Kult Skargi : (szkic do rozprawy)

Ignacy Chrzanowski

Kult Skargi : (szkic do rozprawy)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 11/1/4, 517-533

IGN. CHRZANOWSKI.

KULT SKARGI.

Kult Skargi w P o lsce ma długą, przeszło trzyw iekow ą, hi­ storyę, zaczął się bow iem już za jego życia ; opierał się zaś —

za życia — na jego postaci, czynach i pismach, po śm ierci zaś

nie tylko na jego postaci, czynach i pismach (zw łaszcza na

Ż y ­

w o t a c h

Za życia miał Skarga w ielu w rogów , zw łaszcza pośród inno­ w ierców . Ci nie mogli mu darow ać nie tylko zw alczania nowej w iary, ale także polityki, na którą, jako kaznodzieja i powiernik

królewski, w p ły w w yw ierał; nienaw iść w ybuchła zw łaszcza

w roku 1606, kiedy to Skarga, działając z ramienia jezuitów , nie d op u ścił do zamierzonej przez sejm zmiany polityki w zględem innow ierców , czem się do zerwania sejmu niem ało przyczynił:

innowiercy nazyw ali go odtąd

praecipuus turbator Reipublicae.

I uczoność Skargi podaw ali innow iercy w w ątpliw ość, a nawet szydzili z niej, pom awiając go, jak niegdyś katolicy Reja, że się w cudze piórka stroi; i t. p.

Lecz i w szeregach katolickich miał Skarga nieprzyjaciół: nie lubiło go duchow ieństw o świeckie (zw łaszcza chciwa kapi­ tuła krakowska) za to, że w ystęp ow ał przeciwko interdyktom, tak hojnie za niepłacenie dziesięcin rzucanym przez księży; nie lubił go, nie m ógł lubić ogół szlachty za to, że grom ił (dopóki mu jezuici pozw olili) złotą w olność, nie m ów iąc już o magnatach, którzy mu z pew nością nie m ogli przebaczyć, że nazyw ał ich serca — złodziejskiem i.

Pom im o to w szystko kult Skargi zaczął się już za jego ży­ cia, bo zacząć się musiał. M ożna było różnie sądzić o jego w alce z protestantyzmem i praw osław iem , o jego poglądach p

nych, o jego uczoności: ale daru genialnej wymowy nie odm a­

wiali mu nawet innowiercy, skoro go tyranem dusz ludzkich na­

zywali; ci zaś, którzy z blizka patrzyli na jego życie świątobliwe

i na jego miłosierdzie, na jego zbożną pracę społeczną, na za­

kładane przezeń banki pobożne i bractwa miłosierdzia, a cóż do­

piero ci, którzy jego miłosierdzia na sobie doznali, nie mogli

i sami go nie czcić i czci jego po kraju nie roznosić; dodajmy,

że Ż y w o t y ś w i ę t y c h już za życia Skargi cieszyły się nie­

zmierną popularnością.

Na pogrzebie Skargi w y g ło s ił kazanie dominikanin, Fabian B irkow ski. C hw alił jego św iątob liw ość, życie ascetyczne, uczynki m iłosierne, w o g ó le w yn osił p cd niebiosa zakonnika i czło w iek a ; nie zapom niał oczy w iście i o jego w alce z herezyą; o kaznodziei zaś w yraził się, że, „jako Grecya w spom ina sw e g o Jana Z łoto- ustego, Latium Piotra Chryzologa, t. j. Z łotom ów nego, tak Polska nasza m oże w spom inać przez długie czasy Piotra Z łotoustego“. I o tem nie zapom niał Birkow ski, że Skarga był kaznodzieją kró­

lew skim , że osiem naście sejm ów w ym ow ą sw oją ośw iecał. Ale

o tem, że w kazaniach sejm ow ych (i w innych) b y ł „prorokiem “, że groził P olsce upadkiem, nie w sp om n iał; w idocznie, że w sp ó ł­ cześni nie przyw iązyw ali w agi do ow ych „pogróżek“. O piękno­

ści stylu i języka także nie w sp om n iał: kto w ie, może go już

raziła trochę ich nadzwyczajna prostota. Co jeszcze na szczególną w kazaniu B irkow skiego zasługuje uw agę, to pierw iastek l e g e n ­ d o w y : dow iadujem y się, że, w ła śn ie w chw ili zgonu Skargi w Krakowie, w C zęstochow ie „zgasła św ieca w o sk o w a , biała, którą sam urobił, aby przed obrazem Najświętszej Panny Maryi, który tam jest, zgorzała“.

Otóż to kazanie, które Birkowski niebaw em rozszerzy (na podstaw ie dyaryusza Skargi) i o g ło si drukiem, b yło w XVII wieku głów nem źródłem, z którego czerpano w ia d o m o ści o życiu i p o ­ staci Skargi, a przez to — obok Ż y w o t ó w Ś w i ę t y c h — niejako kamieniem w ęgielnym jego kultu w tem stuleciu. Zasilał s ię obficie kazaniem B irkow skiego i Starow olski i autor Ż y- w o t u (który nadto korzystał z W ielew ickiego) i Pruszcz i Odro­ w ąż Pieniążek. D orzucano jednak od sieb ie różne szczeg ó ły : Sta­ row olski np. w spom ni o m iłości Skargi ku językow i ojczystem u; autor Ż y w o t u op ow ie szc zeg ó ło w o (za W ielew ickim ) o u n ice­ stw ieniu przez jezuitów i Skargę zam iarów tolerancyjnych sejmu

1606 roku; Pieniążek nie poprzestanie już na porównaniu Skargi

z Janem Złotoustym i p ow ie, że był

praedicatione Joannes, spi­

ritu Elias, doctrina et zelo Paulus

ściele śś. Piotra i Paw ła, zapew nia, że „dwa palca od prawej

ręki do tych c z a só w są całe, te, którem pism a św ięte p isa ł“. Ale to w szy sk o — tylko dodatki: rysów i s t o t n у с h, któ- reby charakterystykę Skargi, podaną przez B irkow skiego, czem ś

zupełnie nowem w zbogacały, niema w tem, co o Skardze w w ie­ ku XVII pisano. Zarzuty innow ierców — w miarę szybkich p o ­ stęp ów reakcyi katolickiej — milkną prawie zupełnie po śm ierci

Skargi; nazw a

praecipuus turbator Reipublicae

w morzu niepam ięci. Zapomniał także w iek XVII o tem, że Skarga b y ł nie tylko kaznodzieją, ale i pisarzem politycznym ; nie w ie ­ dział, że W z y w a n i e d o p o k u t y to tylko streszczenie К a-

z a ń s e j m o w c h ; zresztą pogróżki w e W z y w a n i u brał

z p ew n ością jeszcze mniej do serca, aniżeli w sp ółcześn i : w ierzył przecie, że Polska jest narodem wybranym, szczególnie przez B oga i N ajśw iętszą Pannę um iłow anym ; piękności zaś stylu i języka i w ogóle estetycznej w artości pism Skargi nie m ógł należycie ocenić w iek zepsucia sm aku; co najwyżej m ógł się p ozn ać ma

tem, że w pism ach sw ych unikał Skarga

subtilitates et acutae di­

cacitatis lenocinia, quae susurrant aliquid palato, non dicunt cordi.

(Odrowąż Pieniążek).

Ze w szystkich stron działalności Skargi w ysunęła się w wieku XVII na sam o czoło w alka z innowierstwem ; ta jedna w artość, jeżeli nie zgasiła, to w każdym razie przyćmiła w szystkie inne.

Naw racanie tych, którzy byli

machiavelistica fraude imbuti

row olski);

fortissimum athletam religio catholica haeresibus profli­

gandis experta est

p u ścił do obw arow ania konfederacyi w arszaw skiej (Pruszcz) ;

contra... gigantes Philysteos unus hic in funda et lapide Verbi Di­

vini praevaluit David, unus hic Thesbites, spiritu Dei armatus, in­

genti numero confisos Baal occidit prophetas

XVII. I nie m ogło być inaczej w stuleciu, w którem rząd dusz

polskich sp o cz y w a ł g łó w n ie w rękach fanatycznych jezuitów.

Tak więc dochodzimy do wniosku, że kult Skargi w wieku

XVII był wogóle jednostronny.

Pew na zmiana dokonyw a się dopiero w wieku XVIII : kult

Skargi staje się nieco różnostronniejszym, a to pod w pływ em no­ w ych prądów um ysłow ości.

Zrazu w praw dzie, w czasach Saskich i jeszcze w p ierw o­ tnych latach Stanisław ow skich, głów n ą, najm ocniejszą jego p o d ­ staw ą jest po daw nem u w alka z różnow ierstw em . Niesiecki chwali

Skargę za to, że się heretykom murem staw iał. „Przeciwko he­

retyckim impetom i szturmom . . . m ocny i nieustraszony ducho­

w n y rycerz“ : tak nazyw a go Chreptowicz, którego ofiarności

(a staraniom jezuitów) zaw dzięczam y zbiorow e w ydanie pism

Skargi w r. 1738; a „Muza tegoż W ielebnego M ecenasa“ tak .śpiew a „na p och w ałę apostolskich prac“ Skargi:

Kult Skargi. 5 1 9

Gdy heretycka śmiałość i zawziętość, Opór i sroga w uporze zaciętość Kościelną jedność rozrywa i targa,

Wychodzi na plac z Słowem Bożem Skarga... Gromadnym sektom i ich mistrzom sprzecznym Prawdą, jak mieczem, odciął obosiecznym... Bądź Bogu chwała, sektarzom zniewaga, Że heretyków tak Skarga przemaga... Prawieś duchowny jest Chrystusów łowiec, Gromiący wilki od kościelnych owiec.

I książę generał ziem podolskich (w sw oich dodatkach do H i s t o r y i n a u k w y z w o l o n y c h Carlancasa) poczytuje Skar­ dze za zasłu gę, że „kacerstwom kalw ińskim , aryańskim, greckim... na w ielkiej był przeszkodzie“ ; z w ielkiem uznaniem, naturalnie, odzyw ają się o tej stronie działalności Skargi i ksiądz Jarosze­ wicz w sw ej M a t c e Ś w i ę t y c h P o l s c e , (gdzie, m ów iąc na­ wiasem , p ow tórzył legendę XVII wieku o dwu palcach u prawej

ręki), i jezuita R ostow ski, który go

magnum religionis in Polonia

columen

Lecz już w czasach Saskich, a cóż dopiero za Stanisław a Augusta, zaczęto się poznaw ać na e s t e t y c z n e j w artości pism Skargi; czytyw ano je bow iem już nie tylko dla nauki, dla pożytku, ale i dla p r z y j e m n o ś c i . Oto już w przedm owie do w ydania pism Skargi z r. 1738 czytam y, że ta k sięga „z uw agą czytają­ cem u zasmakuje, jako w ustach głod n ego chleb przyjemny, za- słodnieje, niby m iodopłynna manna, ukaże pożyteczny sw ój sku­ tek, jak w żołądku chorego pożyteczne lekarstw o“. I Czartoryski wyrazi się, że Skarga „jest jeden, który w każdym czasie każde­

mu z pilnością go czytającemu p o d o b a ć s i ę m oże“. Jakoż

R ostow ski (który chwali kazania Skargi już nie tylko za

lax

quaedam praecipua

tractandorum artificium animorum,

partium orationis distributiv a)

adeo in illis iucunditas cum utilitate multiplex est ас varia.

d z ie s z nic naciągnionego, nic w ym uszonego, nic

nastrzępio-n ego, a sam a o w a nastrzępio-naturalnastrzępio-na p otoczystość, d osad nastrzępio-n ość i jasnastrzępio-ność, jako jest czytającem u miła i powabna i po kilkakrotnem czyta­ niu nie uprzykrzona, tak naśladującym acz się w idzi być łatw a, nie wiem atoli, jeśli od którego była k iedy d oścign ion a“. G

olań-ski staw iał Skargę, jako m ów cę, na równi z M assillonem , B ossu e- tem i Bourdaloue. Krasicki nazyw ał go wielkim mężem, którego najodleglejsza potom ność sław ić pow inna; poznał się, bodaj czy nie on pierw szy, na j ę z y k u Skargi i zalecał w czytyw anie się w jego pism a każdemu, kto tylko dobrze po polsku chce m ów ić albo pisać; nie dziw, że w bibliotece p a n a P o d s t o l e g o n i e brakło pism Skargi, „tchnących duchem apostolskim , w poważnej prostocie pełnych wybornej nauki“. A za przykładem P a n a P o d - s t o 1 e g o, kupiła je sobie i P a n i P o d c z a s z y n a (ks. Kra­ jew skiego).

Nie d osyć na tern. Zaczął się w iek XVIII poznawać nie tylko na piękności formy i języka Skargi, ale także na jego m ądrości politycznej. Już Chreptowicz rozum iał, ż e w j e g o pismach „chw a­

leb n e zawierają się środki“ „do utrzymania“ zarówno „religii

św iętej“, jak „ p o r z ą d n e j R z e c z y p o s p o l i t e j “, że „tu do spraw w ojennych potrzebne podają się przestrogi, tu do napraw y ob ycza­ jó w skuteczne opisują się sp o so b y “. Wyraźniej jednak i silniej uw ydatniło się uznanie dla m ądrości politycznej Skargi dopiero podczas sejmu czteroletniego, t. j. w dobie odrodzenia politycznej m ądrości; dow odem tego jest nie tyle jeszcze broszurka księdza P ilchow skiego, (który nazyw a Skargę „najżywszym cza só w sw o ­ ich grom cą“ i słusznie broni go przed nieuspraw iedliw ionym za­

rzutem autora pisma O p o d d a n y c h , jakoby on naw et nie

bronił ludu przed uciskiem), ile zw łaszcza w ydanie (w W arsza­

w ie) K a z a ń s e j m o w y c h , pierw sze o s o b n e i pierw­

sze — od roku 1600 — c a ł k o w i t e w ydanie, bez pom inięcia usuniętego przez oportunizm jezuicki kazania o monarchii.

Lecz w iekiem w szechstronnego i najbujniejszego kultu Skargi w społeczeń stw ie polskiem jest dopiero wiek XIX. N ie trudno zrozum ieć, dlaczego. W tern dopiero stuleciu mogła pow stać i utrwalić się wiara, że Skarga, duchem w ieszczym i m iłością ojczyzny natchniony, przepow iedział P olsce w szystkie jej nieszczę­ ścia, że był p r o r o k i e m n a r o d o w y m ; i ta wiara w łaśnie w Skargę, jako proroka, to najmocniejsza podstaw a jego kultu w XIX stuleciu, to aureola m istyczna, którą serca polskie opro­ m ieniły tę postać. W szystkie inne wartości Skargi — jego dzia­ łalność kościelno-polityczna i społeczna, jego piękność moralna, jego talent kaznodziejski i pisarski, jego język w sp a n ia ły — nigdy nie zdołałyby stw orzyć jego k u l t u w ściślejszem , religijnem, albo raczej religijno-patryotycznem, znaczeniu tego wyrazu, gdyby nie ow a wiara, że Skarga to prorok, który na dwa wieki przed upadkiem P olsk i przepow iedział jej tę klęskę. Czy takie pojęcie o Skardze całkow icie odpow iada rzeczyw istości ? czy jego jasno­ w idzenie nie jest czasem l e g e n d ą ? Niew ątpliw ie, ale w łaśnie

legenda jest zaw sze najpotężniejszą dźwignią kultu ! Ta zaś le­

genda m u s i a ł a pow stać w XIX wieku, nie stw orzył jej ten lub

ó w — ani M ickiewicz, ani naw et Matejko; urodziła ją niew ola

narodu, na który „nastąpił postronny nieprzyjaciel“. I ze w szy st­ kich legend polskich XIX w ieku legenda o jasnow idzeniu Skargi jest najbardziej — narodową...

N ie odrazu zresztą po utracie niep od ległości oprom ieniono Skargę aureolą natchnionego proroka. W oronicz cenił w nim i u w ielbiał raczej chrześcijanina, kaznodzieję, teologa, naw et d zie­ jopisarza i filozofa, aniżeli jasn ow id zącego, natchnionego proroka

n ieszczęść narodow ych; tak sam o i jezuici p o ło ccy (którzy

w r. 1808 w ydali kazania przygodne i pism a różne Skargi — dla pożytku narodu polskiego, p ozostającego, jak pisali w przed­ m ow ie, „pod mądrem i błogoskłonnem panowaniem rosyjskiem “). Alojzy O siński, autor pierw szej monografii o Skardze, napisanej, i wydanej dla uczczenia dwusetnej rocznicy jego śm ierci, m ówi w praw dzie, że Skarga „przekładał niebezpieczeństw a, w iszące nad ojczyzn ą“, ale nie nazyw a go prorokiem, na czo ło jego zasług w ysuw ając zasługę około języka i zalecając gorąco rozczytyw a­ nie się w jego pism ach.

W ogóle w pierw szych latach porozbiorow ych, przed r. 1831, ceniono w praw dzie Skargę już bardzo w y so k o , ale nadew szystko za jego język : tak m usiało być w epoce, kiedy — za przew odem K opczyńskiego — p ielęgn ow an ie m ow y ojczystej poczytyw ano za jeden z najważniejszych środków ocalenia n arod ow ości, a przeto

niemal za najśw iętszy ze w szystkich obow iązków narodow ych.

Chwalił w ięc „bardzo dobrą“ „polszczyznę “Skargi Kołłątaj. W W il­ nie Jan Śniadecki unosił się nad pięknością jego języka, m ówiąc, ż e „jest całkiem językiem Biblii, ale tak oprawionym w tok polski, jakby język nasz b ył oryginalnym językiem Pism a B o ż e g o “ ; w tó­ row ał Śniadeckiem u Euzebiusz Słow acki: „Niem asz... w e w szy st­ kich prawie pism ach Skargi jednego wyrazu, któregoby teraz użyć nie m ożna, jednego kształtu m ów ienia, którym by w zgardził naj­ lepszy z teraźniejszych pisarzów “. W W arszaw ie do gorących w ielbicieli w ym ow y i języka Skargi należał, nie bez pew nych zre­ sztą zastrzeżeń, S tanisław Potocki. P odobnież i Brodziński, cho­ ciaż bezw zględnym w ielbicielem języka Skargi nie był, zach w ycał

się jego „prostotą poetyczn ą“ i p ięknością biblijną. Krótko m ó­

w iąc, dopiero w pierw szych dziesięcioleciach XIX wieku poznano się już w całej p ełn i na Skardze, jako na w z o r o w y m p i ­ s a r z u .

Lecz ceniono go nie tylko za to. Feliks Jaroński poczytyw ał mu za kardynalną zasługę jego walkę z herezyą (inaczej, jak Je­ rzy Sam uel Bandtkie, który mu w łaśn ie zaczucał nietolerancyę w zględ em różnow ierców , i N iem cew icz, który niechęć sw oją ku jezuitom w o g ó le rozciągał poniekąd na Skargę) ; Siarczyński c e ­ n ił najwyżej jego działalność społeczną i bardzo słusznie w yraził się, że, „gdyby nie m iał Skarga innych praw do nieśmiertelnej pam ięci, sam o zaprow adzenie przezeń Bractwa m iłosierdzia“ i „usta­

Kult Skargi. 5 2 3

Skarga był gorącym patryotą i dobrym obyw atelem , tego mu nie odm aw iał, przy całej swojej niechęci ku jezuitom i w o g ó le ku K ościołow i, nawet Stanisław Potocki : pamiętał mu zasługę, że „nieraz przestrzegał zgrom adzony na sejmach naród o klęskach, które na niego wzrastający coraz nierząd miał ściągnąć i p r o- r o c k i m w y w r ó ż y ł j e d u c h e m “, I Brodziński, który, m ó­ w iąc nawiasem , pierw szy, przed M ickiewiczem , p ochw ycił w cha­

rakterze Skargi tę cechę, że się w nim „dwa uczucia, miłości

B oga i ojczyzny“ sta ły „jednem najgodniejszem człowieka uczu­ ciem “, — i Brodziński p oczytyw ał już Skargę za proroka: „Mó­ w i o Bogu, jak prorocy, m ów i o P olsce, jak m ówili o Jerozolimie, proroctwa tychże stosuje w szędzie do P olski“. Podobnież Euze­ biusz Słow acki, któremu zawdzięczam y pierw szy rozbiór K a z a ń s e j m o w y c h (chociaż nie wszystkich), m ów i o „ d u c h u w i ­ d z ą c y m “ Skargi i o „ p r z e p o w i e d z e n i u przyszłych w y­ p ad k ów “. Za „prorockim duchem natchnione“ uchodziły K a z a ­ n i a s e j m o w e i w oczach Hofmanowej, której popularna roz­ prawka, um ieszczona w czasopiśm ie dla m ł o d z i e ż y , a za w ie­ rająca liczne wyjątki z pism Skargi, nie mało się zapew ne przy­ czyniła do rozpow szechnienia jego kultu.

Rok 1831, jak jest epoką w historyi um ysłow ości polskiej, tak stanowi niezmiernie w ażną datę w historyi kultu Skargi : jest on nie tylko początkiem, ale w znacznej mierze i przyczyną jego najbujniejszego rozkwitu. „Będziecie nie tyło bez pana krwie sw o ­ jej i bez wybierania jego, ale też bez ojczyzny i królestw a sw eg o , w ygnańcy w szędzie nędzni, wzgardzeni, ubodzy, w łóczęgow ie, które p opychać nogam i tam, gdzie w as pierwej w ażono, b ęd ą“. N igdy jeszcze ta straszliw a „pogróżka“ Skargi nie rozbrzm iewała z pew nością w sercach polskich tak silnem echem, nigdy jeszcze wiara w jasnow idzenie Skargi nie w ybuchła w sercach polskich tak potężnym płom ieniem , jak teraz, po klęsce roku 1831, zw ła­ szcza na em igracyi, — w sercach nieszczęsnych „w ygnańców “ i „ w łó c z ę g ó w “, dla których w izya M ickiewicza i Krasińskiego była dopiero — przyszłością, teraźniejszością była w izya Skargi. A jeżeli do tego dodam y odrodzenie religijne, jakie się wśród w ych od źctw a polskiego dokonyw ało, to ziozuiniem y, dlaczego kult Skargi na em igracyi był tak żyw y; dlaczego tak czcił go i w iel­ bił W itw icki (on to nie mniej słusznie, jak pięknie, nazwał go cudotw órcą języka polskiego i jego przemożnym panem); dlaczego Sem eneńko marzył o tem, żeby się literatura polska rozwijała i urabiała na Skardze, jako na tym, który „prawdzie Bożej obja­ w ion ej“, który „idei chrześcijańskiej użyczył najdokładniejszego, najbogatszego, najpiękniejszego języka“.

Lecz najzupełniejszym, najznamienniejszym, najwspanialszym wyrazem kultu Skargi na emigracyi jest prelekcya M ickiew icza z dnia 25 czerw ca r. 1841, w całości pośw ięcona Skardze. Nikt przed M ickiew iczem t a k o nim nie mówił, nikt nie scharaktery­

zo w a ł tak w szechstronnie jego postaci i d ziałalności (jako te o ­ loga, polem isty, polityka, kaznodziei, kapłana, patryoty), nikt go tak w ysok o nie w yn iósł. „Skarga nie w yobraża żadnej partyi ani żadnej epoki, odbija się w nim cały kraj, ca ły naród ze swą przeszłością, ob ecn ością i przyszłością naw et, — rodziną Skargi b yła Polska... Skarga miłuje ojczyznę nie dlatego, że jest jego ziem ią rodzinną, ale że jest — jak pow iada — ustanow ieniem B ożem ; B óg stw arza narody, nadaje im różne p osłannictw a, a sto ­ sow n ie do tych mają w ła śc iw e sobie obow iązki ; sło w em narody u Skargi są to jakby osobne stw orzenia, jakby jakieś jestestw a organiczne rozm aitego rodzaju; ....Skarga k ochał i ochrania! P o l­ skę, jako now ą Jerozolimę, na którą B ó g zlał w ielkie obietnice...

Przepow iada P olsce okropne nieszczęścia... jak najwyraźniej,

jak najdobitniej; p rzy szło ść stała mu przed oczym a w y p i­

sana, jakby w k siędze dziejów upłynionych : c z y t a ł j ą o d

d e s k i d o d e s k i . . . Skarga, zdaniem naszem , spełnił id eał

kaznodziei i patryoty; jako m ówca, jako pisarz stoi on na rów ni z B ossuetem i M assillonem , a poniekąd w yżej; ...co go zaś naj­

bardziej nad w szystkich... oratorów w ynosi, to ó w d u c h

p r o r o c z y , j a k i e g o z ł o ż y ł d o w o d y t a k n i e z a p r z e ­ c z o n e i t a k j a s n e “. Czy w szystkie te sądy M ickiew icza są słuszne, bezstronne, czy czasem , np. kiedy mówił, że „Skarga nie w yobraża żadnej partyi“, albo że „narody u Skargi są to jakby osobne stw orzenia“, nie p rzelew ał w duszę Skargi swojej w ła ­ snej duszy, — to inna spraw a: d osyć, że prelekcya M ickiew icza stanow i w historyi kultu Skargi pozycyę niezmiernie ważną, że jest — po kazaniu B irkow skiego, a przed obrazem Matejki — najjaśniejszą aureolą, oprom ieniającą pam ięć Skargi.

I w kraju, nie tylko na em igracyi, cześć dla Skargi po roku 1831 w zm ogła się i rozszerzyła: w 50.000 egzem plarzy ukazało się i rozeszło w ydanie Ż y w o t ó w Ś w i ę t y c h , a w ydanie to nie jed yn e; dzięki temu to dziełu, które Henryk Rzewuski na­ zw ał najpoetyczniejszem pism em polskiem , Skarga p oszed ł m ię­ dzy lud !

Że s ło w o M ickiewicza nie m ało zaw ażyło na szali rozstrzy­ gających o w szelkim w o g ó le kulcie są d ó w p o p u l a r n y c h , to nie ulega żadnej w ą tp liw o ści: w pism ach o Skardze i w p od ­ ręcznikach historyi literatury znajdą się nieraz w yp isan e d o s ło ­ w nie sądy M ickiew icza, np. o patryotyzm ie Skargi. Lecz stw ier­ dzić trzeba, że sło w o M ickiew icza b yło jedynie potężną dźwignią,

ale nie źródłem kultu Skargi w kraju po roku 1831 ; źródłem

były, oprócz dawnej tradycyi, n ow e nieszczęścia, i one to, jako najw iększą w artość Skargi, w y su n ęły jego dar proroczy i p ło­ mienną m iłość ojczyzny.

I niezm iernie znamienną jest rzeczą, że się zaraz w roku

1831, w roku klęski, ukazały w osobnem wydaniu K a z a n i a

Skargi : „Ten, który dwory m onarchów apostolskiem i cnotami, św iat chrześcijański gorliw ością, biblioteki uczonych nauką, T o ­ w arzystw o chw ałą, duszą niebo napełnia, Skarga, mistrz i ozdoba kapłaństw a, grom ca niezgod i bezpraw iów , niezbożnym prawom, jako chorągwiom rozbójniczym, szed ł na czo ło “. W tym to du­

chu, w duchu apoteozy, pisano o Skardze pow szechnie. Były

w praw dzie wyjątki, odzyw ały się czasem g ło sy nie tylko um iarko­ w ane, ale naw et w ręcz niekorzystne. M aciejowski (a za nim jego plagiator Rogalski) m ówi o korzyściach, ale i o szkodach, jakie Skarga przyniósł P olsce; przyznawał łaskaw ie, że „w żyłach tego jezuity płynęła zaw sze krew p olsk a“, ale zarzucał mu oportunizm „w e św iatow ej p o lity ce“ oraz nietolerancyę („wszystkich roda­ ków, co nie po rzymsku wierzyli, w ytępić ch ciał“); pom aw iał Skargę, że, jeśli „od przemocy panów chciał m ieć uw olnione ch ło p stw o “, to „dlatego, że ci taką w iarę kazali w yznaw ać pod­ danym , jakiej sam i byli zw olennikam i“ (!!); na unię religijną za­ patrywał się Skarga, zdaniem M aciejow skiego, „z m ylnego sta ­ n ow isk a“, szło mu bowiem o zjednoczenie K ościołów nie w du­ chu, tylko w św ieckiem zw ierzchnictwie papieża. M ajorkiewicz protestow ał przeciw ko apoteozow aniu Skargi, m ów iąc, że „cenić“ go „bezwarunkowo, cenić i tam, gdzie nie tylko nie wart p o­ chwały, ale gdzie nawet zasługuje na naganę, jest śm iesznością, t. j. więcej nawet, niż n iedorzecznością“ ; protestow ał i przeciwko nazywaniu filozofem tego, który nie posiadał nauki i „nie w d aw ał się nigdy... w badania krytyczne zasad praw dy“ (!!), który nadto Opatrzność Boską upatryw ał głów nie w „cudach i przypadkow o­ ś c i“, co jest nie filozofią, tylko „obłędem rozumu ludzkiego“ ;

„brakiem w ykształcenia w y ż sz e g o “ tłum aczył sobie i nietoleran­ cyę Skargi. Edward D em bow ski cen ił w ysok o K a z a n i a S e j ­ m o w e , ale nie m ógł darować ich autorowi, że „dalekim b y ł od p o stęp o w o ści“ (!!). Józef Ł ukaszew icz oskarżał Skargę, że „nie tylko uspraw iedliw iał bezprawia rozpasanego motłochu, ale na­ w et zachęcał niejako“ do nich.

Otóż te w szystkie i inne jeszcze nieliczne g ło sy były od­ osobnione, a przynajmniej m ilkły w chórze g ło só w , śpiew ających Skardze hym ny pochwalne.

Hymnem pochwalnym jest nietyle jeszcze rozprawa Meche-

rzyńskiego (ząsługująca na miano pierwszego s t u d y u m litera­

ckiego o Skardze), ile nadewszystko obszerna, dwutomowa mo­

nografia Dzieduszyckiego, praca, przez obfitość nagromadzonych

źródeł, cenna, ale zarówno w wielu sądach autora o Skardze,

jak w ogólnem jego stanowisku, którem jest, że „to tylko(U) jest

nasze, to narodowe, co katolickie“, — ciasna i stronnicza, no­

sząca na sobie wyraźne piętno tej reakcyi, która tamowała myśl

polską po roku 1848; w historyi kultu Skargi ma książka Dzie­

duszyckiego, obok tego, że jest apoteozą Skargi wogóle, to je­

szcze znaczenie, że ona to, jeśli może nawet nie stworzyła, to

w każdym razie rozkrzew iła i w w ielu um ysłach utrwaliła now ą l e g e n d ę — o tolerancyi Skargi; tę legen d ę do dziś dnia nie­ którzy uparcie podtrzymują.

Tym dwu pow ażnym badaczom , M echerzyńskiem u i D zie- duszyckiem u, w tórow ali — w apoteozow auiu Skargi — popula- ryzatorowie, p u b licyści, w ydaw cy, poeci naw et. N o w eg o nie p o­ w iedzieli nic i p ow ied zieć nie m ogli; najczęściej Skargi nie znaii, a niektórzy nawet z p ew n ością na oczy nie oglądali jego pism ; powtarzali tylko rzeczy i sąd y daw ne, ubierając je w błyskotliw ą szatę, prześcigając się wzajem nie w ogólnikach i frazesach. O pro­ mieniano blaskiem c a ł e g o Skargę : człow ieka i patryotę, ka­ płana i obyw atela, teologa i polityka, pisarza i kaznodzieję. „Był jezuitą, ale w prostocie ducha w id ział tylko piękną stronę s w o ­ jego zgrom adzenia, zanadto ś w i ę t y , aby w ierzył w m ożność i go d ziw o ść pobożnej intrygi“, — „w ś w i ę t y c h źrenicach sam nie mając skazy, nie m ógł jej dojrzeć na sercach sw ych braci“ (Syrokom la); „ c a ł y s w ó j w i e k p r a c o w a ł n a d d o b r e m l u d z k o ś ci , staw ał w obronie najświętszej dla człow ieka reli­

g ii“

(Przyjaciel Ludu)

szkolnym, i dobrze, że nim nie był, bo „lepsza prosta bezm yśl­ ność od pajęczej filozofii szellingow skiej lub heglow skiej tkaniny“ (przedm owa do Ż y w o t ó w Ś w i ę t y c h w wydaniu T urow ­ sk ieg o ); m ów ca złotousty, język cudownej piękności, prorok nie­ szczęść narodow ych, duch w ieszczy i t. d. i t. d. : oto próbki p o­ pularnych sąd ów o Skardze, które, w ła śn ie dla tego, że p opu­ larne, w o ln o p oczytyw ać nie tylko za w yraz i miarę, ale także za w ażny czynnik jego kultu.

Bardzo w ażnym także czynnikiem był, biorąc w rachu­ bę zasłużoną pow agę badacza i w ielką popularność pisarza, — sąd Bartoszew icza, sąd, który jest także — apoteozą: „B ył Skar­ ga z r z ę d u t y c h l u d z i , k t ó r y c h c z a s a m i d a j e 1 u- d o m O p a t r z n o ś ć , by strzegli dróg Pańskich, aby prosto­ w ali b łędne ścieżki,... był to p r o r o k s w e g o n a r o d u “; „sta­ nął w roli p o s ł a ń c a b o s k i e g o do narodu“ ; „ ś w i ę t y c z ł o w i e k za ż y c ia “ ; „był to taran potężny, który gruchotał mury niepraw dy jednem skinieniem czarodziejskiego s ło w a “; „ c o ś b o s k i e g o ustami jego m ó w iło “.

Rok 1863 przyniósł z sob ą n ow ą klęskę, która zadała kłam tęczow ym w izyom m esyanicznym , a natomiast zdaw ała się stw ier­ dzać okropną prawdę straszliwej w izyi Skargi i fakt jego jasn o­ w idzenia. Nie dziw , że kult jego, jako proroka i patryoty, nie tylko nie ustał, ale, przeciw nie, w zm ógł się bardzo, stanął na sw oim szczycie, a na szczyt w prow adził go Matejko sw ojem K a z a n i e m S k a r g i . Obraz ten to już nie tylko najwspanialsza aureola pam ięci Skargi, to zarazem s a n k e y a jego kultu. Rozu­ mie się, że, podobnie jak M ickiew icz w prelekcyi paryskiej, tak i Matejko w sw ym obrazie w lał w postać Skargi sw oją w łasną

duszę, — sw ój w łasn y ból patryotyczny, sw ój w łasny niepokój 0 przyszłość: dość, że odtąd naprawdę chyba do wyjątków na­ leżą te serca polskie, które są zdolne wyobrazić sobie Skargę, jako nie proroka, jako nie posłańca boskiego, jako nie św iętego człow ieka, sło w em w yobrazić go sobie innym od tego, jakiego nam objawił geniusz Matejki, — z twarzą, na której obok św ię ­ tości, natchnienia i jasnow idzenia, maluje się ból straszliw y, z rę­ kami w zniesionem i w górę, z rozpaczliwym okrzykiem na ustach : ..Cóż mam z tobą czynić, nieszczęśliw e k rólestw o!“, z wichrem Bożym w siw ych w łosach .

Obrazem to Matejki nad ew szystk o tłum aczy się, dlaczego sądy o Skardze, zw łaszcza w pism ach i książkach popularnych, stają się jeszcze bardziej uczuciow e, aniżeli przed rokiem 1863. Sądy niekorzystne, np. Lewestama, albo przynajmniej umiarkowane, np. Felicyi Boberskiej, której uwielbienie dla Skargi nie przeszka­ dzało jednak przyznać, że i on „nie był w olny od nietolerancyi jezuickiej w rzeczach w iary“, chociaż „nigdy nie dochodził fana­ tyzm u“, — takie sądy stają się coraz rzadszemi. Nierównie czę­ stsze są takie np., że Skarga „to w i e l k a g w i a z d a na fir­ mamencie narodowej teologii i s ła w y “ (L. Rzepecki), to „praw­ dziw y a n i o ł w l u d z k i e m c i e l e dla cierpiących i b ied n ych “, „praw dziw y m i s t r z n a s z , którego cudnemi naukami, niby m lekiem życiodaw czem , karmiły się, karmią i karmić będą dale­ kie Polski p ok olen ia“; że język Skargi jest „prosty, ale przytem dziwnie piękny, czysty, jak łza, światły, jak promień słoneczny,

dźw ięczny, jak g ło s dzw onu“ (Chociszewski^) ; że, „jako natura

naw skroś poetyczna, m iew ał w i e s z c z e w i d z e n i a , które go ...czyniły prawdziwym prorokiem sw eg o społeczeństw a“, że „miał tolerancyjne usposobienie, w yższe nad w iek “ (Dubiecki), i t. d. Piękna i w ym ow na charakterystyka Skargi pióra T arnow skiego, głoszon a zrazu przez szereg lat z katedry uniwersyteckiej, później ogło szo n a drukiem w H i s t o r y i L i t e r a t u r y , a w skróceniu w bardzo popularnym podręczniku szkolnym , — ta charaktery­ styka, także mocno zabarwiona pierwiastkiem uczuciowym , jest najwym owniejszym po roku 1863 wyrazem, i zapew ne, ważnym

czynnikiem rozpow szechnienia czerpiącego w obrazie Matejki

noWą, a potężną siłę kultu Skargi. Na specyalne studya o K a ­ z a n i a c h S e j m o w y c h , Bobrzyńskiego i Tarnow skiego, w i­ zya Matejki także, jeśli się nie mylimy, nie pozostała bez zna­ cznego w pływ u.

Tak się przedstawia — w ogólnym zarysie — historya kultu

Skargi w ciągu trzech wieków. Czystość moralna, świątobliwość

1 m iłosierdzie człow ieka i kapłana; ascetyzm zakonnika; działal­ n o ść społeczna ; niezachwiana w ierność K ościołow i katolickiemu i w ytrw ała walka z różnowiercami ; płom ienny patryoiyzm i dzia­ łaln ość polityczna; tolerancya i bezpartyjność ; wielki rozum i g łę ­ boka nauka; olbrzymi talent kaznodziejski i pisarski; w spaniały

język; różnorodne pism a, uczone i popularne; dar jasnow idzenia: oto szereg głów n ych w artości — rzeczyw istych i legen d ow ych ,

n iew ątp liw ych i w ątpliw ych, dodatnich i ujemnych — , które

czczono w Skardze, a których źródłem jest nie tylko on sam, nie tylko jego w łasna bogata dusza i róźnostronna działalność, ale także — jak to w ykazują dzieje k ażdego w o g ó le kultu — w ła sn e p ogląd y i uczucia, w ła sn e upodobania i um iłow ania, w ła ­ sne pragnienia i id eały czcicieli, którzy najczęściej w kładają sw e w łasn e, p osiadane albo pożądane w artości w duszę tego, który sobie z tego lub innego pow odu na to zasłużył.

W ogóle każdy kult płynie z duchowej potrzeby człow ieka nie tylko uśw iadom ienia sob ie w łasnych w artości, ale także ich pow iększenia i pom nożenia, co w ięcej, z potrzeby ich o b j e k t y -

w i z a c y i , ich p r z e n i e s i e n i a p o z a s i e b i e , przyczem

niezm iernie ważną rolę odgryw a w tym p rocesie nie sam a indy­ w idualność człow iek a, ale i chw ila dziejow a, która sprawia, że człow iek w postaci, którą czci, odkryw a niepostrzeżone, nieod- czute w innej chw ili dziejow ej w artości (rzeczyw iste albo fikcyj­ ne). Że tak jest istotnie, o tem św iadczy, pom iędzy innemi, trzyw iekow y kult Skargi w sp ołeczeń stw ie polskiem , kult, który, jak w id zieliśm y, różne przechodził koleje, a to w najściślejszym związku z ogólnym i prądami u m ysłow ości i w o g ó le życia p o l­ skiego.

Ten kult, który jest niezbitym faktem historycznym , istnieje i dzisiaj : kto o tem wątpił, ten chyba w ątpić przestał — w łaśnie w roku bieżącym , jubileuszow ym , kiedy to napisano się już i w ciąż się jeszcze p isze o Skardze tyle, co nigdy przedtem. Lecz nigdy jeszcze przedtem nie zarysow ały się z taką, jak dzisiaj, jaskraw ością dw a przeciwne ob o zy : b e z w z g l ę d n y c h w iel­ bicieli i b e z w z g l ę d n y c h przeciw ników .

„Skarga to w najw znioślejszem polskiem sło w ie najw znio­ ślejszy p olsk i duch i najmędrszy rachunek p olsk iego sum ienia; B óg daje takich ludzi ;... pamiętajmy, w eźm y to do serca, że ten najw znioślejszy duch polski, duch m iłości ojczyzny, p ołączon y jest nierozerw alnie i śc iśle z duchem katolickim,... uczy, przypomina, wbija w sam ą głębię serca, że te duchy rozdzielone nie są, że w ierność katolickiem u K ościołow i jest dopiero doskonałością* d u ­ cha polskiego, jego siłą żyw otną, warunkiem i rękojmią jego przy­ sz ło śc i“ (Tarnow ski). „N iechby ten p o s e ł n i e z j e d n e g o p o w i a t u , ten, który m iał p o s e l s t w o o d P a n a B o g a , jako zadośćuczynienie za to, że go nie usłuchali w sp ółcześn i, stal

się w śród nas ś w i e c ą c i e m n y c h , n iechby znalazł przystęp

do w szelkich dusz, sejm ujących o k o ło dobra o g ó ln e g o i naprawy

rzeczy p osp olitej“ (Kazimierz M orawski). „Jeśli cośk olw iek na­

zw ać m ożna ze słu szn o ścią arką przymierza m iędzy dawnemi a dzisiejszem i laty, to przedew szystkiem nazw ać trzeba rocznicę Skargi ; ze w szystkich postaci naszej politycznej historyi jeden

Kult Skargi. 5 2 9

Skarga ma w sw oich rysach ten stygmat, który sprawia, że dla porozbiorowej Polski oń jedyny z całej przeszłości jest postacią

ży w ą “ (ks. Paw elski <5.

J ).

„Nie, my dziś pod żadnym pozorem nie m ożem y się zg o ­ dzić na to, by szczepiono kult człowieka, którego idea jest tak fatalna i tak niestety aktualna; nie możemy też w idzieć w Skar­

dze c h a r a k t e r u c z y s t e g o , j a k ł z a , ale księdza prze­ w rotnego postrzegam y, który, mając słodkie sło w a ew angelii na ustach, kazał heretyków b i ć w g ę b ę i pogrom y nazyw ał z e- s ł a n e m i p r z e z P a n a B o g a . I nie możemy dalej nazw ać g o j e d n y m z n a j w i ę k s z y c h p a t r y o t ó w , j a k i c h p r z e z w i e k i P o l s k a w y d a ł a , albowiem człow iek ten fa­ talny mistrzem był dla posła upickiego i innych w zrywaniu s e j­ m ów . A piękny j ę z y k ? P ołączenie piękna z brzydotą daje p o ­ tw orność, m ówi estetyka. Czcić mamy Skargi n a t c h n i o n ą w y m o w ę ? Ależ on... oddał ją na służbie z ł e j s p r a w i e ! Przestańmy być czcicielam i formy z pom inięciem treści i entu- zyastam i dla pięknych słów ek, pokrywających paskudne czyny !“

(Myśl Niepodległa).

m ożem y. A gd y żałobą jego czarnego jezuickiego habitu,

w brew naszej w oli, chcą nas odziać i w pow szech n ą jednom yśl­ n ość nas w tłoczyć, potrafimy ów t e r o r y z m b e z r o z u m u odeprzeć, choćby po waszej stronie, apostołow ie bezmyślnej je­ dnom yślności, stan ęły przeciwko nam wszystkie polskie przywary i grzechy... N ieszczęściem stała się dla narodu św ią to b liw o ść i cierpienie Skargi, albow iem naród wzamian za te zalety serca

i w yobraźni odpłacał mu zaufaniem do jego rozumu, do jego

przekonań, do jego polityki“

(Prawda).

nawołuje naród, by w ierzył w bezwzględną słuszność każdego sło w a Skargi, by dziś jeszcze, c h o ć p ó ź n o , a l e z a w s z e j e s z c z e n i e z a p ó ź n o , oddał się pod kierow nictw o duchow e nieboszczyka, ponad miarę istotnych zasług oprom ienionego aure­ olą św iętości przez tradycyę, legendę i sztukę polską. D latego w łaśnie, że ideow ą su k cesyę Skargi dzierżą w naszym kraju po­ tężne w pływ am i obdarzone jednostki, stronnictwa, instytucye, — złowróżbne w idm o kaznodziei sejm ow ego nie przestało być gro- źnem, a przeciw jednom yślnem u kultowi n a c z e l n e g o w i ­

c h r z y c i e l a R z e c z y p o s p o l i t e j protestować n ależy“

(Iza M oszczeńska). To obóz drugi.

D osyć chyba tych przytoczeń, aby się jaskrawo uwydatniło biegu n ow e przeciw ieństw o dwu p ogląd ów dzisiejszych na Skargę. W pewnej mierze istniało to przeciw ieństw o już w XIX wieku, ale biegunowem nie było; ci bow iem nawet, którzy, jak M acie­ jow ski, nie szczędzili Skardze różnych zarzutów, nie zam ykali je ­ dnak już nie tylko oczu, ale nawet i serc, na dodatnie cechy jego postaci i działalności. D zisiaj inaczej. Dzisiaj przeciw nicy Skargi po w iększej części wpadają w skrajną ostateczność : już to p o­

w od ow an i nienaw iścią czy niechęcią w zględem tej idei naczelnej, która przyśw iecała całej w o g ó le działalności Skargi, (bo nie tylko k ościelnej, ale także społecznej, politycznej i literackiej), już to przekonani, że ta idea była zgubna dla państw a polsk iego i jest do dziś dnia zgubna dla narodu polskiego, — potępiają w czam ­ buł i p o sta ć i p og lą d y i czyny Skargi, nie tylko przezywając go

poprzednikiem i mistrzem S iciń sk iego, ale naw et piętnując go

mianem zdrajcy i patrycydy; w zaślepieniu sw ojem posuw ają się tak daleko, że podają w w ątp liw ość tę nawet w artość Skargi, która, takby się przynajmniej zd aw ało, nigdy najmniejszej w ątpli­ w ości p od legać nie może, m ianow icie piękność jego języka. Raz

jeszcze, takiej skrajności w sądach o Skardze nie b yło jeszcze

nigdy — naw et za jego życia.

Lecz i w ielbiciele Skargi wpadają dzisiaj także po w iększej

części w skrajną ostateczn ość: już to p ow od ow an i głęb ok iem ,

szczerem przekonaniem , że naczelna idea Skargi nie tylko była, ale i jest i będzie zbaw cza dla Polski, już to przejęci, co w ięcej, o l ś n i e n i płom ienną m iłością ojczyzny Skargi i jej w spaniałym wyrazem w K a z a n i a c h S e j m o w y c h , sam i żyw ią i wrśród

innych budzą i szerzą kult dla

całego

dla tego Skargi, który ży ł i działał, p isa ł i grom ił za Stefana B atorego i Zygmunta III, jak dla tego Skargi, którego po jego śm ierci urobiła trzyw iekow a tradycya i — legenda XIX wieku, t. zn. legenda o jasnow idzeniu oraz legenda o tolerancyi (i bez- partyjności).

Czyż trzeba jeszcze m ów ić, że jedni i drudzy, w łaśn ie przez sw oją skrajność i bezw zględ n ość, osłabiają, jeśli nie burzą, p rze­ kazany przez trzyw iekow ą tradycyę kult Skargi, a przynajmniej wykrzyw iają i utrudniają jego d alszy razw ój? Bezw zględni prze­ ciw nicy Skargi pracują w tym kierunku zupełnie św iadom ie i ce­ low o ; bezw zględni w ielb iciele pracują w tym sam ym kierunku —■ nieśw iadom ie. Stojąc bowiem twardo i niew zruszenie na stano­ w isku tej w ątpliw ej „prawdy", że „to t y l k o jest nasze, to na­ rod ow e, co katolickie“, i, co z tego logicznie w ynika, na sam o czoło w szystk ich w artości Skargi w ysuw ając jego działalność, jako szermierza katolicyzm u, tę stronę jego działalności poczytu­ jąc mu za najw iększą zasługę nie tylko w obec K ościoła, ale i w obec narodu, — już przez to jedno „kurczą“ i „ cieśn ią“ b ez­

w zględni w ielb iciele Skargi jego kult, uniem ożliwiają ■— w brew

własnej intencyi — jego ogólnonarodow y charakter; podtrzymując zaś uparcie, w brew prawdzie historycznej, w brew faktom, w brew

m o ż l i w o ś c i p s y c h o l o g i c z n e j w i e r z ą c y c h l u ­

d z i XVI w i e k u , legendę o tolerancyi Skargi, broniąc tym s p o s o b e m ... własnej nietolerancyi, której sobie uśw iadom ić, albo też do której się jaw nie przyznać nie c h c ą — zniechęcają do kultu w ielkiego patryoty i kaznodziei niejednego z tych nawet, którzy, rozumiejąc dobrze, że nietolerancya Skargi była — w jego za­

w o d zie i w jego zakonie — „koniecznością dziejow ą“, nie mniej przeto pragną szczerze czcić go i kochać — za inne strony jego działalności, za inne pierwiastki jego bogatej duszy. Na tem to stanow isku stał, pom iędzy innymi, B olesław Prus : jego w o ln o ­ m yślność, jego szczerze postęp ow e przekonania nie przeszkadzały

mu być gorącym w ielbicielem Skargi, ale, rozumie się, nie

całe­

go',

nie nazyw ał w jego działalności i postaci pierwiastkiem dodatnim tego, co było pierwiastkiem ujemnym, ale też nie zam ykał ani sw eg o niepospolitego rozumu, ani sw eg o polskiego serca na to, co na cześć w Skardze zasługuje, i czcił w nim „przedew szyst- kiem... człow ieka, który już przed trzystu laty najgłośniej, najwy­ raźniej i najdokładniej sform ułow ał wyrok przeciwko nierządowi R zeczypospolitej, jakiego skutki od kilku generacyi p o n osim y“.

Ale otóż to w łaśnie, że ta zasługa Skargi jego b ezw zglę­ dnym wielbicielom nie w ystarcza, dla bezw zględnych zaś przeci­ w ników — nie istnieje. Tak, nie łudźm y się i pow iedzm y sobie szczerze: kult Skargi istnieje i dzisiaj, w wieku XX, ale nie jest już tak jednom yślny, jak dawniej, przestał już być kultem ogólno­ narodowym .

Jak będzie w przyszłości? czy kult Skargi będzie m iał kie­ dy jeszcze charakter ogólno-narodow y ? a przedew szystkiem czy w ogóle ma przyszłość przed so b ą ? czy nie okaże się, że b ył tylko... om yłką dziejową albo nawet obłędem , grzechem narodu względem sam ego siebie, jak to się niektórym zdaje?

Bądźm y spokojni ! Zbyt królew ską duszę miał Skarga, iżby w niej kiedykolw iek zabrakło pierw iastków , godnych narodo­ w e g o , ogólnonarodow ego kultu. Prawda, kult ten w przyszłości zależeć będzie już nie tylko, jak dotychczas, od czynników uczu­ ciow ych, ale także od racyonalnych, a mianowicie od badań kry­ tycznych nad życiem , charakterem i działalnością Skargi, badań, które, z natury rzeczy, poddadzą w szystkie pierwiastki i podstaw y d otych czasow ego kultu rewizyi krytycznej.

Badania te już się, nakoniec, zaczęły, — tak: n a k o n i e c , bo dopiero za dni naszych. D ziw na rzecz. Kult M ickiewicza, po­ w szechniejszy przecie i silniejszy od kultu Skargi, nie zd o ła ł je­ dnak przeszkodzić temu, że się już w XIX w ieku ukazał cały szereg prac o M ickiewiczu ściśle krytycznych : tym czasem o Skar­ dze nie b yło w w ieku XIX a n i j e d n e j pracy, którąby ściśle krytyczną nazw ać można, nie wyjmując ani rozbioru K a z a ń s e j m o w y c h pióra Bobrzyńskiego i Tarnow skiego, ani nawet monografii D zied u szyck iego, która się pod w zględem krytycyzmu naw et rów nać nie m oże z monografiami C hm ielow skiego i Kallen­ bacha o M ickiew iczu. W iek XX dopiero zaczyna się pow oli zd o ­ b yw ać na krytycyzm naukow y w zględem Skargi, co nie jest rze­ czą łatwą.

I słusznie bardzo zaczął Windakiewicz swoją pracę p. t.

C h a r a k t e r S k a r g i , która jest p i e r w s z ą (mówiąc naw ia­

sem, świetną) próbą naukowej, krytycznej charakterystyki Skargi,

jako człowieka, — od tych słów : „Chcąc bliżej mówić o cha­

rakterze Skargi, musimy sobie naprzód usunąć zasadniczą tru­

dność — mianowicie trądycyę; apoteoza tego człowieka, która

się po części za jego życia... dokonała, którą następnie ustalił

Birkowski w kazaniu pogrzebowem, a następcy sobie z piety­

zmem, jako nienaruszalną tradycyę przekazywali, — apoteoza ta

sprawia, iż Skargi w naszej wyobraźni nie oglądamy zazwyczaj

w żywem oświetleniu życia, aktualności i codziennego bytu;... nie

przesądzając wartości tego uwielbienia, jako literaci, maipy prawo,

a nawet obowiązek, zbliżyć się do Skargi z zupełnie innym ce­

lem i według dzieł, aktów biograficznych i wszelkiego dostępne­

go materyału, zapytać się i osądzić, co się da i o ile z tej apo­

teozy do naszej nauki w ciągnąć“.

Otóż pytamy: czy źle wychodzi Skarga na tem „zbliżeniu

s ię “ do niego? czy ostatnie prace krytyczne doszczętnie zmieniły

dawne uczuciowe sądy? Nie! Charakter Skargi wytrzymał zwy­

cięsko ogniową próbę krytycyzmu W indakiewicza; Sobieski,1 wy­

kazując niezbicie, że Skarga przyczynił się nietolerancyą swoją

do zerwania Sejmu r. 1606, zburzył tem samem — w oczach

nieuprzedzonych— legendę zarówno o tolerancyi Skargi, jak o jego

dodatniej działalności politycznej, dowiódł, że, niestety, nie bez

słusznej podstawy nazywano go turbator Reipublicae : ale chyba

tylko ciasnota albo zła wola wyprowadzi stąd wniosek, że Skarga

działał w złej wierze, albo, że nie był gorącym patryotą. Starano

się wykazać szczegółowo źródła K a z a ń s e j m o w y c h , udo­

wodniono, że nie Skarga stworzył polskie kaznodziejstwo polity­

czne : ale nie zaprzeczono dawnemu sądowi, że te kazania to

jedno z największych arcydzieł literatury całego świata, przeci­

wnie, starano się ten sąd uzasadnić. Tadeusz Grabowski stwier­

dził zależność myśli politycznej Skargi od Bellarmina: ale ta za­

leżność chyba tylko uprzedzonego skłoni do odsądzenia Skargi

od rozumu politycznego. Wzięto się do burzenia legendy o ja­

snowidzeniu Skargi, biorąc pod uwagę, że jego „proroctw a“ nie

są odosobnione w literaturze polskiej i europejskiej, że się w o­

góle dadzą dostatecznie wytłumaczyć bez jasnowidzenia : nikt je­

dnak i nic nie zbije tej prawdy, źe się „pogróżki“ Skargi w całej

grozie ziściły i że swoją praw dą straszliwą przerażają serca

polskie. Znajdzie się może z czasem uczony i subtelny estetyk,

który się zajmie estetyczną stroną pism Skargi : niechaj wolno

będzie wyrazić wątpliwość, czy, choćby się nawet nie godził na

ich treść i choćby nawet posiadał najsubtelniejsze poczucie brzy­

doty i piękna, — czy wyczuje w nich „potworność“, jaką w nich

wyczula M yśl Niepodległa.

Nie, żadne, choćby najkrytyczniejsze badania naukowe nie

zdołają zburzyć w s z y s t k i c h podstaw kultu Skargi, — jedne

runą, ale inne ostaną się. Albowiem w życiu i działalności tego

człowieka są wartości nieprzemijające, zarówno ogólno-narodowe,

jak ogólno-ludzkie.

W artością ogólno-ludzką jest w nim c z ł o w i e k czysty,

pełny miłości chrześcijańskiej, szlachetny działacz społeczny, za­

łożyciel banków pobożnych i bractw miłosierdzia, pocieszyciel

ubogich, orędownik uciśnionych „robaczków ziemskich“, nad

których niedolą bolał tak gorzko, jak nikt w Polsce przed Sta-

szycem.

A wartością ogólno narodow ą jest w nim przedewszyst­

kiem — Polak, który kochał Polskę całą siłą sw tgo serca, jeden

z największych patryotów, jakich przez wieki swego istnienia

wydała Polska, i największy jej kaznodzieja wszystkich wieków,

który z bezprzykładną odwagą piętnował prywatę szlachty i „zło­

dziejskie serca“ magnatów, który zaklinał naród, aby kochał

swoją ojczyznę, jako „matkę najmilszą“. K a z a n i a s e j m o w e

to nie tylko arcydzieło wymowy, jedno z największych w litera­

turze całego świata, to także jedno z największych na świecie

arcydzieł literatury patryotycznej, co więcej, jeden z największych

w Polsce c z y n ó w patryotycznych, jako najsilniejszy — przed

Staszycem — głos, nawołujący do ratowania ojczyzny.

I wreszcie wartością ogólno-narodową w Skardze jest —

jego język, który stanowi wspaniałą koronę pracy naszych pisa-

rzów zygmuntowskich nad wyrobieniem mowy ojczystej, a który

do dziś dnia jeszcze — pomimo wielkich pisarzów XIX wieku—

jest, jeżeli się nie mylimy, jako klasyczne zespolenie obrazo­

wości poezyi z prostotą i jasnością prozy, nieprześcignięty i nie-

prześcigniony.

Oto trzy główne, a potężne filary, które kultowi Skargi za­

pewniają — przyszłość. Czcić w nim pragniemy nie fanatyka, nie

nietoleranta, nie członka zakonu, który się tak smutno w dzie­

jach naszych zapisał, i nie jasnowidzącego proroka, którym nie

był ; pragniemy w nim czcić jednego z najczystszych ludzi na

świecie, jednego z najgorętszych patryotów w Polsce i jednego

z największych pisarzów, jakimi się szczyci historya literatury

polskiej i języka polskiego.

Nie, trzywiekowy kult Skargi w Polsce nie był omyłką

dziejową.

Warszawa, w lipcu 1912 r.

Kult Skargi. 5 3 3