w S ta ry m g ro d z ie p o d jął w г 1996 dr. D io n izy K o siń sk i, po r. D. K o siń sk i (2 0 0 5 ). K on ty n u a c ja tych b ad ań p o d jęta p rzez G rz e g o rz a T e sk e w sk a z y w a ła b y , iż g ró d ten m oże m ieć w c z e śn ie jsz ą , w c z e sn o p ia sto w sk ą m etry k ę (in fo rm a c ja u stn a).

jednak ju ż dawniej zwrócono uwagę w literaturze, grody kasztelańskie budowane w XIII w., zatem w czasie schyłkowym tej organizacji, różniły się zarówno funkcją, jak i form ą od tych, wznoszonych w końcu XI - XII w. (Kajzer L. 1996, s. 119). Budowa ich wiązała się najczęściej z doraźnymi potrzebami wynikłymi z aktualnego układu politycznego. Dlatego też wybierano dla nich formę wym agającą mniejszego nakładu sił i środków. Przykład takiej pospiesznej budowy (a właściwie odbudowy) grodu w Ołoboku przytacza J. Tomala (2005, s. 18-19). W trakcie walk Przemysła II z Henrykiem Probusem, ten ostatni opanował Kalisz. Ceną za opuszczenie przez wojska śląskie Kalisza miało być castrum w Ołoboku (1284), wyznaczające granicę ziemi opanowanej przez Probusa. Jak stwierdzono w badaniach archeologicznych, zrekonstruowano pospiesznie gród, zniszczony zapewne w początkach XI w., pokrywając dawny wał płaszczem ziemnym, naw et bez użycia drewna, umacniając go odsadzką i jedynie na szczycie stawiając konstrukcję drewnianą. Od północnego wschodu usypano jeszcze zewnętrzny wał. W ewnątrz grodu znajdowały się drewniane zabudowania. Gród ten ostatecznie zdobyli i zniszczyli W ielkopolanie w 1287 r.

M ożna sądzić, że walki pomiędzy książętami wielkopolskimi i śląskimi spowodowały też budowę grodu w Radzimiu. W alki te rozpoczęły się ju ż wcześniej. W początkach i w całej pierwszej połowie XIII w. W ielkopolska stała się widownią rywalizacji książąt wielkopolskich i śląskich o władztwo nad częścią tej dzielnicy. W związku z budow ą grodu w Radzimiu zwraca uwagę konflikt Henryka Brodatego z W ładysławem Odonicem, kiedy to w wyniku mediacji hierarchii kościelnej rzeka W arta od 1234 r. stała się granicą pomiędzy posiadłościami rywali (Paprocki D. 2004, s. 8). Lewobrzeżna osada Radzim znalazła się tym samym poza granicą posiadłości księcia wielkopolskiego. Taka sytuacja mogła wymusić szybką decyzję podjęcia kroków dla um ocnienia i kontroli tego przejścia prowadzącego wprost do serca W ielkopolski — do Gniezna. O dpow iedzią na tę sytuację mogła być właśnie budowa grodu na wyspie - Ostrowie Radzimskim. Centralny nasyp o średnicy u podstawy ok. 50 m i wysokości ok. 5 m otacza wał podkowiasty o zachowanej wysokości do 4 m i szerokości u podstawy około 20 metrów, oddzielony od kopca w części wschodniej w ąskim rowem. Było to zatem miejsce dobrze ufortyfikowane, zważywszy ponadto usytuowanie na wyspie.

Mimo wciąż niedostatecznego rozpoznania wielkopolskich m łodszych obiektów obronnych, dysponujemy ju ż pewnymi informacjami na ten temat, pochodzącymi z badań weryfikacyjnych, najczęściej wierceniowo-sondażowych. Dzięki tym informacjom, zgromadzonym np. w ostatnich tomach Studiów i materiałów do osadnictwa W ielkopolski wczesnophistorycznej (SiM VI, VII), a także w pracach E. Cnotliwego (1995), czy J. Tomali (1995; 2005), można uzyskać już pewien wgląd w tę problematykę. U m ożliwiają one przede wszystkim wyróżnienie starszej grupy tych obiektów, datowanych w oparciu o uzyskane materiały na tzw. fazę F, zatem ogólnie na wiek XIII. Mimo różnic powodowanych warunkami miejscowego środowiska naturalnego, uderza pewna standaryzacja tych założeń, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z obiektem powstałym przez odpowiednie ukształtowanie naturalnej formy terenowej, czy też ze sztucznym nasypem. Np. grody kasztelańskie powstałe w początkach XIII w., takie jak np. niezbyt odległy od Radzimia Żoń (SiM VII, s. 423 i

66

п.; Cnotliwy 1995, s. 336 i n.), a także Żółwiniec (SiM VII, s. 432 i n.); czy Żerków (SiM VII, s. 405 I n.) m ają nasypy o podstawie nieregularnie czworobocznej bądź zbliżonej do kola o wymiarach rzędu 50 x 50 m, czy średnicy około 45 m, wysokości, w zależności od stanu zachowania od 3-5 do 10 m. Nasypy otoczone były fosą i pojedynczym bądź podwójnym wałem. Podobnie datowane na ten czas7 grody o innym charakterze, np. Łekno st. 2 (Cnotliwy 1995, s. 324 i n.), Smogulec (por. Cnotliwy 1995, s. 329 i n.); Trzciel (SiM VII, s. 56 i n.), Turostowo (SiM VII, s. 105 i n.), W ola Książęca (SiM VII, s. 269 i n.), Trzemsze (SiM VII, s. 92 i n.) miały nasypy o średnicy najczęściej około 50 m, bądź w przypadku nieregularnej czworobocznej podstawy 40 x 60 m, lub 32 x 37 m, a wysokość 5-7 do 10 m. W wielu przypadkach stwierdzono dodatkowe elementy obronne w postaci rowów - fos i wałów odcinkowych. W przypadkach dokładniejszych badań i lepiej zachowanych stanowisk stwierdzano niekiedy na kulminacjach nasypu pozostałości budowli, jak można się domyślać, wieżowej, niekiedy podpiwniczonej, wzniesionej z drewna i gliny w zróżnicowanej technice (por. np. Łekno st. 2 - ślady budowli drewnianej; Smogulec - budowla - wieża drewniana o wymiarach 7 x 10, dwukrotnie przebudowywana; Żerków - pozostałości drewnianej budowli na pierwotnym niewysokim nasypie, następnie przebudowanej; Trzemsze st.l - pozostałości budowli drewnianej 0 wymiarach 7,5 x 7 m (literatura, jak wyżej).

Dotychczasowe rozpoznanie budowy nasypów centralnych i otaczających je wałów wskazuje, iż najczęściej nie stosowano w nich konstrukcji drewnianych, zadowalając się materiałem sypkim - gliną, próchnicą i piaskiem. Konstrukcja wałów obronnych otaczających środkowy nasyp w Radzimiu również nie ujawniła elementów drewnianych. Zostały usypane z ziemi, z tym jednak, że materiałem wypełniającym a zarazem usztywniającym były bardzo liczne skorupy naczyń glinianych i inne elementy warstw kulturowych. W wałach grodziska radzimskiego znalazły zatem swój kres bogate pokłady warstw osadniczych bądź z samej wyspy, bądź z najbliższej okolicy, co świadczy niewątpliwie o intensywności miejscowego osadnictwa, trudno bowiem przypuścić, iż materiał do usypania wałów transportowano z dalszej odległości. Taka konstrukcja elementów obronnych grodu pozwalała także na wzniesienie go w niedługim czasie.

Można jednak przypomnieć, iż nawet w okresie, który można uznać za apogeum wczesnopiastowskich technik fortyfikacyjnych grodów wielkopolskich można wyróżnić rozmaite ich odmiany, uzależnione częściowo od warunków lokalnych, rozmiarów i znaczenia danego ośrodka. Spotykamy wówczas obok imponujących wałów grodów centralnych, wzniesionych z drewna, czasem z elementami kamiennymi w postaci ławy, czy płaszcza, także obiekty, choć rzadziej i raczej nie w centrum, których wały były usypane z ziemi bez zastosowania drewna (por. Teske 2000, s. 111 1 n.; Tomala 2005, s. 16). Częściej takie nadkłady z ziemi bez dodatkowych umocnień stosowano przy późniejszej rozbudowie wałów (por. Teske 2003, s. 108). Można zatem sądzić, iż w razie potrzeby pośpiesznego wzniesienia grodu zastosowano owe znane od dawna prostsze sposoby budowy wałów. Dodatkowy element obronny, jakim były

' O p ie ra m się tu n a w y n ikach b adań w e ry fik a c y jn y c h , so n d a żo w y c h , b ą d ź w ie rc e n io n o w o -so n d aż o w y ch , k tó re u jaw n iły m ate ria ły z fazy F i p e łn e g o śre d n io w iecza.

wody rzeki W arty, sprawiał, iż gród w Radzimiu stanowił dobrze ufortyfikowany punkt na szlaku wiodącym do centrum W ielkopolski.

Jak zwrócił na to uwagę L. Kajzer, z ideą niewielkiego grodu na kopcu - nawiązująca do zachodnioeropejskiego założenia obronnego typu motte - nie wiązała się jedynie zmiana formy obiektu obronnego, lecz wypływała ona z odmiennego układu polityczno-społecznego, w ramach którego w krajobrazie osadniczym pojaw iają się umocnione siedziby pańskie - centra włości ziemskich. M ożna sądzić, że wczesne realizacje tego typu na ziemiach polskich, sięgające początków XIII w., są zastosowaniem owej idei jeszcze nie w pełni. Pierwsze udokumentowane prywatne siedziby obronne pojaw iają się po połowie XIII w. (por. Kajzer 1996, s. 129 i n.). M ożna zatem postawić pytanie, jakie czynniki zadecydowały o zastosowaniu tej nowej na gruncie polskim formy siedziby obronnej w systemie grodów państwowych? W ymaga to oczywiście bardziej szczegółowych studiów, ograniczymy się jedynie do postawienia tego zagadnienia.

Powstanie na Ostrowie Radzimskim grodu kasztelańskiego skłania do dalszych pytań badawczych. Konieczne byłoby bardziej szczegółowe rozpoznanie zasiedlenia w okół wyspy Radzimskiej. Niezależnie jednak od wyników takich badań można sądzić, iż zapewne nie doszło do znacznego rozszerzenia zasiedlenia najbliższej okolicy w czasie funkcjonowania grodu, jednak ustabilizowanie stosunków osadniczych a zarazem waga tego miejsca dla bliższej i dalszej infrastruktury W ielkopolski, zostały jakby przypieczętowane budow ą kościoła we wsi Radzim i organizacją parafii (1236). Stawia to przed badaczami Radzimia nowe wyzwania.

BIBLIOGRAFIA

SiM I - H en sel W.

1950 S tu d ia i m ate ria ły d o o sa d n ic tw a W ie lk o p o lsk i w cz e sn o h isto ry c z n e j, 1. 1, P o znań SiM V - H en sel W ., H ilcz e r-K u m a to w sk a Z.

1980 S tu d ia i m ate ria ły d o o sa d n ic tw a W ielk o p o lsk i w cz e sn o h isto ry c z n e j, t. V , W rocław . SiM V I - H en sel W ., H ilc z e r-K u m a to w sk a Z.

1987 S tu d ia i m ate ria ły d o o sa d n ic tw a W ie lk o p o lsk i w c z e sn o h isto ry c z n e j, t. V I, W rocław . SiM V II - H en sel W ., H ilc z e r-K u m a to w sk a Z ., Ł o siń sk a A.

1995 S tu d ia i m ate ria ły d o o sa d n ic tw a W ie lk o p o lsk i w c z e sn o h isto ry c z n e j, t. V II, P o z n ań -T o ru ń . B a n a sz k ie w ic z J.

1995 L e s lieu x du p o u v o ir d ans le h au t M o yen A g e [in:] L es lieu x d u p o u v o ir a u M o y en A g e e t à 1' é p o q u e m o d ern e , ed. M . T y m o w sk i, W a rsz a w a , 11-28.

C n o tliw y E.

1995 B a d a n ia w e ry fik a c y jn e p ó ź n o śre d n io w iec z n y c h sie d z ib o b ro n n y ch w za ch o d n ie j części Pałuk, S tu d ia i m ate ria ły d o d z ie jó w P ału k , A. W yrw a (red .), P o zn ań , s. 321 -3 7 3 .

D alew sk i, Z.

68

G ą sio ro w sk i A ., S k ie rsk a 1.

1999 Ś re d n io w ie c z n a m o n arc h ia o b jazd o w a: w ła d c a w c e n tra ln y c h o śro d k a c h p a ń stw a [w:] S e d e s regni p rin cip ales. M a te ria ły z k o n fere n c ji S a n d o m ie rz 20-21 p a ź d zie rn ik a 1997, B. T re liń sk a (red .), S a n d o m ie rz, s. 57-80.

K a jz er L.

1996 W stę p d o a rc h e o lo g ii h isto ry cz n e j w P o lsce, Ł ó d ź. K o siń sk i D.

2 0 0 5 G ró d k a szte la ń sk i w S ta ry m g ro d z ie w św ie tle w stę p n y ch b ad ań arc h e o lo g ic z n y c h , W S A 8, s. 9 5-1 0 3 .

K o strz e w sk i B.

1948 N a c z y n ie w c z e s n o h isto ry c z n e z R a d z im ia w p ow . o b o rn ic k im z o rn am e n te m p o sta c i ludzkich, S1A l , s . 56 8 -5 7 1 .

K ry sz to fia k T.

1998 Z b adań nad c h ro n o lo g ią u m o cn ień o b ro n n y ch g ro d u g iec k ie g o [w :] K ra je sło w ia ń sk ie w w iek ach śred n ich . P ro fa n u m i sacru m , red. H . K ó ć k a - K ren z, W . Ł o siń sk i, P o zn ań , s. 150-157.

K u rn a to w sc y Z ., S.

1996 Z n a c z en ie k o m u n ik a c ji w o d n ej d la sp o łe c z e ń stw p ra d z ie jo w y ch i w cz e sn o śre d n io w iec z n y c h w P o lsce [w :] S łow ia ń sz c z y z n a w E u ro p ie śre d n io w ie cz n e j, t. I: P le m io n a i w cz e sn e pań stw a, Z . K u rn a to w sk a (re d .), W ro c ła w , s .l 17-123.

K u rn a to w sk a Z.

1993 P rzem ian y lo k aln y ch o śro d k ó w w ła d z y w X I-X II w ie k u w W ie lk o p o lsc e [w:] L o k a ln e ośro d k i w ła d z y pa ń stw o w e j w X I-X II w ie k u w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sch o d n ie j, S. M o ź d zio c h (red .), W ro cław , s. 21-29.

2 0 0 2 Po czątk i P o lsk i, P o zn ań . M ły n a rsk a-K ale ty n o w a

1993 O śro dk i k a szte la ń sk ie n a p o g ran ic z u w ie lk o p o lsk o -ślą sk im w XI1-XI1I w ie k u [w :] L o k aln e o śro d k i w ła d z y pań stw o w ej w XI-XI1 w iek u w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sch o d n ie j, S. M o źd zio ch (red .), W ro cław , s. 31 -4 6 .

P ap ro ck i D.

2 0 0 4 D z ie je R ad z im ia w z a ry sie, M u ro w a n a G oślina. Po czątk i a rc h ite k tu ry ...

2 0 0 4 P o czątk i arc h ite k tu ry m o n u m en taln ej w Po lsce, T . Ja n ia k , D. S try n ia k (red .), G n iezno. T e sk e G.

2 0 0 0 Z e stu d ió w n a d o sa d n ic tw e m g ro d o w y m w p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j W ielk o p o lsce, SI A 4 1 , s. 107-128.

20 0 3 B u d o w n ic tw o g ro d o w e W ie lk o p o lsk i w p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j W ie lk o p o lsc e , W S A 6, s. 105-115.

T o m a la J.

1995 B u d o w n ic tw o o b ro n n e p o w ia tu k a lisk ie g o w X IV - X V III w ie k u , P o znań.

20 0 5 B u d o w n ic tw o o b ro n n e p o w ia tu o strz e sz o w sk ie g o w śre d n io w ie cz u i c z asa c h n o w o ży tn y ch , K alisz.

W ędzki A.

W rzesiń sk i J., K ara M.

2 0 0 4 K o śc ió ł n r II n a O stro w ie L e d n ick im - k a m ie n n y cz y d rew n ia n y ? [w :] P o czątk i a rc h ite k tu ry m o n u m en taln ej w P o lsce. M a te ria ły z sesji n a u k o w ej G n ie z n o , 20-21 lis to p a d a 2 0 0 3 roku, T. Ja n ia k , D. S try n ia k (re d .), G n ie z n o , s. 157-1 8 0 .

W y rw iń sk a E.

2 0 0 2 G ró d w C z e rw o n e j W si pod K rz y w in ie m , ja k o je d e n z p u n k tó w n a trasie p ielg rzy m k i cesarza [w :] T ra k t c e sarsk i. Iła w a - G n ie z n o - M ag d eb u rg , red. W . D zie d u sz y c k i, M . P rz y b y ł, P o zn ań , s. 177-189.

DIE BURG IN RADZIM

AUF DEM HINTERGRUND GROßPOLNISCHER KASTELLANBURGEN

ZUSAM M ENFASSUNG

D i e in 20 0 2 in R ad zim b e g o n n e n en A u sg ra b u n g e n h ab en die S u g g e stio n a u s d e r ä lte re n L ite ra tu r, dass sic h d e r B au d e r B u rg in R ad zim m it d em I. p iastisc h e n S ta at v erb in d et, w e n n das H a u p tn e tz v o n B u rgen von v e rsc h ied e n e m R a n g und m it v e rsc h ied e n e r F u n k tio n e n tsta n d , n ic h t b e stä tig t. M a n ch e F u n d e a u s d e r Insel se lb s t und au s d eren U m g e b u n g , v o r a lle m aus dem W asser, w e isen tro tzd em d a ra u f h in, d ass d ie s e r O rt in d ie se r Z e it v o n n ic h t g erin g fü g ig e r B e d e u tu n g , je d o c h m it ein em a n d e re n C h a ra k te r w ar. W ir k ö n n en v e rm u ten , d ass e s u.a. m it d e r S ch ifffa h rtb e d ie n u n g a u f d e r W arth e, m it d e n Ü b e rg ä n g e n ü b e r d iese n Fluss a u f d e r sich in d iese r Z e it g e sta lte ten L a n d stra ß e so w ie m it d em d o rt g e le g e n e n a lten , h eid n isc h en K u ltze n tru m v erb u n d e n w ar.

B ei d en U n te rsu c h u n g e n w u rd e festg e le g t, dass a u f d e r In sel e in e B u rg in n eu er, a u s d em W esten e n tle h n te r F o rm v o m T y p M o tte e rrich te t w u rd e - d a s w a r also e in e B u rg in F o rm e in es m it d em W all u m g eb e n d e n H ü g els. Im G e g e n sa tz zu den w esteu ro p ä isc h e n S c h u tza n la g en d iese s T y p s - d ie in d e r R egel b efestig te S itze - L a n d g u tze n tre n w a re n - w a re n d ie frü h e ste n B u rg e n d iese s T y p s in P o len , d ie a u s den A n fä n g e n des 13. Jh . sta m m te n , je d o c h e h e r d ie S itz e d e r m eisten s n eu en K a stellan e ie n w a re n . Ih r B au, d er s c h n eller a ls bei d e n tra d itio n e llen B u rg e n re a lisie rt w e rd e n k o n n te so w ie g e rin g e re r K rä fte und M ittel bed arf, v e rb a n d sic h o ft m it a u g e n b lic k lic h en B e d ü rfn issen , d ie sich a u s d e r a k tu e lle n p o litisc h e n S ituation erg a b e n . U n d ä h n lic h w a r e s w a h rsc h ein lic h b ei R ad zim d e r F all. M an k an n v e rm u ten , d ass d e r d irek te G ru n d des B au s e in e r B u rg in R ad zim d ie K ä m p fe zw isch e n d en g ro ß p o ln isch e n und sc h le sisc h e n F ürsten am A n fa n g und in d e r e rste n H ä lfte d e s 13. Jh . w aren. D a riu sz P ap ro ck i hat a u f d e n K o n flik t zw isch e n H en ry k B ro d a ty und W ła d y sław O d o n ic au fm e rk sa m g em ach t, d e r in F o lg e e in e r M ed iatio n d e r k irch lich en H ie ra rc h ie m it d e r B e stim m u n g a b 1234 des F lu sse s W ah rte als e in e G ren ze zw isch e n den B esitz tü m e rn b e id e r R iv a le n b e e n d e t w u rde. In fo lg e d esse n b e fa n d sic h d ie a m lin k e n F lu ssu fe r g e le g e n e S ie d lu n g R ad zim a u f d e r s c h le sisc h e n S eite. M an kann also d e r M e in u n g se in , d ass es die E n tsch e id u n g ü b e r d ie sch n elle E rric h tu n g e in e r B u rg a u f d er In sel R a d z im , b e im w ic h tig e n Ü b e rg a n g in d e r L a n d e sstraß e , die g e ra d e zum H erz G ro ß p o len s - n a c h G n e se n - führte, e rz w u n g e n hatte.

E in e F o lg e d ie s e r E n tsch e id u n g w a r a u c h d ie S ta b ilisieru n g d e r B e sied lu n g ru n d u m v o n R a d z im , obw ohl es, u n ter a n d e re n w e g e n d e r to p o g ra p h isc h e n V erh ältn isse, zu k e in e r w e se n tlich e n E rw e ite ru n g d er B e sied lu n g g ek o m m e n ist. D ie B e d e u tu n g d iese s O rtes fü r d ie n ä h e re und w e ite re In fra stru k tu r G ro ß p o len s w urd e m it d em B au e in e r K irch e im D o r f R a d z im und d e r O rg a n isa tio n e in e r Pfarrei (1 2 3 6 ) g e w isserm aß en besieg elt.