Z. Iwanicki
"Motywacja: teoria i badania", Ch.N.
Cofner, M.H. Appley, Warszawa 1972
: [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 10/2, 193-207
b o ru W a ty k a ń s k ie g o II: „P raw d y trz e b a sz u k a ć w sp o só b z g o d n y z g o d n o ścią o soby lu d z k ie j i z je j n a tu r ą sp o łeczn ą, to z n aczy przez sw o b o d n e b a d a n ie p rz y po m o cy m ag isteriu m , czy li n au c z a n ia , przez w y m ian ę m yśli i dialog, przez co je d n i dru g im w y k ła d a ją p raw d ę, ja k ą zn ale źli albo sądzą, że znaleźli, ab y n a w z a je m pom óc sobie w sz u k a n iu p ra w d y ; sk o ro zaś p ra w d a z o sta ła po zn an a, n a le ż y m ocno p rz y n ie j trw a ć o so b isty m p rz y św ia d c z e n ie m "21.
CoSer Ch. N .: A p p le y M. H., M o ty w a c ja : teoria i badania (P rzekład: K. Ro
sner, P. G raff, J. R adzicki) PW N , W a rs z a w a 1972 s. 807
P o trz e b a o d d z ia ły w a n ia n a czło w ie k a i p rz e w id y w a n ia d o ty c z ą c e jeg o zac h o w a ń w ró ż n y c h o k o liczn o ściach sp o w o d o w a ły p rz e su n ię c ie p u n k tu ciężk o ści z a in te re s o w a ń n a u k o w y c h i k ie ru n k ó w p ra c b a d a w c z y c h w p s y c h o lo g ii z iz o lo w an y c h p ro cesó w p o zn aw czy ch ta k ic h , ja k : sp o strzeg an ie, z a p a m ię ty w a n ie , m y ślen ie, i in.) n a c a ło k s z ta łt zło żo n y c h m echanizm ów osobow ości. Do ta k ic h — ob o k p o trz e b (sił d y n a m iz u ją c y c h działanie) n a leżą m. in. m o ty w a c je czło w ie k a. W o rg a n iz a c ji o so b o w o ści n a d a je się im p ie rw sz o rz ę d n e zn aczen ie. Z n a jd u je to w y ra z w e w sp ó łczesn y ch p ra c a c h e k sp e ry m e n ta ln y c h p sy ch o lo g ii, gdzie w b a d a n ia c h p ro c e só w lu b z ja w isk p sy c h o lo g ic z n y c h w p ew n y m m iejscu d o strz e g a się (lub stw ierd za) ich z w ią zek z m o ty w a c ją . C zym tłu m aczy ć c e n tra ln ą p o z y c ję k o n stru k tó w m o ty w a c y jn y c h w n a u k a c h b e k o w io ra ln y c h ? W y d a je się, że w fu n k c ji z n a c z e n io w ej, (w y ja ś n ia ją c e j i tłu m aczącej) p o ję c ia „m o ty w " tk w i jeg o a k tu a ln a ran g a. N ie w ie le je s t p o ję ć o n a u k a c h o czło w ie k u p o z w a la ją c y c h n a s to so w a n ie w o b ec ich d e s y g n a tu te n d e n c ji w sp ó łczesn ej n a u k i, tj. pom iaru . S tan o w isk o e m p iry zacji o b jęło ta k ż e p sy c h o lo g ię , gdzie chaos te rm in o lo giczny, p rz e d n a u k o w o ść szkół i d o k try n zm usił b a d a c z y do „o strzejszeg o " fo rm u ło w an ia p o ję ć i o p isy w a n e j nim i rzeczy w isto ści. W p o rzą d k o w a n iu is tn ie ją c y c h i p re c y z o w a n iu n o w y ch sy s te m ó w w y ja ś n ia ją c y c h złożony o b szar zjaw isk , z ja k im m am y do c z y n ie n ia w b a d a n iu z a c h o w a n ia w ie lk ą ro lę o d e g ra ł o p eracjo n izm .
W zb o g a c e n ie i p o g łę b ie n ie n aszeg o zro zu m ien ia m o ty w a c ji lu d zk ich z a w d zięczam y ta k ż e p sy c h o a n a liz ie 1. P sy ch o lo g o w ie klin iczn i stw ie rd z a ją , że p ow odem zw iązk u m ięd zy n erw icam i i in n y m i zab u rzen iam i fu n k c jo n o w a n ia
21 S obór W a ty k a ń s k i II — K o n sty tu c je D e k re ty D e k la ra c je , P o zn ań 1968,
D eklaracja o w o ln o śc i re lig ijn e j, 416.
1 por.: P arsen s, T.: S tr u k tu ra sp o łe c zn a a o sobow ość. PW E W a rs z a w a 1969, 41, 57.
o so b o w o ści a za c h o w a n ia m i re g re sy w n y m i je s t fa k t, iż b a rd z ie j ogó ln e s tru k tu r y m o ty w a c y jn e p o w s ta ją w e w czesn y m d ziec iń stw ie. Z a słu g ą p s y ch o a n a liz y w d o ro b k u b a d a ń n a d m o ty w a c ją je s t p rz e d e w sz y stk im p ró b a w y ja ś n ie n ia g en e z y p o d sta w o w e j o rg a n iz a c ji sy s te m u m o ty w a c y jn e g o . P o stu lu je się w p sy c h o a n a liz ie w y w o d zić ją (z w c zesn y ch faz ro z w o ju czło w ieka) n ie ze ź ró d eł in s ty n k to w y c h , lecz ze z in te rn a liz o w a n y c h o b ie k tó w śro d o w isk a, z w ra c a ją c u w a g ę n a ra n g ę w y so k ie g o sto p n ia zale żn o ści em o c jo n a ln e j w k sz ta łto w a n iu s tru k tu r y o so b o w o ści o w y so k o ro z w in ię ty c h „w zo rach " m o ty w a c y jn y c h .
P o ję c ie „ m o ty w a c ji" je s t p o ję c ie m te o re ty c z n y m (k o n stru k tem ). M o ty w a c ji n ie o b se rw u je m y b ezp o śred n io . M ożem y ją b a d a ć p o śred n io , o p isu ją c w a ru n k i, od k tó ry c h zale ży siła m o ty w a c ji, o raz re a k c je , w k tó ry c h o n a się p rz e ja w ia . (E tym ologicznie p o ję c ie „m o ty w " p o ch o d zi od te rm in u ła c iń sk ie g o m o tiv u m (m otyw ), m o v e re , tj. p o ru szać, w zbudzić ruch). Ch. E. S k in n e r u w a ż a te rm in „m o ty w " za „ o g ó ln ik o w y i n ie p o s ia d a ją c y p re c y z y jn e j d e fin ic ji2, zaś B. Z aw ad zk i u w ażał, że sfo rm u ło w an ie te j zm ien n ej („w ym iaru pozo rn eg o ") w p ro w a d z a w b łąd , „... albow iem w sz y stk ie m o ty w y in ic ju ją i n a d a ją e n e rg ię zach o w an iu , a le n ie w sz y stk ie m o ty w y k ie ru ją zach o w a n ie m 8", (dla Z aw ad zk ieg o p ro c e s y m ózgow e, k tó r e o s ta te c z nie d e te rm in u ją c h a ra k te r z a c h o w a n ia z e w n ę trz n e g o są „ c e n tra ln y m p ro c e sem m o ty w a c y jn y m " 4), n a to m ia s t M. O sso w sk a n a z y w a p o ję c ie „m otyw " hom onim em .5
S y stem em m o ty w a c y jn y m (lub em o cjo n aln y m ) p ro p o n u je J. K o n o rsk i n azw ać sy ste m rz ą d z ą c y d z ia ła ln o ś c ią n a p ę d o w ą i a n ty n a p ę d o w ą 9 (dotyczy o n a p o b u d z a n ia in n y c h o śro d k ó w ie c y p r o k a ln ie z w ią z a n y c h z o śro d k am i n ap ęd o w y m i, k tó r e po z a sp o k o je n iu , tj. n a s y c e n iu są h am o w an e).
S zero k ieg o p rz e g lą d u d e fin ic ji m o ty w a c ji i p o d ziału m o ty w ó w w p s y c h o lo g ii te o re ty c z n e j i filozofii d o k o n a ł M. D y b o w sk i.7
M o ty w y m ożna in te rp re to w a ć ja k o św iad o m e lub n ieśw iad o m e, c a łk o w icie o k re ś lo n e p rzez im pulsy, p o p ęd y , in s ty n k ty alb o ste ro w a n e w y łą c z nie przez pra’g n ien ia, cele i w arto ści.
C zy k o n s tru k c ja je d n o lite j te o rii (lub p rz y n a jm n ie j p o słu g iw a n ie się je d n o litą k la s ą z ja w is k m o ty w a c y jn y c h ) je s t n iem o żliw a, czy z a k re s z ja w isk z w a n y c h m o ty w a c ją z o sta ł ta k b a rd z o ro zszerzo n y , że te o r ia m o ty 2 S k in n er, Ch., E. (red.): P sych o lo g ia w y c h o w a w c za . P W N W a rs z a w a 1971, 369.
3 Z aw adzki, B.: W s tą p do teorii oso b o w o ści. P W N W a rs z a w a 1970, 132. 4 tam że: 111— 112.
5 O sso w sk a, M .: M o t y w y p o stęp o w a n ia . K iW W a rs z a w a 1949, 23. 6 K onorski, J.: In te g ra c y jn a d zia ła ln o ść m ó zg u . P W N W a rs z a w a 1969, 48— 99.
w a c ji je s t z a le d w ie „ n ie z in te g ro w a n ą se rią p o tw ie rd z o n y c h em p iry czn ie h ip o tez"?
R o z w ija n ie w te o r ia c h m o ty w a c ji p o ję c ia , zd an ie m R. B. C a tte lla , ró ż n ią się poziom em m eto d o lo g ic z n e j p re c y z ji i sto p n iem o p ra c o w a n ia od a n a lo g iczn y ch p o ję ć m a ją c y c h z a sto so w a n ie w p sy c h o lo g ii k lin ic z n e j czy też w te o rii u cz e n ia się, ja k k o lw ie k są ściśle z nim i zw iązan e. O d p o ję ć k li n ic z n y c h ró ż n ią się tym , że o p ra c o w a n o je n a p o d sta w ie b a rd z ie j s u b te l n y c h p o m iaró w , zaś od m ia r u ż y w a n y c h w e k s p e ry m e n ta c h n a d uczen iem się, tym , że o p ie ra ją się n a m a te ria le d o w o d o w y m d o ty c z ą c y m c a ło śc io w ej, d y n a m ic z n e j s tr u k tu r y 1'8.
M o ty w a c ja — to z d an ie m E nglish i E n g lish „n ieb o d ź co w e zm ien n e k o n tro lo w a n e g o z a c h o w a n ia ; o g ó ln a n a z w a d la fa k tu , że d z ia ła n ia o rg an izm u są częścio w o d e te rm in o w a n e k ie ru n k ie m i siłą p o p rzez sw o ją w ła sn ą n a tu r ę (lub s tru k tu r ą d o św iad czen ia) o raz (lub) s ta n w e w n ę trz n y " . P rz y ta c z a ją oni p o n a d 30 te rm in ó w (o k reślo n y ch zm iennym i), p rz y p o m o cy k tó r y c h d e fin iu je s ię m o ty w a c je 9.
P rz e g lą d b a d a ń w d zied z in ie p sy c h o lo g ii m o ty w a c ji z d a je się p o tw ie r dzać, że p o ję c ie m o ty w a c ji z b y t często sto so w a n e je s t (m ożna rzec, że b y ło sto so w a n e p rzew ażn ie) w o d n ie s ie n iu do in s ty n k tu , k tó r y p o z o rn ie ty lk o w y ja ś n ia ł m o ty w a c ję 10.
W a rto w sp o m n ieć, iż w 1952 ro k u D. W o lfie ze sw oim i w sp ó łp ra c o w n i k am i p rz y z n a li m o ty w a c ji o d rę b n e m ie js c e w n a u c e p sy ch o lo g ii, z aró w n o w d zied z in ie te o rii ja k i n a p o lu b ad aw czy m . G d 1953 ro k u o rg a n iz u je się s y m p o z ja p o św ię c o n e te o rii m o ty w a c ji, re z u lta te m k tó ry c h je s t co ro czn y tom sp ra w o z d a ń . P ierw sze sy m p o zju m zo rg a n iz o w a n o w 1953 ro k u n a U ni w e rs y te c ie L incoln w sta n ie N e b ra sk a . Poza p ierw szy m tom em (C u rre n t th e o ry an d re s e a rc h in m o tiv a tio n — 1964 re d . M . B. Jo n es) z b io ry te u k a z u ją się p od ty tu łe m N e b ra sk a S y m p o siu m on m o tiv a tio n .
O sta tn ie k ilk a n a ś c ie la t p rz y n io sły n o w e p ra c e tr a k tu ją c e o p ro b lem ie m o ty w a c ji11. W ro k u 1959 u k a z u je się S tudium p o ró w n a w c z e w sp ó łczesn y ch
8 C a tte ll, R., В.: P o jęcie m o ty w a c ji i z a s a d y j e j m ie rze n ia (W:) P ro b le m y o so b o w o ści i m o ty w a c ji w p sy c h o lo g ii a m e ry k a ń s k ie j. P W N W a rs z a w a 1964, 29—56.
9 E nglish, H., В.; E nglish, A., Ch.: A c o m p r e h e n s iv e d ic tio n a r y o i p s y
ch o lo g ica l and p s y c h o a n a ly tic a l term s. L ongm ans, G reen a n d Co., N ew
Y ork 1958, 330.
10 M ad sen , Κ., В.: T h eo ries o i m o tiv a tio n . A c o m p a ra tiv e s tu d y o i m o d ern
th eo ries oi m o tiv a tio n . M u n sk sg a a rd L o p en h ag en 1959. R ozdział 18, 294—
— 315.
11 R e th lin g sh a fe r, D.: M o tiv a tio n as re la te d te p e rso n a lity . M cG raw -— H ill N ew Y ork 1963.
te o r ii m o ty w a c ji (pod r e d a k c ją K. B. M a d s e n a 12) p re z e n tu ją c e 24 n a jw a ż n ie jsz e sta n o w isk a d o ty c z ą c e te o rii m o ty w a c ji. C zyni się p ró b y sfo rm u ło w a n ia m e ta te o rii w p sy ch o lo g ii, k tó ra o p ie ra ła b y się n a te rm in o lo g ii te o rii m o ty w acji, w y ch o d z ą c z zało ż en ia, że n a u k o w e b a d a n ia n a d z a ch o w an iem p o w in n y w y w o d zić się o raz p ro w ad zić do zb io ru z a sa d (lub sy stem u), w o p a rc iu o k tó r y m o żliw a je s t p ro g n o z a p e w n y c h fa k tó w 13. A poniew aż, z aró w n o te o r ia z a ch o w an ia, ja k i te o r ia o so b o w o ści z a w ie ra ją zało ż en ia i h ip o te z y d o ty c z ą c e p o d sta w o w y c h z asad m o ty w a c ji, n a le ż y oczek iw ać, że w m e ta te o rii u z y sk a się w y ja ś n ie n ie id io g raficzn o ści czy n o m o te ty c z n o śc i p sy ch o lo g ii w ogóle, a zm ien n o ści z a c h o w a n ia w szczególności.
W z ro s t z a in te re s o w a n ia m o ty w a c ją n a p rz e s trz e n i o s ta tn ic h la t p rz e ja w iał się w ro z m a ity sp osób. T e o re ty c z n e i b a d a w c z e p ro b le m y d o ty c z ą c e sp o s trz e g a n ia o raz p ro c e só w u c z e n ia w y ło n iły p o trz e b ę w ie d z y n a te m a t p o d ło ża ró żn ic w p ra w d o p o d o b ie ń s tw ie w y s tą p ie n ia o k re ś lo n e j re a k c ji; ró żn ic ty c h n ie d a się w sp o só b o c z y w isty sp ro w ad zić do ró żn ic w p ro c e sa c h se n s o ry c z n y c h lub n a w y k o w y c h . B ad an ia n a d oso b o w o ścią, n a d p ro g n o sty c z n ą sk u te c z n o śc ią p sy c h o m e trii, n a d d y n a m ik ą g ru p , k lin iczn y m i o d b ie g a ją c y m od n orm z a ch o w an iem się, w sk a z y w a ły n a w ciąż o d ra d z a ją c ą się p o trz e b ę u ż y w a n ia p o ję ć d o ty c z ą c y c h u w ik ła n y c h w te z ja w is k a p ro cesó w o p rz y p u sz c z a ln ie m o ty w a c y jn y m c h a ra k te rz e .
U w aża się, że m o ty w a c ja d o ty c z y ty c h sta n ó w u czło w iek a, po d w p ły w em k tó ry c h z a jm u je się o n a p ew n y m i a sp e k ta m i sw ego o to cze n ia. W k o n se k w e n c ji je g o zac h o w a n ie je s t p o b u d z a n e i u k ie ru n k o w a n e . M ów i się o fu n k c ji a k ty w a c y jn e j i fu n k c ji u k ie ru n k o w y w a n ia m o ty w ó w . T e rm in y ta k ie , ja k „ p o trz e b a ” , „ b ra k ” , „ c e l” , „ z a in te re s o w a n ie ", „żą d a n ie " m a ją w sk a z y w ać n a p e w n e a s p e k ty lu b w a ru n k i m o ty w acji; W n io s k u je m y o m o ty w a c ji n a p o d sta w ie sp o so b u re a g o w a n ia je d n o s tk i, je j z a ch o w an ia. O p ie ra ją c się n a o g ó ln y m tw ie rd z e n iu (założeniu), że w sz y sc y lu d z ie m a ją te n d e n c ję do p e w n e g o z a c h o w a n ia w p e w n y c h w a ru n k a c h śro d o w isk o w y ch , p ew n e m o ty w y (n âzy w an e „p ie rw o tn y m i") p rz y p isu je m y w sz y stk im jed n o stk o m . In n e, b a rd z ie j sp e c y fic z n e ro d z a je z a c h o w a n ia „w iąże się " z „m o ty w am i zło żo n y m i'', k tó re u w a ż a się za p o c h o d n e p ie rw o tn y c h .
O rg a n iz a c ja z a c h o w a n ia z a le ż y zasad n iczo od trz e c h p ro cesó w . Po p ie rw sze, k o o rd y n a c ja c zy n n o ści w y m a g a is tn ie n ia i d z ia ła n ia o śro d k o w eg o p ro g ra m u n e rw o w eg o , k tó r y o k re ś la , ja k ie sk ła d o w e p ro c e s y m a ją w e jść do ak c ji, oraz w y zn acza ich c z a so p rz e strz e n n y p o rz ą d e k . Po d ru g ie, p rz y s to s o w aw cze w y k o n y w a n ie o śro d k o w e g o p ro g ra m u w y m a g a ste ro w a n ia o b w odo w ego. T rzeci a s p e k t sta n o w i m o ty w a c ja (specyficzne p ro c e s y fizjologiczne,
12 M ad sen , Κ., В.: dz. cyt.
13 K och, S.: T h e logical ch a ra cter ol m o tiv a tio n co n cep t. „P sy ch o lo g ical R ev iew " 1941, tom ; 48, 15— 38. p o r. także: M ad sen , К., В.; dz. cyt., część I,
c zęsto h ip o te ty c z n e , k tó r e w y w ie ra ją w p ły w a k ty w iz u ją c y i w y ty c z a ją c y cele, o k re ś la się p o p ęd am i).
W sz y s tk ie m o ty w o w a n e d z ia ła n ia s k ła d a ją się z trz e c h z a sa d n ic z y c h faz, tj. a) r e a k c ji w zb u d zen ia, b) u ru c h o m ie n ia lub z a in ic jo w a n ia sp e c y fic z n y c h m ech a n izm ó w i czy n n o ści, c) w y trw a łe g o d ą ż e n ia do p e w n y c h celó w p rz y z a sto so w a n iu ró ż n y c h sp o so b ó w 14. W k a ż d e j z ty c h faz m o żn a w y ró żn ić sw o is tą stru k tu rę . (W p sy c h o lo g ii o so b o w o ści n a jw ię c e j b a d a ń p o św ięco n o d ru g ie j z p rz y to c z o n y c h faz).
W a rto d la z ilu stro w a n ia i u p o g lą d o w ie n ia ró żn eg o ro z u m ie n ia m o ty w a c ji i je j zw ią z k u (m iejsca w s tru k tu rz e osobow ości) z o so b o w o ścią p rz e d staw ić p ro p o z y c ję M a d s o n a 16 (dla p e łn ie js z e g o o b ra z u sta n u te o rii m o ty w a c ji w łączy łem do p la n u eg z e m p lifik a c je n a jw a ż n ie jsz y c h te o rii osobow ości, k tó ry c h zm ien n e o d p o w ia d a ją p o d sta w o w y m p o ję c io m m o ty w a c y jn y m (drive, in stin ct, n eed , set, te n sio n , im puls, p ro p e n s ity , erg, ltd .).
Ł atw o zau w aży ć, że n a jw ię c e j k o n tro w e rs ji w z b u d z a ją w te o rii m o ty w a cji zm ien n e h ip o te ty c z n e . W ta b lic y 2 zam ieszczono p rz y k ła d y zm ien n y ch h ip o te ty c z n y c h n a jb a rd z ie j z n a n y c h te o rii, k tó r e n a jo g ó ln ie j d a ją się s k la sy fik o w ać w trz e c h k a te g o ria c h , o d p o w ia d a ją c y c h a sp e k to w i ro zw ażań : fen o m en o lo g iczn em u , n e u ro fizjo lo g iczn em u o raz te o rii u c z e n ia się.
P re z e n to w a n a k sią ż k a C h a rle s a C o fera i M o rtim e ra A p p le y a je s t w y n ik iem sześciu la t p ra c y . O b aj a u to rz y są p ro fe so ra m i p sy c h o lo g ii; p ie rw szy — n a U n iw e rsy te c ie S tan o w y m w P e n sy lw a n ii, d ru g i — w K an ad zie n a U n iw e rsy te c ie w T o ro n to je s t d zie k a n e m W y d z ia łu P sy ch o lo g iczn eg o . C ofer n a le ż y do czo ło w y ch te o re ty k ó w u c z e n ia się i z a c h o w a n ia w e rb a l n eg o w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch . N a ła m a c h P sych o lo g ica l R e v ie w i Jo u rn a l
o i E k sp e rim e n ta l P s y c h o lo g y z a jm o w a ł się m o d elo w an iem z a c h o w a n ia w e r
b a ln e g o o raz p ro b lem am i d o ty c z ą c y m i m o ty w a c ji i u c z e n ia się; o rg a n iz o w a ł sy m p o z ja p o św ię c o n e ty m zag ad n ien io m , k tó ry c h re z u lta te m są dw ie k s ią ż k i16. A p p le y b y ł w y k ła d o w c ą n a k ilk u a m e ry k a ń sk ic h u n iw e rs y te ta c h (U n iw ersy tet W e sle y a n , U n iw e rsy te t S tan u C o n n ecticu t, U n iw e rsy te t P o łu d n io w eg o Illinois), k ie r u ją c p o n a d to b a d a n ia m i d o ty czą cy m i ta k ic h p ro blem ów z p sy c h o fiz jo lo g ii m o ty w a c ji, ja k : h o rm o n a ln e w p ły w y n a u c z e n ie się, zw iązk u m o ty w a c ji z p sy ch o lo g iczn y m stressem , p sy ch o fizjo lo g icz n e a s p e k ty lo tó w k o sm iczn y ch . G łów ne je g o p ra c e (zam ieszczono ich ty tu ły w bibliografii) d o ty c z ą n eu ro fiz jo lo g ic z n y c h i h o rm o n a ln y c h a sp e k tó w m o ty w a c ji w p o w ią z a n iu z p ro b le m a ty k ą w p ły w u iz o la c ji do b odźców n a za ch o w an ie. O czy w iste je s t, że ta k sz e ro k ie g o p rz e g lą d u p ra c n a d m o ty w a c ją 14 A ltm an, J.: B io lo g iczn e p o d s ta w y za ch o w a n ia , P W N W a rs z a w a 1970, 420.
15 M ad sen , dz. cy t.: 314.
16 C ofer, C., N. (ed.): V e rb a l lea rm in g and v e rb a l b eh a vio r. M cG raw - -H ill N ew Y o rk 1963.
(jak ieg o w re c e n z o w a n e j k sią ż c e d o k o n an o ), m ogli p o d ją ć się z n a w c y ob sz e rn e j lite r a tu ry p rz e d m io tu i w a rto śc i sto so w a n y c h w b a d a n ia c h te o rii i m etod.
A u to rzy , p rz e stu d io w a w sz y o b sz e rn ą lite r a tu rę , p rz e d s ta w ia ją ją .w p o szczeg ó ln y ch ro z d z ia ła c h k sią ż k i w ie rn ie i szczegółow o (zam ieszczona b i b lio g ra fia liczy p o n a d 2200 pozycji!). C el, ja k i p o sta w ili so b ie C ofer i A p p ley w o m aw ian y m S tudium to ,,... z b a d a n ie n ie k tó ry c h sp o śró d g łó w n y c h ro d z a jó w p o ję ć m o ty w a c y jn y c h , ja k ie p rz y ję to w w a ż n ie jsz y c h te o r e ty c z n y c h sy ste m a c h w sp ó łc z e sn e j p sy c h o lo g ii” (s. 9). C h a ra k te ry z u ją c g łó w n e p o g lą d y a u to rz y w sk a z u ją n a w ażn o ść w o d n ie sie n iu do ich ź ró d e ł o raz dla o g ó ln ej w ie d z y p sy c h o lo g ic z n e j. K o n c e n tru ją się oni p rz e d e w szy stk im n a p o ję c ia c h i a rg u m e n ta c ji o d n o sz ą c y c h się do sam y c h k o n s tru k tó w m o ty w a c y jn y c h , w m n iejszy m zaś sto p n iu n a p o ję c ia c h m o ty w a c y jn y c h w tó r n ie w y p ro w a d z o n y c h z z a sa d u cz e n ia się sp o s trz e g a n ia , o rg a n iz a c ji oso bow ości.
U z a sa d n ia ją c cel k siążk i, a u to rz y z w ra c a ją u w a g ę n a c z te ry fa k ty , k tó re s ta ra li się u w zg lęd n ić:
1) w y stę p o w a n ie w te o ria c h p sy c h o lo g ic z n y c h zm ien n y ch n a le ż ą c y c h do k a te g o rii m o ty w a c y jn y c h , id e n ty fik o w a n y c h z re a ln y m i (lub d ed u k o w a- nym i) fak tam i, b ąd ź tr a k to w a n e ja k o w y g o d n e fik c je ;
2) w y n ik a n ie ro d z a ju z a sto so w a n e g o k o n s tru k tu m o ty w a c y jn e g o z og ó l n ie jsz y c h p o d sta w filo zo ficzn y ch c a łe j te o rii i je g o sz ty w n e j zg o d n o ści z te o r ią n a w e t przy k o n iecz n o ści ro z sz e rz e n ia p o ję ć m o ty w a c y jn y c h przez p rz y p isa n ie im n o w eg o z n a c z e n ia ; 3) w ielo zn a czn o ść p o ję ć m o ty w a c y jn y c h ; 4) te n d e n c y jn y d o b ó r m a te ria łu d o w o d o w eg o (dla w ięk szo ści teorii) sp o ś ró d p rz y p a d k ó w i s y tu a c ji w sp ie ra ją c y c h .
O d n o śn ie m odeli u ż y w a n y c h do o p isó w p ro c e s ó w m o ty w a c y jn y c h u tr z y m u ją, że: „M ożna je u sz e re g o w a ć od h ip o tez czy sto b io g e n n y c h , w ed łu g k tó ry c h z a c h o w a n ie je s t z d e te rm in o w a n e przez zesp ó ł, w ro d z o n y c h p o p ęd ó w i in s ty n k tó w i c h cąc n ie ch cąc, re a liz u je ściśle w y z n a c z o n y przez te siły w e w n ę trz n e sp o só b o d d z ia ły w a n ia n a śro d o w isk o , aż do te o rii z d e c y d o w a nie so c jo g ę n n y c h , p o s tu lu ją c y c h n iem al c a łk o w itą p la s ty c z n o ść i p o d a t n ość z a c h o w a n ia n a w zo rce u k sz ta łto w a n e przez c z y n n ik i k u ltu ro w e " (s. 13); ,,.... złożoność i w n ik liw o ść p ro p o n o w a n y c h m o d eli te o re ty c z n y c h p o z o sta je w n ik łe j re la c ji do ro d z a ju p ró b k i zach o w ań , k tó r e j a n a liz a sta n o w i p u n k t w y jśc ia ; sam e zaś te o rie p rz e d s ta w io n e są często ja k o m o d ele o z a sto so w a n iu u n iw e rs a ln y m " (s. 14).,
O m aw ian a k sią ż k a s k ła d a się z 16 ro zd ziałó w . P ierw szy (s. 9— 23) po św ięco n o p o ję c iu m o ty w a c ji (n ie k tó re z d e fin ic ji p rzy to czo n o d la p o ró w n a n ia sta n o w isk w o c e n ie sp e c y fic z n y c h w łaściw o ści z ach o w an ia) i tr a d y c ji k ie ru n k ó w te o re ty c z n y c h z a jm u ją c y c h się p ro b le m a ty k ą m o ty w acji. R ozdział II (s. 24— 53) tr a k tu j e o ro z w o ju h is to ry c z n y m p o ję ć m o ty w a c y jn y c h w p sy ch o lo g ii. S ta ra n o się w nim u z a sa d n ić , d lacz eg o te p o ję c ia
n a p rz e s trz e n i k ilk u d z ie się c iu o sta tn ic h la t z a ję ły c e n tra ln ą p o z y c ję w n a u ce o z ach o w an iu . N a jw ię k sz e zn aczen ie te o rii e w o lu c ji p o le g a p rzed e w szy stk im n a stw o rz e n iu p o d sta w fu n k c jo n a ln e g o m o d elu i w p ro w ad zen iu p o ję c ia u ży tec zn o ści (k o n se k w e n c ją b ad ań , k tó re w y w o d zą się z zasad ew o lu c y jn y c h je s t w ła śn ie p o ję c ie p o p ęd u , u ż y w a n e do o k re ś le n ia stan ó w w e w n ę trz n y c h i te n d e n c ja do u to ż sa m ia n ia m o ty w a c ji z nim i).
P rz e d sta w io n o ta k ż e , p o w sta łe w o k re s ie p o d arw in o w sk im , k ie ru n k i ro z w o ju m o ty w a c y jn y c h p o ję ć : p sy c h o lo g ia in te n c jo n a ln a (Jo h n Locke, F ra n ciszek B ren tan o , S zkoła w u rz b u rsk a ); b a d a n ia n a d h ip n o zą i n erw icam i z p o w sta n ie m p sy c h o a n a liz y (A nton M esm er; J o h n E lliotson; J a in e s Es- daile,· Ja m e s B raid; H e n ry B erm heim — szk o ła z N a n c y ; J e a n C h arco t; S igm und F reu d ); h ed o n izm w p o sta c i p ra w a e fe k tu (E. L. T h o rn d ik e).
W d alszej części te g o ro zd ziału w y e k sp o n o w a n o k ilk a p o d sta w o w y c h p o d e jś ć do z a g a d n ie ń m o ty w a c ji, k tó re d o m in u ją a k tu a ln ie (b ad an ia e tio logiczne, m ieszczące się w m y śli e w o lu c y jn e j; p ra c e n ad p ew n y m i sc h e m a tam i z ach o w ań ; o p ie ra ją c e się n a p o ję c iu h o m e o sta z y i ró ż n y c h je j im p li k a c ja c h ; b a d a n ia p o d k re ś la ją c e ro lę i is to tę u c z e n ia w p ro c e s a c h b e h a w io ra ln y c h ; sta n o w isk o p s y c h o a n a lity c z n e ; p sy c h o lo g ii em o cji; n ie k tó re t e o rie p sy c h o lo g ii sp o łeczn ej). To k ró tk ie z e s ta w ie n ie ró ż n y c h te o re ty c z n y c h m odeli, u w id a c z n ia w sp ó ln y ich „rd zeń p o ję c io w y " (in sty n k t, ew o lu cja , h o m eo staza, hedonizm , c z y n n ik i n ieśw iad o m e), ró żn ice w ilo ści z a k ła d a n y c h m o ty w ó w (w ro d zo n y ch lu b n a b y ty c h ). M o d ele te z o sta ły ro z w in ię te w ro z w a ż a n ia c h n a s tę p n y c h ro zd ziałó w .
T em atem ro zd ziału III (s. 54— 95) je s t p o ję c ie in s ty n k tu w u ję c iu eto ło - gów . R o zw ażan ia d o ty c z ą ta k ic h k w e stii, ja k : ź ró d ła s ta n o w isk a etologicz- n eg o (tra d y c je b a d a c z y e u ro p e jsk ic h , g łó w n ie n ie m ieck ich i a m e ry k a ń skich); e to lo g ic z n e u ję c ie zac h o w a n ia in s ty n k to w n e g o ; d o w o d y n a p o d trz y m a n ie tez e to lo g iczn y ch ; n e u ro fiz jo lo g ic z n e k o re la ty in s ty n k to w n e g o zach o w an ia. A u to rz y w iele m ie jsc a p o św ięcili k ry ty c e e to lo g ic z n e j te o rii in s ty n k tó w (sam ych eto lo g ó w i p sy c h o lo g ó w p o ró w n aw czy ch ).
Is to ta s ta n o w isk a eto lo g ó w zaw iei a się w zało ż en iu , że zac h o w a n ie in s ty n k to w n e rz ą d z o n e je s t n ie przez m ech a n izm y o b w o d o w e lecz p rzez c e n tra ln e o śro d k i u k ła d u n e rw o w eg o . W te n to sposób e n e rg ia d la k o n k re t n y c h ty p ó w zac h o w a ń k u m u lo w a n a je s t c e n tra ln ie i ch ro n io n a p rzed ro z p ro szen iem przez h ie ra rc h ic z n y sy stem h a m u ją c y c h b lo k a d i m echanizm ów w y z w a la ją c y c h , k tó r y u m o żliw ia m a g a z y n o w a n ie lub w y z w a la n ie en erg ii zg o d n ie z p rz y s to so w a n y m i z a p o trzeb o w an iam i. N a jsiln ie jsz ą „p o d staw ę e m p iry c z n ą " m a ją p ra c e n eu ro fizjo lo g ó w , w śró d k tó ry c h o b se rw u je się n a w ró t do h ip o tez (n eurologiczne, h y d ro m e c h a n ic z n e i h ie ra rc h ic z n e m o d ele w y z w a la n ia energii) L o ren za-T in b erg en a. P ro w ad zo n e w sp ó łcześn ie szero k o z a k ro jo n e b a d a n ia z m ie rz a ją do w y ró ż n ie n ia i z id e n ty fik o w a n ia cech z a c h o w ań, k tó re p o d le g a ją k o n tro li genów , n e u ro lo g ic z n y c h p o d sta w k o n k re t nych, sz ty w n y c h sch em ató w d z ia ła n ia o raz p ro b le m ó w zw ią z a n y c h ze sp e
cy ficzn o ścią po p ęd u , k tó re w y ra s ta ją z b a d a ń n ad czy n n o ściam i p rzem iesz czonym i czy w próżni.
Z d an iem C o fera i A p p le y a „ O b ecn a te o r ia eto lo g iczn a z d a je się p o d trz y m y w a ć p e w n ą w e rsję te o r ii re d u k c ji p o trz e b y , p rz y czym p ro c e s y e n e r g e ty c z n e u jm o w a n e są w k a te g o ria c h często ści i p ein i w y ła d o w a ń d ziedzicz n y ch je d n o s te k zac h o w a ń k o n su m a c y jn y c h . T e sz ty w n e sc h e m a ty działan ia, czy in s ty n k ty , o d ró żn ia się, z je d n e j stro n y od ta k s ji, kin ez, tro p izm ó w i o d ru ch ó w , z d ru g ie j zaś stro n y , od w a ru n k o w y c h czy w y u c z o n y c h re a k c ji albo n a w y k ó w , ch o cia ż ja k o m o ty w y m a ją one zaró w n o d aw ać p o cząteh k , ja k i w zm acn iać w y u czo n e (apetyw ne) z a c h o w a n ia ” (s. 95).
T re śc ią ro zd ziału IV (s. 96— 176) są ró ż n e w a ru n k i o rg a n ic z n e zw iązan e z m o ty w a c ją . A u to rz y u trz y m u ją , że „S zereg ty c h w a ru n k ó w k la s y fik u je się czasem ja k o „ in s ty n k ty ” ; rzad k o ty lk o b a d a n o je w la b o ra to riu m w o d n ie s ie n iu do w zm acn ian ia" (s. 173). O m öv/iono w nim : zac h o w a n ie m a cie rz y ń s k ie zw ierząt (bu d o w an ie gniazda, z a ch o w an ie po d czas ro z ro d u p o to m stw a, w o d zen ie i k a rm ie n ie m ło d y ch , ssan ie, k o n ta k t fizyczny),
g ro m ad zen ie z ap asó w (z d w om a zasad n iczy m i g ru p a m i b a d a n y c h zm iennych: 1) z e w n ę trz n e — te m p e ra tu ra , o św ie tle n ie , w łaściw o ści g ro m ad zo n y ch p rz e d m iotów , o b ezn an ie z a p a ra tu rą , czy n n ik i sp o łeczn e itp .; 2) w e w n ę trz n e — zm ian y w o rg an izm ie z w ierzęcia w y w o ła n e lu b re p re z e n to w a n e przez de- p ry w a c ję , osobnicze d o św iad czen ie, płeć, w iek, ce c h y te m p e ra m e n tu , dzie d zictw o g en e ty c z n e , u szk o d zen ia u k ła d u n erw o w eg o ); p o w ró t do m iejsca ro d zin n eg o i m ig ra c je (jako n a jb a rd z ie j a d e k w a tn y p rz y k ła d zac h o w a n ia in sty n k to w n e g o ); w p ły w n a z a ch o w an ie: te m p e ra tu ry , o d d y c h a n ia , w y d a lan ia, zm ęczenia, h am o w an ia ; z ja w is k a sn u i czu w a n ia ja k o fu n k c ji p o p ę d u sn u ; zm ien n e z w ią z a n e z z a ch o w an iem se k s u a ln y m (u w ażan y m czę sto ja k o re z u lta t p o p ę d u p ierw o tn eg o ).
O in n y c h w a ru n k a c h o rg a n ic z n y c h zw ią z a n y c h z m o ty w a c ją tr a k tu je ro zd ział V (s. 177— 255). J e s t on p rz e g lą d e m b a d a ń n a te m a t g ło d u i p ra g n ie n ia . O m ów iono w nim p rz y p a d k i, te o r ie i w iele w y ró ż n io n y c h przez b a daczy czynników , k tó re w p ły w a ją n a p rz y jm o w a n ie p o k a rm u lub w o d y n ieza leżn ie od sam ego b ra k u . O b jęto ro zw ażan iam i ta k ż e z a g a d n ie n ie u n i k a n ia bólu, p o n iew aż ,,... T e o re ty c y z a jm u ją c y się p o p ęd am i w zn aczn ej części sw oich b a d a ń p rz y ję li go za p o d s ta w ę ” (s. 177).
W sp ra w ie czy n n ik ó w re g u lu ją c y c h p o b ie ra n ia p o k a rm u u w a ż a ją a u to rzy, że „G łów nym sp o śró d n ich je s t d e p ry w a c ja , ale n a te j ty lk o p o d sta w ie n ie m o żn a d o k ła d n ie p rzew id zieć, ile i co zw ierzę sp o ży je. D o św iad czen ie, w łasn o ści p o k arm ó w , z e w n ę trz n e sy g n a ły i oko liczn o ści p rz y n a jm n ie j w p e w n y c h w a ru n k a c h o d g ry w a ją ro lę w p o b ie ra n iu p o k a rm u ” (s. 208). P o d o b n e go zd a n ia są G asto n V ia u d 17 o raz E d w ard M u r ra y 18.
17 V iaud, G.: In s ty n k ty . P W N W a rs z a w a 1965, 35.
P o d o b n ie ja k w o d n ie s ie n iu do g ło d u , a u to rz y za n ie a k tu a ln ą u w a ż a ją lo k a ln ą te o rię p ra g n ie n ia (suchość u st i g ard ła). „ O d p o w ied zialn ie" za p ra g n ie n ie w o rg an izm ie są o śro d k o w e s tru k tu r y p odw zgórza, w ra ż liw e na zm ienność ro zm iesz czen ia p ły n ó w w o rganizm ie. W śró d czy n n ik ó w u c z e st n ic z ą c y c h w re g u la c ji p o b ie ra n ia w o d y n a jw a ż n ie jsz y m i są o d w o d n ie n ie kom ó rek , h o rm o n a ln e czy n n ik i re g u la c ji, p ó ź n ie j d o p iero c z y n n ik i o ra ln e i g a stry c z n e o raz społeczne.
U n ik an ie bó lu i u n ik a n ie n ie w y g ó d sta n o w i zasa d n ic z ą p o d sta w ę m o ty w a c ji w y u c z o n e j. Z t ą n a jis to tn ie js z ą c e c h ą b ó lu (dla ro z w a ż a ń d o ty c z ą c y c h m o ty w acji) w ią ż ą się 4 p ro b lem y : 1) in d y w id u a ln y c h ró żn ic w ra ż li w ości n a bodźce bó lo w e; 2) re a k c ji n a ból; 3) ro li c z y n n ik ó w sp o łeczn y ch i d o św ia d c z e n ia w re a g o w a n iu n a ból; 4) sk u tk ó w b odźców sz k o d liw y c h o ró żn y m n a tę ż e n iu .
O ile w p ie rw sz y c h ro z d z ia ła c h om ów iono zac h o w a n ie p o jm o w a n e tr a d y c y jn ie ja k o , w zn aczn ej m ierze w ro d zo n e lub w y w o d z ą c e się z o k re ś lo n y ch p o p ęd ó w b io lo g iczn y ch (stan y i czy n n ik i w e w n ętrzn e), k tó ry c h n a j b a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n ą c ech ą je s t w z a je m n a w sp ó łzależn o ść to ro zd ział V I (s. 229— 255) p o św ię c o n y je s t, n ieza leżn em u od in n y c h , p o p ęd o w i a k ty w n ości oraz ta k im m otyw om , ja k : c iek a w o ść, e k sp lo ra c ja , m a n ip u la c ja , de- p ry w a c ja sen so ry c z n a , ro zu m ian y m ja k o z e w n ę trz n e sta n y bo d źco w e d la źró d ła ak ty w n o ści.
A u to rz y u trz y m u ją , że ,,... Są p rz y n a jm n ie j dw ie je j (tj. ak ty w n o ści) o d m ia n y (n azw an e n ie s p o k o jn ą ru c h liw o śc ią i b ieganiem ) n isk o ze sobą sk o re lo w a n e i p rz e ja w ia ją c e się ró żn ie ja k o r e a k c je n a szereg zm ien n y ch . N a o b ecn o ść a k ty w n o śc i w p ły w a p e w n a liczba zm ien n y ch fizjo lo g iczn y ch , zaś d o stę p n e d a n e zg o d n e są z k o n c e p c ją p o p ę d u czy p o p ęd ó w a k ty w n o ś c i” (s. 255). W sk a z u ją p rz y tym , że w y szczeg ó ln io n e (w yżej) z a c h o w a n ia m ożna, o b o k tra d y c y jn e g o u m o w an ia (tj. ja k o p o w s ta ją c e n ie p od w p ły w em w e w n ę trz n y c h stan ó w , lecz bodźców z e w n ętrzn y ch ), i m ożna in te rp re to w a ć (zgodnie z w y n ik am i D em b era i E arla, M en g o m e ry 'e g o , in te rp re to w a n y m i w te n sposób p rzez C. L. H ulla) ja k o sp ecy ficzn e p o p ę d y e k sp lo ra c ji.
H o m e o sta ty c z n e u ję c ia m o ty w a c ji p rz e d s ta w io n o w ro z d z ia le V II (s. 256 do 308). A u to rz y p o d ję li tu ta j p ró b ę o ce n y z a sa d y h o m e o sta z y jak o ogól n eg o m o d elu z a c h o w an ia, o m aw iając z a sto so w a n ia p o ję c ia C an n o n a w fi zjologii, a ta k ż e ro z sz e rz e n ie ty c h za sto so w a ń n a te r e n ie p sy ch o lo g ii, gdzie p o czątk o w o by ło ono p o stu la te m u trz y m a n ia fizjo lo g iczn ej ró w n o w ag i, a p ó ź n ie j stało się „za sa d ą " h o m eo stazy p sy c h o lo g ic z n e j. K o n c e n tru ją c w y siłk i na u c z y n ie n iu p o ję c ia h o m eo stazy in te g ru ją c y m i w y ja ś n ia ją c y m p o jęciem m o ty w a c y jn y m , C ofer i A p p le y p rz e d s ta w ia ją i o m aw iają c z te ry is tn ie ją c e m o d ele te o rii h o m e o sta ty c z n y c h : 1) n erw o w o -m ięśn io w ą h o m eo stazę G. L. F re e m a n a (o b ejm u je tę n azw ę F re e m a n cało ść zach o w an ia); 2) te o rię „poziom u a d a p ta c ji” H. H e lso n a (z p ro p o n o w an y m i sposobam i ilo ścio w eg o u jm o w a n ia u d ziału ró ż n o ro d n y c h w y zn aczn ik ó w ); 3) m odel
c y b e rn e ty c z n y (W. R. A sh b y 'eg o ). 4) p sy c h o lo g ic z n ą te o r ię p o la K u rta Le w in a. W p o d su m o w an iu s tw ie rd z a ją oni, że d zisiejsza te o r ia h o m eo sta- ty c z n a , a zw łaszcza c y b e rn e ty k a , n ie ty lk o n a now o p o s ta w iły odw ieczne p ro b le m y sto su n k u m ięd zy p sy c h ik ą a ciałem , w italizm em a m ech a n icy z- m em , w o ln ą w o lą a d eterm in izm em , a le ta k ż e (...) w y s ta rc z a ją c y c h śro d k ó w d la w y ja ś n ie n ia a k tó w m o ty w o w a n ia bez o d w o ły w a n ia się do n ie s p ra w d z a ln y c h w y ja ś n ie ń te o lo g ic z n y c h czy fe n o m e n o lo g ic z n y c h " (s. 308).
R ozdział V III (s. 309— 344) tr a k tu je o h e d o n is ty c z n y c h i a k ty w a c y jn y c h te o r ia c h em ocji, k tó ry m w o sta tn ic h la ta c h p rz y p isu je się w ie lk ie zn aczen ie dla p ro b le m a ty k i m o ty w a c ji.
P rz e d s ta w io n o h e d o n is ty c z n e k o n c e p c je m o ty w a c ji P. T. Y ounga, D. C. M c C łe lla n d a i H e le n P eak , k tó ry c h w sp ó ln y m ele m e n te m je s t u zn a w a n ie a fe k tu za w a ż n y a s p e k t m o ty w a c ji. M o ty w a c ję tr a k tu je się w p re z e n to w a n y c h k o n c e p c ja c h ja k o p ro c e s zw ią z a n y z b odźcem sy g n a ło w y m czy w y d a rz e n ia m i, n ie zaś ja k o c z y n n ik w y n ik a ją c y z is tn ie n ia po p ęd u .
T e o rię a k ty w a c y jn ą u w a ż a ją a u to rz y n ie ty le za te o rię em o cji co r a czej z a h ip o tezę, że zm ien n o ść a k ty w a c ji sta n o w i u ż y te c z n y , m ie rz a ln y i w a ż n y w sk a ź n ik p ro cesó w , k tó re d o k o n u ją się w o rganizm ie, co d a je p o d s ta w ę p rz y p isy w a n ia p u n k to m n a sk a li (w ym iarze) a k ty w a c ji sta n ó w em o c jo n a ln y c h . A k ty w a c ja zm ien ia się od m inim um (w sta n ie snu) do m a k s i m um (w sta n ie s k ra jn e g o p o b u d zen ia ). Z ałożenie, że ró ż n e em o cje są sk o re lo w a n e z p u n k ta m i te g o k o n tin u u m w zb u d zen ia stw o rz y ło m ożliw ości jeg o p o m ia ru (w skaźnikam i fizjo lo g iczn y m i — o d ru ch g a lw a n ic z n y skóry, m ię śn io w y p o te n c ja ł czy n n o ścio w y , e le k tro e n c e fa lo g ra fia , itd .). W sk a ź n ik i ta k ie p o ró w n u je się z m iaram i sp ra w n o śc i z a c h o w a n ia (dane em p iry czn e p rz e m a w ia ją za z a le ż n o śc ią w k sz ta łc ę o d w ró co n ej lite r y U m ięd zy w zbu d zen ie m a sp ra w n o śc ią z a ch o w an ia.
A nalizę trz e c h p o ję ć w s k a z u ją c y c h n a s ta n y e m o c jo n aln e, k tó re w y m a g a ją w cz e śn ie j w zb u d zo n ej m o ty w acji o raz ja k ie jś fo rm y z a k łó c e ń w o sią g n ię c iu celu, p rzep ro w a d z o n o w ro z d z ia le IX (s. 345— 389). Są to: fru s tra c ja („ sta n o rg an izm u b ę d ą c y sk u tk ie m u d a re m n ie n ia z ach o w ań c e lo w y c h ; p rz y p is u je się je j zarazem w łaściw o ści p o p ę d u i b o d źca sy g n a ło w e g o " ); je s t szczeg ó ln y m p rz y p a d k ie m fru stra c ji,' w k tó ry m źró d łem u d a re m n ie n ia je s t n iezg o d n o ść re a k c ji, m o ty w ó w lub celó w "); s tre s s („stan o rganizm u, w k tó ry m org an izm sp o strzeg a, że je g o d o b re sam o p o czu cie (czy in teg raln o ść) je s t z a g ro ż o n e i że m usi sk ie ro w a ć w sz y stk ie sw e siły n a som o o b ro n ę").
Łatw o zau w aży ć, że p rz y to c z o n e te rm in y o d n o szą się do ró ż n y c h a sp e k tó w te o rii p rz y s to so w a n ia , k tó re j p o c z ą te k d a ł C lau d e B ern ard , a k tó rą ro z w in ą ł W . B. C an n o n .
T en ro zd ział je s t w zo rem p rz e jrz y ste g o i z w a rte g o p rz e g lą d u n ie k tó ry c h p o ję ć , ta k ic h ja k fru s tra c ja , k o n flik t, stre ss, o b ro n a, n ie n a ru sz a ln o ść .
W ro z d z ia le X (s. 390— 434) om ów iono z a g a d n ie n ie p o p ę d u i p rz y n ę ty w m o ty w a c ji fo rm u ło w a n e j przez te o rię u cz e n ia się (C larka, W . H ulla, ro z
w in ię te j przez K e n n e th a W . S p e n c e 'a ; O. H. M o w re ra ; N ę a la E. M illera; E d w a rd a C. T olm ana, s k o ry g o w a n e j p rzez K. C a c C o rg u o d a le 'a i P. E. M e h la). P o ję c ie p o p ę d u i p rz y n ę ty ob o k p o ję c ia w zm o n cie n ia o d g ry w a ją w ażn ą rolę. A u to rz y z re z y g n o w a li z ty c h te o rii u czen ia, k tó r e n ie p rz y w ią z u ją do ty c h p o ję ć w ag i (np. te o r ia p o staci, to p o lo g iczn a te o r ia u c z e n ia się). P o stu lu je się tr a k to w a n ie p rz y n ę ty ja k o czy n n ik , k tó ry dzięk i u czen iu zaczy n a a k ty w o w a ć z a c h o w a n ie i k ie ro w a ć r.im i (podobnie ja k o m o ty w y w y u czo n e i n a g ro d y ). F u n k c je ty c h w y u c z o n y c h c z y n n ik ó w ro z w ija ją się dzięk i zw ią z k o w i z p ie rw o tn y m i (biologicznym i) c z y n n ik a m i m o ty w a c y jn y m i.
R ozdział XI (s. 436—494) je s t p rz e g lą d e m p ra c e m p iry c z n y c h o d n o sz ą cy c h się do sz e re g u p ro b lem ó w te o re ty c z n y c h o raz z a g a d n ie ń p o w s ta ją cy c h w zw iązk u z m o ty w a c y jn y m i a sp e k ta m i te o rii u c z e n ia się czy za c h o w an ia. O m ów iono k ry ty c z n ie : b a d a n ia n a d zale ż n o śc ią p ro c e s u n a b y w a n ia re a k c ji od siły p o p ę d u w czasie u c z e n ia się; in te rp re ta c je p ra w a w zm oc n ien ia, o k re ślo n o p o z y c ję w sy s te m a c h te o re ty c z n y c h n a b y ty c h zm ien n y ch m o ty w a c y jn y c h (różnice k u ltu ro w e , k la so w e , z m ien n y ch o p a rty c h n a : b o d ź c a c h a w e rsy jn y c h , a s p e k ty w n y c h p ie rw o tn y c h s ta n a c h p o p ęd o w y ch ).
W e w n io sk a c h a u to rz y stw ie rd z a ją : „Siła p o p ę d u d z ia ła ją c e g o w czasie u c z e n ia się z d a je się w p ły w a ć g łó w n ie n a m ia ry tem p a, szy b k o ści i czasu u ta je n ia re a k c ji, n a to m ia s t d a n e d o ty c z ą c e je j w p ły w u n a liczbę re a k c ji p o p ra w n y c h lub b łę d ó w n ie są zg o d n e (...) O b ecn o ść p o p ę d ó w n ie a d e k w a t-. n y c h z d a je się w p ły w a ć w p ew n y m sto p n iu n a w y k o n y w a n ie re a k c ji n a w y k o w y c h , lecz in te ra k c ja p o pędów , zw łaszcza w w y p a d k u g ło d u i p ra gn ien ia, k o m p lik u je in te rp re ta c ję d a n y c h " (s. 493).
M im o, że p e w n e d a n e w sk a z u ją , ze s tra c h (lek, n iep o k ó j) m oże b y ć p o p ęd em n ab y ty m , a u to rz y są ra c z e j sk ło n n i u w a ż a ć go za „ re a k c ję e m o cjo n a ln ą w zb u d z a n ą w sp ecy fic z n y c h s y tu a c ja c h " . P o d o b n e sta n o w isk o w te j k w e stii z a jm u je D. R e th lin g sh a fe r.19
P s y c h o a n a lity c z n a te o r ia m o ty w a c ji je s t te m a te m ro z d z ia łu X II (s. 495 do 5). O b ie k ty w n y k ry ty c y z m ró ż n y c h a sp e k tó w fre u d o w sk ie j te o rii d o ty c z y •głów nie n ie sp ra w d z a ln o śc i w ie lu p o ję ć i p s y c h o a n a lity c z n e j k o n c e p c ji in
sty n k tó w , sto su n k u m ięd zy ja k o śc io w y m i a s tru k tu ra ln y m i a sp e k ta m i p s y chiki, d y n a m iczn y ch m ech a n izm ó w z a c h o w a n ia (id e n ty fik a c ja , p rzem iesz czenie, su b lim a c ja , lęk , w y p a rc ie , re a g r e s ja , p ro je k c ja , r e a k c je u p o z o ro w a ne). P rz e d sta w io n o n a jw a ż n ie jsz e k ie ru n k i p sy c h o a n a lity c z n e j te o rii ro z w o ju , k tó r e u tw o rz y li Ju n g , A d ler, R ank, S tokel, F eren czi, R eich; szkołę n e o p sy c h o a n a lity c z n ą (Fromm, H o rn ey , S ullivan).
R ozw ażając m o d el p sy c h o a n a lity c z n e j te o rii m o ty w a c ji a u to rz y om ów ili ta k ż e n a jw a ż n ie jsz e je g o zm ienne: e n e rg ia , źró d ło m o ty w a c ji, m o ty w a c ja n ie ś w ia d o m a , zw iązek m ię d z y p o p ęd am i i s tru k tu ra m i, h ip o te z a re d u k c ji n a p ię c ia , w z g lę d n a au to n o m ia s tru k tu r, lę k i m e c h a n iz m y c h ro n n e, k o n flik t
(p s y c h o a n a lity c z n ą te o r ię m o ty w a c ji u w a ż a się p rz e d e w szy stk im za te o r ię k o n flik tu in tra p sy c h ic z n e g o !), ro la w c z e sn y c h d o św ia d c z e ń d la późniejszego· ro zw o ju .
S tw ierd zen ie, że „ P sy c h o a n a liz a w y ra ź n ie o d ra d z a się i s ta ra się w re sz cie u z y sk a ć p o w ażn e zn a c z e n ie ja k o te o r ia n a u k o w a " (s. 551) z d a je się p o tw ie rd z a ć o b se rw o w a n y (n a jw y ra ź n ie j w lite ra tu rz e , sztuce) n a w ró t do re w o lu c y jn y c h w p sy c h o lo g ii p o g lą d ó w F re u d a .
R ozdział X III (s. 552— 583) d o ty c z y so m o u rz e c z y w istn ie n ia , w którym , te o re ty k ó w z a jm u ją c y c h się m o ty w a c ją in te re s u je z a g a d n ie n ie zdrow ia, p sy ch iczn eg o .
O m ów iono sta n o w isk o e g z y ste n c jo n a liz m u i k o n c e p c je a k c e n tu ją c e ro lę sa m o u rz e c z y w istn ie n ia , k tó ry c h g łó w n e te z y p o d k re ś la ją in n a n e n tn ą zd o l n ość n a tu r y lu d zk iej w re a liz a c ji sie b ie sam ej o raz o d m ien n o ść m o ty w a c ji u o so b y o s ią g a ją c e j sa m o u rz e c z y w istn ie n ie i o so b y n ie z m ie rz a ją c e j do- teg o celu (im plikuje to „ n ie p rz e w id y w a ln o ść z a c h o w a n ia ” p ie rw sz e j osoby,, lecz je d y n ie je g o w y tłu m a c z a ln o ść ).
W k w e stii h ie ra rc h ic z n e g o u k ła d u p o trz e b p sy c h ic z n y c h a u to rz y są z d a n ia, że b ra k je s t n a ń d o sta te c z n e g o m a te ria łu d o w o d o w eg o . U w a ż a ją oni, że „ słab ą s tro n ą te o rii sa m o u rz e c z y w istn ie n ia (oraz p o k re w n e j filozoficz n e j k o n c e p c ji e g z y ste n c jo n a liz m u je s t (...) m g listo ść ty c h k o n c e p c ji, n ie ścisło ść ję z y k a o raz n ie d o s ta te c z n y m a te ria ł d o w o d o w y , d o ty c z ą c y g łó w n y c h tw ie rd z e ń " (s. 583).
W ro z d z ia le X IV (s. 584— 649) o m a w ia n e są n ie k tó re a sp e k ty m o ty w a c ji (lęk, o siąg n ięcie, a filacja, w ład za, stra c h , a g re s ja , s tra c h p rz e d porażką,, m o ty w se k s u a ln y , zależn o ść).
P rz e g lą d n a jw a ż n ie jsz y c h p ra c i b a d a ń n a d izo lo w an y m i m otyw am i, w sk a z u je n a ich k o m p le m e n ta rn y c h a ra k te r. I ta k , np. stra c h , lę k m oże b y ć p o d sta w ą w ie lu in n y c h p o z o rn y c h m o ty w ó w (np. a filiacja, agresja,, zależność). T ru d n o je d n a k sądzić, że w sz y stk ie ta k ie m o ty w y d a się sp ro w ad zić do ta k ie g o m ech an izm u , d la te g o słu szn y z d a je się by ć w n io sek , że w k a te g o ria c h lę k u " (s. 648— 649).
O d n o śn ie in n eg o m o ty w u w y u czo n eg o (m otyw o siąg n ięć) a u to rz y s tw ie r d z a ją je g o p o w ią z a n ia z in n y m i zach o w an iam i; ta zło żo n a zale żn o ść odnosi się ta k ż e do cech s y tu a c ji i czy n n o ści, w k tó ry c h m o ty w te n w y ra ż a się. (W y su n ięto te ż sz e re g w ą tp liw o ś c i co do n a z y w a n ia te g o ty p u zac h o w a n ia m otyw em !). W sto su n k u do a g re s ji i zale żn o ści is tn ie ją te ż am b iw alen tn e- sta n o w isk a z a lic z a n ia ich lu b n ie do m o ty w ó w . J e ż e li a g re s ji to w a rz y sz y gniew , działa o n a p rz y p u s z c z a ln ie ja k p o p ęd ; są te ż d a n e w sk a z u ją c e n a n ie je s t ja s n e , ja k szero k i m oże by ć z a k re s u o g ó ln ie ń interpretacji·. k a ta r ty c z n y c h a ra k te r a g re s ji po w y ra ż e n iu (u zew n ętrzn ien iu ) gniew u.
M o ty w a c ji sp o łeczn ej p o św ię c o n y je s t ro zd ział XV (s. 650—684). U w zg lęd n io n o w nim c z y n n ik i ze w n ę trz n e i sy tu a c y jn e , k tó ry m p rz y p i s u je się m o ty w u ją c e o d d z ia ły w a n ie n a ludzi; p o d n ie ty (znajom ość w łasn y ch .
w y n ik ó w , p o ch w ała, n a g a n a , poziom a sp ira c ji), w sp ó łzaw o d n ictw o , r y w a li z a c ja czy a u d y to riu m , konform izm (jest on sk o re lo w a n y z in d y w id u a ln y m i u k ła d a m i m otyw ów ).
Są d a n e p rz e m a w ia ją c e za rz e c z y w isty m istn ie n ie m m o ty w ó w z w ią z a n y c h z zad an iem (b ad an ia M arii O v sia n k in y , A. K arsten , К. L issner), za m o ty w a c y jn y m d ziałan iem z a g ro ż e n ia sam o o cen y .
In te re s u ją c y m je s t m o ty w a c y jn y c h a ra k te r d y s o n a n s u p o zn aw czeg o (m ożna sp ró b o w a ć n a nim o przeć m e to d ę n au czan ia!). C ofer i A p p le y p i szą: „U lu d zi d o ro sły c h p rz e ja w y m o ty w a c ji są — w ed łu g w szelk ieg o p ra w d o p o d o b ie ń s tw a — m o d u lo w a n e przez m e c h a n iz m y o sobow ości, w s k u te k czeg o rz a d k o o b se rw u je się b e z p o śre d n ie e fe k ty d z ia ła n ia c z y n n ik ó w m o ty w a c y jn y c h . C h o ciaż p rz ep ro w ad zo n o w ie le b a d a ń i w y su n ię to w ie le śm ia ły c h h ip o tez d o ty c z ą c y c h m o ty w a c ji sp o łeczn ej, to je d n a k o b ecn ie je s t jeszcze dużo n ie ja sn o śc i w o d n ie sie n iu do te o re ty c z n e g o z n a c z e n ia ' ty c h p ra c " (s. 684).
W ro z d z ia le o statn im (s. 685—-712) om ów iono szeroko, w sz y stk ie g łów ne i w ięk szo ść m n iej p o d sta w o w y c h sta n o w isk te o re ty c z n y c h , ja k ie is tn ie ją w d zied z in ie m o ty w a c ji. P rz e d sta w io n o w te j części p ra c y p ro p o z y c je n o w ej k o n c e p c ji in te rp re ta c ji. N ie p o p rz e s ta ją c n a k ry ty c e p o ję c ia p o p ęd u , k tó re u w a ż a ją a u to rz y b ezu ży teczn y m i, a n a w e t szkodliw ym i, A p p le y i C ofer p ro p o n u je z re z y g n o w a ć z k o n cep cji, k tó r a m ów i, że k a ż d e z a c h o w a n ie je s t m o ty w o w an e. P o d k re ś le n ie k ie ru n k o w e g o k o m p o n e n tu z a ch o w an ia, d e te r m in o w an eg o przez w ro d zo n e lub n a w y k o w e czy n n ik i, k tó r e „ u ru c h a m ia n e " są przez b o d źce sy tu a c y jn e , p o łącz o n e ze w zb u d zen iem (p ro p o n o w an y m e chanizm ) oraz c z y n n ik i p o z a p sy c h o lo g ic z n e d z ia ła ją c e w s y tu a c ja c h w spół- w y s tę p u ją c y c h z z a ch o w an iem w iąże się z n o w y m i te rm in a m i m o ty w a c y j nym i: in te n s y fik a c ja z a c h o w a n ia (in v ig o ratio n ), u w ra ż liw ie n ie (sen sitisa tion), a n ty c y p a c ja . P ro p o n o w a n e m e c h a n iz m y z d a ją się b y ć tra fn ie zró ż n ic o w a n y m ro d z a je m w sk a ź n ik a b e h a w io ra ln e g o , je d n a k o je g o w a rto śc i em p iry c z n e j z d e c y d u ją o p a rte n a ty c h k o n s tru k ta c h b a d a n ia .
P ra c ą C o fera i A p p le y a z a in te re s o w a n e b ę d z ie sze ro k ie gro n o o d b io r ców (lekarz: fizjolog, n e u ro lo g , p s y c h ia tra ; p sy ch o lo g , p e d a g o g ; n a u c z y c ie l w y c h o w a n ia fizycznego), je j form a p o z w a la n a w y b ió rcze za z n a jo m ie n ie się z ró żn y m i sta n o w isk a m i te o rii m o ty w a c ji, a z a łą czo n e p iśm ien n ictw o n a d a je k siążce c h a ra k te r „en c y k lo p e d y c z n e g o p o ra d n ik a ".
„O d o b ry c h k sią ż k a c h n ie trz e b a w ie le p isać, lecz n a le ż y je p o le c a ć " — stw ie rd z ił k ie d y ś prof. T. K o tarb iń sk i. W y d a je się, że za to w y d a tn e u z u p e ł n ie n ie n aszeg o p iśm ie n n ic tw a n a te m a t m o ty w a c ji n a le ż ą się sło w a u zn a n ia p o d ad re se m P a ń stw o w e g o W y d a w n ic tw a N a u k o w e g o i tłu m aczy . (Do k ła d n ie js z a k o re k ta te k s tu w dru g im w y d a n iu k sią ż k i p o w in n a o czyścić te k s t z w ie lu u ste re k ).
20 6 Rece nzj e i sp r a w o z d a n ia Tablica 1 Zmienne em piryczne (niezależne, zm ienne poprzedzające) Zmienne hipotetyczne
Zmienne behaw ioralne (zależne, zm ienne w ynikające) Z m ie n n e d y s p o z y c y jn e gatunek (rasa) płeć w iek pochodzenie życiorys
D yspozycje wrodzone D yspozycje
nabyte
ch a rak te ry sty k a je d nostki w w ykonyw aniu zadania (charakterysty ki inteligencji i osobo wości, „sposoby”)
w ektory „instynkt" „uczucia" itp.
kierujące inteligencja, „usposobienia"
(nawyki) „wzory", „idee" dynamicz- no-gene-tyczne zm ienne o tem peram ent dyspozycje sobowościowe „cechy charak te ru ”, „postaw y" Zm ien ne z a le ż n o śc io w e w e k to
ry lityw ne, etc.) cele przedm iotow e (wo-
pobudki (np. potrzeby J. H. M assermana)
Związek funkcyjny
(np. siła naw yku H ulla sHR)
form y i cele (zamierze nia) działania 1. instynktow ne, 2. nabyte, 3. racjonalne k ie ru ją c e recepcja sensoryczna bodźców kierunkow ych
(np. bodźce popędow e C. L. Hull a)
percepcja, pow tarzanie, w ykonyw anie (wyobra żenia i m yślenie), zam ierzenia, etc.
behaw ioralne k ry teria ukierunkow ania (rozróż nianie, etc.) d y n a m ic z n o --g e n e ty c z n
e m otyw acje obwodowe (zewnętrzne)
1. im pulsy m otyw acyjne 2. bodźce m otyw acyjne (np. popędy E. C. Tolma- n a — 1951 rok; popędy P. T. Younga, C. L. H ulla
m otyw acje centralne = m otyw y
a) m otyw y główne (10) lub lafek ty w n e
b) m otyw y em ocjonalne (2) Jw spółw ystępujące
c) m otyw y w tórne (4) w arunkow e
behaw ioralne k ry teria energetyczno-m obiliza- cyjne (intensywność, trw ałość, etc.).
T ab lica 2
Z m ienne h ip o te ty c z n e
fo rm aln ie o b o ję tn e n e u ro fiz jo lo g ic z n e fen o m en o lo g iczn e
1 z m ien n e d y s p o z y c y jn e w e k to ry 4 zm ien n e — np. p o trz e b y H. A. M u rra y a k ie ru ją c e 3 zm ien n e — np. p o s ta w y P. T. Y ounga in s ty n k ty N . T in b e rg e n a d y n a m ic z n o --g e n e ty c z n e 4 zm ien n e — np. p o p ę d y M cD o u g alla; erg i R. B. C a tte lla z m ie n n e z a le ż n o ś c io w e we k to ry 7 z m ien n y ch ·— np. p o trz e b y H. A. M u rra y a ; p o p ę d y E. C. T o lm an a (1932 r.) 3 zm ien n e — np. n a p ę d y R. S tag n e ra , k ie ru ją c e 5 zm ien n y ch — np. z a m ierzen ia (sets) P. T. Y ounga 2 zm ien n e — np. zam ierzen ia (sets) G. L. F ree- m a n a P .T . Y ounga d ą ż e n ia d y n a m ic z n o --g e n e ty c z n e 8 zm ien n y ch — np. p o p ę d y C. L. Hulla*, p o trz e b y E. C. T olm ana (1951) ; n a p ię c ia K. Le w ina 3 zm ien n e — np. p o p ę d y P. T. Y ounga 2 zm ien n e np. im p u lsy T. V . M o o re 'a
* C la rk H u ll k ład zie zn a k ró w n o śc i p o m ięd zy p o p ęd em p sy c h o lo g ic z n y m a p o trz e b ą fizjo lo g iczn ą.
