uczenia się i prowadzenia badań podczas studiów

Pracownia ogólna

Przewodnik rozwoju kluczowych kompetencji

uczenia się i prowadzenia badań podczas studiów

PRACOWNIA OGÓLNA

Przewodnik rozwoju kluczowych kompetencji uczenia się i prowadzenia badań podczas studiów

pod redakcją Jolanty Święchowicz

Kraków

ge °

grana

Publikacja wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

Redakcja: Jolanta Swięchowicz

Recenzenci: prof. dr hab. Bolesław Domański, prof dr hab. Grażyna Prawelska-Skrzypek

Korekta językowa: Patrycjusz Pilawski Projekt książki i okładki: Joanna Kozak Ilustracja na okładce: Bohdan Butenko

Komputerowy skład tekstu, opracowanie okładki wg projektu i przygotowanie książki do druku:

Małgorzata Ciemborowicz - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE

© Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

© Ilustracja na okładce Bohdan Butenko

Wydanie I, Kraków 2016

ISBN 978-83-64089-17-6

Wydawca:

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska

tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl

Druk:

Poligrafia Salezjańska

ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00

http: //poligrafia. salezjanie. net

SPIS TREŚCI

WSTĘP... 13

Jolanta Święchowicz 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH... 23

Elżbieta Bilska-Wodecka, Anna Michno, Katarzyna Piotrowicz, Robert Guzik, Krzysztof Gwosdz 1. 1. Charakterystyka danych geograficznych... 25

1. 2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych... 27

1. 3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji... 28

1. 4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych... 29

2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY 39 Elżbieta Bilska-Wodecka 2. 1. Źródła i wyszukiwanie informacji bibliograficznych... 41

2. 1. 1. Źródła informacji... 41

2. 1. 2. Sposoby wyszukiwania informacji bibliograficznych... 45

2. 2. Zasady sporządzania wykazu literatury... 50

2. 3. Redagowanie bibliografii załącznikowej... 53

2. 4. Przypisy... 55

2. 4. 1. Cytowanie w tekście 55 2. 4. 2. Zaznaczanie cytatów... 55

2. 4. 3. Powiązanie przypisów z tekstem ... 56

2. 4. 3. 1. Harwardzki system odsyłaczy ... 56

2. 4. 3. 2. Lokalizacja przypisów bibliograficznych w obrębie publikacji... 56

2. 5. Tworzenie własnej bazy bibliograficznej... 58

3. PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM 63 Jolanta Święchowicz 3. 1. Podstawowe informacje o publikacjach naukowych... 65

3. 1. 1. Definicja publikacji naukowej... 65

3. 1. 2. Cechy publikacji naukowych 67 3. 1. 3. Cechy języka naukowego... 70

3. 1. 4. Rodzaje publikacji naukowych 72 3. 1. 5. Ranking publikacji naukowych 76 3. 2. Czytanie publikacji naukowych... 78

3. 2. 1. Szybkie przeglądanie książek... 78

3. 2. 2. Szybkie przeglądanie artykułów naukowych... 80

3. 2. 3. Metoda czytania tekstów naukowych... 81 3. 2. 4. Czytanie tekstów naukowych w wersji elektronicznej 84

4. SPORZĄDZANIE KONSPEKTU 87

Grzegorz Micek

4. 1. Konspekt do artykulu/rozdziału w książce... 90

4. 2. Konspekt własnej pracy pisemnej... 91

4. 3. Konspekt prezentacji ustnej (ramowy plan wypowiedzi)... 92

4. 4. Uwagi dotyczące pisania konspektu... 92

5. PISANIE STRESZCZENIA... 95

Katarzyna Piotrowicz, Jolanta Święchowicz 5. 1. Streszczenie umieszczone na początku opracowania naukowego (np. artykułu, rozdziału w książce)... 98

5. 2. Słowa kluczowe (fcey words)... 99

5. 3. Przykłady streszczeń...100

5. 4. Highlights i abstrakt graficzny...108

5. 4. 1. Highlights (wyróżnienie, podkreślenie, uwypuklenie)... 108

5. 4. 2. Abstrakt graficzny...108

5. 5. Streszczenie zamieszczane na końcu pracy 112 5. 6. Streszczenie konferencyjne... 112

5. 7. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej... 113

5. 8. Pisanie streszczenia... 113

5. 8. 1. Streszczenie wspomagające proces zapamiętywania... 114

5. 8. 2. Streszczenie artykułu naukowego (abstrakt)...114

5. 8. 3. Streszczenie zamieszczone na końcu artykułu lub książki.... 115

5. 8. 4. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej 116 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU... 117

Jolanta Swięchowicz, Katarzyna Piotrowicz 6. 1. Cechy pracy kompilacyjnej... 119

6. 1. 1. Praca kompilacyjna a plagiat ... 120

6. 1. 2. Główne elementy pracy kompilacyjnej ... 122

6. 2. Etapy pisania pracy kompilacyjnej ...125

6. 2. 1. Wstępne określenie problematyki pracy...125

6. 2. 2. Sformułowanie tytułu pracy...125

6. 2. 3. Sformułowanie zakresu pracy... 125

6. 2. 4. Sformułowanie celu pracy ...126

6. 2. 5. Opracowanie metody pracy...126

6. 2. 6. Plan pracy kompilacyjnej... 126

6. 2. 7. Przygotowanie czasowego planu pracy...127

6. 2. 8. Zbieranie literatury... 127

6. 2. 9. Czytanie literatury...129

6. 2. 10. Konspektowanie...129

6. 2. 11. Weryfikacja planu pracy... 129

6. 2. 12. Opracowanie ilustracyjnej części pracy ...129

6. 2. 13. Pisanie tekstu...130

6. 2. 14. Redakcja tekstu... 132

6. 2. 15. Wydruk tekstu... 132

6. 2. 16. Końcowe sprawdzanie pracy... 132

6. 2. 17. Ocena pracy...133

6. 3. Wymagania redakcyjne... 133

6. 3. 1. Formatowanie dokumentu...134

6. 3. 2. Korekta tekstu...135

6. 3. 3. Strona tytułowa...137

6. 3. 4. Streszczenie...139

6. 3. 5. Plan pracy (spis treści)... 139

6. 3. 6. Kolejne strony pracy...140

6. 3. 7. Spis literatury (bibliografia)...142

6. 3. 8. Aneks (załączniki)... 142

6. 3. 9. Objętość prac... 143

6. 3. 10. Forma złożenia pracy...143

6. 4. Rodzaje prac pisemnych ...143

6. 4. 1. Praca licencjacka...145

6. 4. 2. Praca magisterska... 145

6. 4. 3. Praca doktorska...146

7. NOTOWANIE WYKŁADU W ZALEŻNOŚCI OD JEGO RODZAJU I SPOSOBU PROWADZENIA. 149 Jolanta Święchowicz 7. 1. Korzyści płynące z obecności na wykładzie 152 7. 2. Korzyści płynące z notowania...153

7. 2. 1. Notowanie tradycyjne...154

7. 2. 2. Notowanie zdaniami ...155

7. 2. 3. Notowanie hierarchiczne... 156

7. 2. 4. Notowanie metodą konspektowania...157

7. 2. 5. Notowanie wykorzystujące metodę Cornell... 158

7. 2. 6. Mapy myśli... 159

7. 2. 7. Metoda chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych...161

7. 3. Porządkowanie notatek... 162

7. 4. Kserowanie cudzych notatek...163

7. 5. Notowanie przy użyciu komputera... 163

7. 6. Rodzaje i cechy wykładu...164

7. 6. 1. Kwalifikacje wykładowcy... 165

7. 6. 2. Konstrukcja wykładu...165

7. 6. 3. Zdolność wykładowcy do nawiązania kontaktu ze słuchaczami. 167 7. 6. 4. Sposób mówienia...168

7. 6. 5. Zastosowane środki wizualne... 168

8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW 171 Katarzyna Piotrowicz, Krzysztof Gwosdz 8. 1. Tabele i wykresy jako forma wizualizacji wyników badań... 173

8. 2. Zasady stosowania i formatowania tabel...174

8. 3. Zasady kompozycji tabel...176

8. 3. 1. Nagłówek, tytuł tabeli oraz informacje uzupełniające... 177

8. 3. 2. Graficzny układ tabeli...180

8. 3. 2. 1. Linie poziome i pionowe... 180

8. 3. 2. 2. Format kolumn i danych w kolumnach...181

8. 3. 3. Umieszczenie tabel i wykresów w tekście (elementy składu tekstu)... 181

8. 4. Cechy dobrego wykresu ...182

8. 5. Typy wykresów i ich przeznaczenie... 183

8. 6. Parametry techniczne wykresów 184 8. 7. Tytuł wykresu... 185

8. 8. Osie wykresu... 185

8. 9. Legenda wykresu... 186

8. 10. Czytanie tabel i wykresów...186

9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP. 189 Anna Michno 9. 1. Elementy mapy... 192

9. 1. 1. Treść mapy... 192

9. 1. 1. 1. Znaki kartograficzne... 192

9. 1. 1. 2. Metody kartograficznej prezentacji... 193

9. 1. 2. Osnowa matematyczna mapy... 196

9. 1. 2. 1. Skala mapy...196

9. 1. 2 2. Punkty osnowy geodezyjnej... 197

9. 1. 2 3. Punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej 197 9. 1. 2. 4. Punkty wyznaczające przebieg siatki topograficznej 197 9. 1. 3. Elementy pozaramkowe mapy... 198

9. 1. 3. 1. Nazwa...198

9. 1. 32. Godło... 199

9. 2. Klasyfikacja map...199

9. 3. Czytanie i interpretacja map... 200

9. 3. 1. Czytanie map...200

9. 3. 2. Interpretacja map... 202

10. PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI... 205

Elżbieta Bilska-Wodecka 10. 1. Przygotowanie wypowiedzi...207

10. 2. Wygłaszanie referatu... 209

10. 3. Wypowiedź spontaniczna... 209

11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA. 211 Elżbieta Bilska-Wodecka 11. 1. Przygotowanie planu prezentacji...213

11. 2. Projekt graficzny prezentacji...215

11. 3. Przygotowywanie tekstu i materiału ilustracyjnego...216

11. 4. Opracowanie prezentacji w programie komputerowym...217

11. 4. 1. Tło... 218

11. 4. 2. Tekst...220

11. 4. 3. Tabele ... 221

11. 4. 4. Ryciny ... 222

11. 4. 5. Fotografie... 223

11. 4. 6. Animacje... 225

11. 4. 7. Filmy, dźwięk... 225

11. 5. Sprawdzenie prezentacji pod względem merytorycznym, technicznym i estetycznym...226

11. 6. Przygotowanie pliku do prezentacji ... 226

11. 7. Materiały informacyjne ... 227

12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU... 229

Elżbieta Bilska-Wodecka 12. 1. Przygotowanie planu ... 232

12. 2. Projekt graficzny posteru...232

12. 3. Wykonanie posteru według projektu...232

12. 3. 1. Wielkość strony posteru i tło...234

12. 3. 2. Tekst...234

12. 3. 3. Ryciny i zdjęcia...237

12. 4. Korekta posteru przed drukiem ...237

12. 5. Przygotowanie gotowego posteru do druku... 238

12. 6. Materiały dla uczestników sesji posterowej... 238

13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI.. 239

Jolanta Swięchowicz, Grzegorz Micek 13. 1. Cechy dyskusji...241

13. 2. Dyskusja na temat artykułu naukowego ... 244

13. 3. Dyskusja na temat ogólny...245

13. 3. 1. Ogólny schemat scenariusza dyskusji ...246

13. 3. 2. Metody aktywizujące dyskusję... 247

13. 3. 2. 1. Burza mózgów... 247

13. 3. 2. 2. Studium przypadku... 248

13. 3. 2. 3. Piramida priorytetów...248

13. 3. 2. 4. Metoda sześciu kapeluszy... 249

13. 4. Dyskusje formalne...250

13. 4. 1. Przygotowanie dyskusji formalnych... 250

13. 4. 2. Rodzaje dyskusji formalnych... 251

13. 4. 2. 1. Dyskusja polemiczna... 251

13. 4. 2. 2. Debata... 252

13. 4. 2. 3. Dyskusja panelowa... 256

13. 4. 2. 4. Dyskusja moderowana ... 257

13. 4. 3. Rola prowadzącego dyskusję... 258

13. 4. 4. Zasady obowiązujące uczestników dyskusji ...260

13. 4. 5. Cechy dobrego mówcy...261

13. 4. 6. Sposoby argumentacji... 263

13. 4. 7. Korzyści wynikające z uczestniczenia w dyskusji... 280

14. ĆWICZENIA TERENOWE.. 283

Krzysztof Gwosdz 14. 1. Rodzaje zajęć terenowych... 286

14. 1. 1. Kryterium: forma zajęć...286

14. 1. 1. 1. Wykład w terenie... 286

14. 1. 1. 2. Ćwiczenia terenowe...287

14. 1. 2. Kryterium: cel zajęć ... 287

14. 1. 2. 1. Specjalizacyjne lub kierunkowe... 287

14. 1. 2. 2. Regionalne...287

14. 1. 3. Kryterium: czas trwania...288

14. 1. 3. 1. Jednodniowe... 288

14. 1. 3. 2. Wielodniowe... 288

14. 1. 3. 3. Ekspedycyjne... 288

14. 1. 4. Kryterium: prowadzący...289

14. 1. 4. 1. Prowadzone przez nauczyciela akademickiego. 289 14. 1. 4. 2. Prowadzone przez studentów...289

14. 2. Organizowanie zajęć terenowych...290

14. 2. 1. Przygotowanie...290

14. 2. 1. 1. Sformułowanie tematu i celu... 290

14. 2. 1. 2. Określenie czasu trwania zajęć...291

14. 2. 1. 3. Kwerenda biblioteczna, czytanie literatury, zbieranie innych materiałów... 291

14. 2. 1. 4. Ustalenie trasy, wstępne wytypowanie punktów postojowych...291

14. 2. 1. 5. Rekonesans terenowy...292

14. 2. 1. 6. Weryfikacja przyjętych wcześniej ustaleń.... 292

14. 2. 1. 7. Uzyskanie niezbędnych zezwoleń i wystawienie zaświadczeń dla uczestników zajęć...293

14. 2. 1. 8. Przygotowanie materiałów dla uczestników zajęć... 293

14. 2. 1. 9. Spotkanie organizacyjne ...293

14. 2. 2. Realizacja ...294

14. 2. 2. 1. Zasady postępowania wobec grupy...295

14. 2. 2. 2. Bezpieczeństwo w czasie zajęć... 297

14. 2. 3. Podsumowanie...298

14. 2. 3. 1. Maksymalizacja korzyści płynących z zajęć terenowych...299

14. 2. 3. 2. Notowanie w terenie...299

15. RECENZJA NAUKOWA. 301 Jolanta Swięchowicz 15. 1. Recenzja wydawnicza...304

15. 1. 1. Procedura recenzowania artykułów naukowych (peer-review)...304

15. 1. 2. Struktura i cechy recenzji wydawniczej...306

15. 2. Recenzja pracy opublikowanej (np. książki) ... 307

15. 3. Recenzja pracy dyplomowej (licencjackiej lub magisterskiej).... 309

15. 3. 1. Kryteria oceny pracy licencjackiej... 309

15. 3. 2. Kryteria oceny pracy magisterskiej... 310

16. ZDAWANIE EGZAMINÓW. 313 Robert Guzik 16. 1. Przygotowanie do egzaminu...316

16. 2. Egzamin... 319

16. 2. 1. Niepokój i stres egzaminacyjny ... 319

16. 2. 2. Egzamin ustny ... 320

16. 2. 3. Egzamin pisemny... 323

16. 2. 4. Egzamin testowy... 325

16. 2. 5. Po egzaminie... 328

17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ... 331

Jolanta Swięchowicz 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ .. 349

Jolanta Swięchowicz 18. 1. Zajęcia organizacyjne... 352

18. 2. Źródła informacji...352

18. 3. Zasady sporządzania notek bibliograficznych i cytowania literatury... 352

18. 4. Praca z tekstem naukowym...359

18. 5. Sporządzanie konspektu...364

18. 6. Pisanie streszczenia... 367

18. 7. Pisanie pracy kompilacyjnej...367

18. 8. Notowanie wykładu... 370

18. 9. Zasady interpretacji tabel i wykresów...370

18. 10. Zasady czytania map...378

18. 11. Przygotowanie krótkiej wypowiedzi... 378

18. 12. Przygotowanie prezentacji komputerowej... 378

18. 13. Zasady kompozycji posteru...379

18. 14. Prowadzenie i uczestnictwo w dyskusji... 379

18. 15. Ćwiczenia terenowe... 395

18. 16. Recenzja...395

18. 17. Sesja końcowa ... 403

19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA. .. 409

INDEKS RZECZOWY... ... 417

WSTĘP

JOLANTAŚWIĘCHOWICZ

W 1990 r., wraz z zachodzącymi w Polsce przemianami, wInstytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiegodoszło doradykalnej zmiany programu studiów geograficznych,któraumożliwiała studentomjego realizację według różnorodnych programów indywidualnych. Było to możliwe dzięki ograniczeniu liczbykursówobligatoryjnych do niezbędnegominimumi wprowadzeniu bogatej oferty przedmiotów do wyboru. Pomysłodawcami i autorami prac nad nowym progra­ memoraz wprowadzeniem nowych przedmiotów warsztatowych byli:

doc. dr hab. Ludwik Kaszowski, dr Wojciech Chełmicki,dr Bolesław Domański,drGrażyna Prawelska-Skrzypekorazdr Andrzej Zborow­ ski. Warto zacytować fragment ze wstępu zamieszczonego w broszurze zawierającejprogram studiówi katalog kursów na rok 1991/1992 (Cheł­ micki i in.1991).

Zachodzące w ostatnim roku wPolsce przeobrażeniaobjęły również system edukacji. Bez wykształconych, samodzielnie myślących iodpowiedzialnie dokonujących wyboru obywateli polityczne, ekonomiczne i społeczne re­ formy państwa mają małe szanse powodzenia. Rola Uniwersytetu Jagiel­

lońskiegow kształtowaniu świadomości Polaków końca dwudziestego wiekumoże byćspełniona między innymipoprzez głęboką przemianę systemu studiów. Przemiana ta nie może być jedynie kolejnąmodyfika­

cją ukształtowanego w ostatnichdziesięcioleciach systemu i programu studiów. Zachodzącezmiany wymagają całkowicie nowegospojrzeniana proces kształceniaw Uniwersytecie, zwłaszcza narolę nauczyciela akade­ mickiego i studentajako jego podmiotów.Studia geograficzne stanowią

WSTĘP 13

jedno z ogniw studiów uniwersyteckich wymagających nie naprawy, lecz wymiany.Opracowanienowych zasad inowego programu studiówgeo­

graficznych w naszym Uniwersytecie - próba wymiany takiego ogniwa - traktujemy jako wkład społeczności Instytutu GeografiiUJ w zadanie przebudowy systemu edukacjiw Polsce. Nowe zasadyi program studiów geograficznychpowstały w wyniku dyskusji nauczycieli akademickich oraz studentówInstytutuGeografii, co było możliwe dopiero w ostatnim okresie - odradzaniasięautonomii naszej Uczelni.Wyprzedzają one po­ wstanie regulacjiprawnych,zwłaszcza statuty Uniwersytetu, i w przy­

szłości muszą byćdo nich dostosowane. Istotą systemu studiów musi być jego otwartość nawszystkie autentyczne wartości oraz zdolność dousta­

wicznej samokontroli isamonaprawy. Jesteśmy przekonani, żepo stosun­

kowo krótkimokresie przejściowym ukształtują się takie mechanizmy funkcjonowania systemu studiów, że zarówno studenci, jak i nauczycie­ le akademiccy odnajdą pozytywne motywacje dla wyższychwymagań - wobec samych siebiei siebienawzajem. Przekonaniteżjesteśmy, że absol­ wentgeografii UniwersytetuJagiellońskiegobędzie nie tylko dobrym spe­ cjalistą, potrafiącym się łatwo przystosować dorozmaitych zawodów,ale także-w szerokim tego słowa znaczeniu - humanistą, rozumiejącym znaki czasunadchodzącego XXI w.

Reforma programu polegała równieżnazmniejszeniu minimalnej liczbystudentów wymaganej do uruchomienia kursów: z przedmiotów ogólnych i zzakresu geografii regionalnej - 10 osób, wprzypadkukur­ sów specjalistycznych - 5 osób, a wprzypadku seminarium - 3 osoby.

Zajęcia praktyczne (ćwiczenia,laboratoria, konwersatoria, seminaria) odbywały się w grupach liczących nie więcej niż 10 osób. Ustanowio­ noponadto funkcję opiekunanaukowego, który był przewodnikiem idoradcą studenta orazprowadził ze studentami znajdującymi siępod jego opieką zajęcia zwane pracownią.Każdemu studentowi pierwszego roku KomisjaProgramowaIG UJ przydzielała opiekuna naukowego.

Z końcem pierwszegoroku studiów student wybierał opiekuna nauko­ wego spośród pracowników naukowo-dydaktycznych IG UJ. Opiekun mógł natomiast kierować pracą nie więcej niż7 studentów zdrugiego i trzeciegoroku studiów, aw przypadku większej liczby zgłoszonych dokonywał ichwyboru. Naczwartym roku opiekunem studentabył

14 WSTĘP

promotor pracy magisterskiej. Pozakończeniuroku student miał moż­ liwośćzmianyopiekuna naukowego pouzgodnieniutej kwestii zzain­ teresowanymi pracownikami.

Zadaniem pracowni na pierwszym roku studiówbyło uczenie oraz rozwijaniei utrwalanie podstawowych umiejętności warsztatowych niezbędnych do samodzielnego studiowania - przede wszystkim kry­ tycznego korzystania z literatury i innych źródeł informacji, prawidło­

wegoformułowania wypowiedzi, argumentowania, dyskusji, zwięzłego itrafnego analizowaniazjawiski zależności wformiepisemnej. Celem pracowni nie byłoposzerzaniewiedzy merytorycznejz zakresu geografii, nie ukierunkowywała ona studentówmerytorycznie. Prowadzący pra­ cownie byli zobligowani dokorzystania z tekstów oraz podejmowania tematów w równym stopniu z zakresugeografii fizycznejiekonomicz­ nej. Prace pisemne niespełniające wymogówbyły odrzucane, astudent był zobowiązany napisaćtakąpracęjeszczeraz. Obowiązywała ponadto zasada stopniowego podnoszenia trudności iwymagańwmiarę zdoby­

wania przez studentów wiedzy merytorycznej i metodycznej.

Program pracowni na pierwszym roku składał się z12głównych zagadnień, które dotyczyły korzystania z literatury, notowania wy­

kładu, czytania tekstu naukowego, sporządzaniakonspektu, pisania streszczenia,dyskusji na temat prostego tekstu naukowego, dyskusji natemat artykułu empirycznego,dyskusji na temat ogólny, pisania pracykompilacyjnej, sporządzania notatki z krótkiej (godzinnej) wycieczki,interpretacji tabel iwykresów, interpretacjimapy. Zada­ niem pracowni na roku drugimitrzecim było rozwijanie i utrwala­ nie umiejętności warsztatowych zdobytychnaroku pierwszym oraz zdobywanie nowych, takich jak budowanie dłuższej (10-minutowej) słownej wypowiedzi, pisanie pracy kompilacyjnej na podstawie 2-3 zadanych artykułów uzupełnionych o literaturę zebranąprzez studenta, pisanie pracy kompilacyjnej na podstawie 1-2 zadanych pozycji literatury, uczestniczeniewdyskusji polemicznej na kontro­ wersyjny temat, dyskusji ogólnej na temat książki, pisanie recenzji publikacjinaukowej, pisaniewpełni samodzielnego opracowania, zaplanowanie poszczególnych etapów postępowania badawczego prowadzącego do rozwiązania problemunaukowego, prowadzenie krótkich ćwiczeń terenowych przez studentów.

WSTĘP 15

W miarę upływu czasu programstudiów ulegałkolejnym modyfika­

cjom. W roku akademickim 2003/2004 zamiast dotychczasowej pra­ cowni na roku trzecim została wprowadzona pracownia licencjacka, a w roku następnym proseminarium, któreod roku akademickiego 2006/2007nosiło nazwę proseminarium licencjackiego. Pracownię na rokudrugim zastąpiono w roku akademickim 2006/2007 projektami.

Jednakjedną znajwiększych zmian wprowadzonychw ramach tzw.

Procesu Bolońskiego było przekształcenie na UniwersytecieJagiel­ lońskim jednolitych studiówmagisterskich w studiadwustopniowe i wprowadzeniestudiówpierwszego (licencjackich) i drugiego (ma­ gisterskich) stopnia. W Instytucie Geografii iGospodarki Przestrzen­ nej studia dwustopniowe zostały wprowadzonewroku akademickim 2007/2008 iod tego momentu na 3-letnich studiach stacjonarnych Istopnia narokupierwszymjest realizowanapracownia ogólna,na rokudrugim -projekty, ana trzecim- proseminarium licencjackie.

Nastudiach IIstopnia (2-letnich magisterskich) naroku pierwszym i drugim studenciuczęszczają na seminarium magisterskie.

Mimotych różnorodnych przeobrażeń pracownia ogólna na roku pierwszym jest prowadzona nieprzerwanieod 25 lat. Wostatnim cza­ sie wraz zewzrostem liczby studentów na rokupierwszym przybyło grup pracownianych, zwiększyła sięteż liczba studentów w grupie, ale programpracowni nadal jest realizowany. Część bardziej zaawanso­

wanychumiejętności warsztatowych jest realizowana w ramach pro­

jektów, ukierunkowanych na pracę w grupach orazproseminarium li­

cencjackiego, którego zwieńczeniem jest pracalicencjacka. Całkowicie nowym elementem wprowadzonymdo programu pracowniogólnej na pierwszym roku jest tzw.sesjakońcowa,organizowana na zakończenie rokuakademickiego. Studenci całego rocznika prezentują a niej swoje wystąpienia, nad którymimiędzy innymi pracowali podczaspracowni.

Sesja ma charakter konkursowy,autorzy najlepszych wystąpień są na­

gradzani, a dyplomy i nagrodyksiążkowe wręczane uroczyściepodczas inauguracjinowego roku akademickiego. Pierwsza taka sesja odbyłasię w roku akademickim 2012/2013.

Przewodnik do pracowniogólnej jest przeznaczony zarówno dla prowadzących pracownię na pierwszym roku, jak i dla studentów

16 WSTĘP

uczestniczących wtych zajęciach. Powstał na podstawie wielolet­

nichdoświadczeń nabytychpodczasprowadzenia tego przedmiotu.

Do współpracy zostali zaproszeni autorzy, którzy w większościbyli studentami pierwszych rocznikówstudiujących według nowego pro­ gramu, a obecnie sami są nauczycielami akademickimi iprowadzą lub prowadzili przezwielelatpracownięogólną na roku pierwszym.

Przewodnik składa się z 18 rozdziałów poświęconychzagadnieniom podstawowym, niezbędnym w procesiestudiowania.Rozdział pierw­

szy - napisany przezE. Bilską-Wodecką, A. Michno, K. Piotrowicz, R. Guzika i K.Gwosdza -zawiera podstawowe informacje na temat cech i źródeł danychgeograficznychoraz podajewybranebazy da­

nych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficz­

nych. W rozdzialedrugim E. Bilska-Wodecka, na podstawie licznych przykładów, omawia zasadysporządzania notatek bibliograficznych ibibliografii, analizuje elementyopisu bibliograficznego oraz zasa­

dy redagowania bibliografii załącznikowej i przypisów. W kolejnym rozdziale J. Święchowicz koncentruje się na cechach tekstów i języka naukowego, rodzajach publikacji naukowych oraz metodach czytania tekstównaukowych.

Rozdziały 4-7 sąpoświęcone umiejętności przekazywaniainfor­

macji w formie pisemnej. W pracy G. Mickapodane są sposoby spo­

rządzania konspektu, a K.Piotrowicz i J. Święchowiczw rozdziale5 omawiają funkcjezarysów treści, abstraktów istreszczeń wpublika­ cjachnaukowychoraz uczą, jaknapisać streszczenieróżnych rodzajów pracpisemnych. W następnym rozdzialeJ. Święchowicz i K. Piotrowicz charakteryzującechyi elementy pracykompilacyjnej, podająetapy jej pisaniaorazomawiająwymagania redakcyjne najczęściej stosowane w przypadku takich prac.W 7rozdzialeJ.Święchowicz omawia korzy­

ści płynące z obecności na wykładachoraz podaje różne metody noto­

waniawykładu. Dalsze rozdziały dotyczą zasad czytania tabel i wykre­

sów (K. Gwosdz, K. Piotrowicz) oraz interpretacji map (A. Michno).

Kolejnerozdziały(10,11,12)autorstwaE. Bilskiej-Wodeckiej, poświeco­

nesązasadom isposobomprzygotowaniakrótkiej wypowiedzi, prezen­

tacji multimedialnej oraz kompozycji posteru. Wrozdziale13, napisa­ nym przez J. ŚwięchowicziG. Micka, zawarte są informacje odnoszące

WSTĘP 1 7

się do rodzajówi sposobów prowadzeniadyskusji, środków aktywi­ zującychdyskusję, metod argumentacjioraz korzyściwynikających z uczestnictwa w dyskusji. R. Guzik w rozdziale 16 przekazuje praktycz­ nerady, jak przygotować siędo zdawania egzaminów. W rozdziale 17, J.Święchowiczomawiaetyczneaspekty studiowania i prowadzenia ba­ dań podczas studiów, a w rozdziale18podaje wybrane przykłady krót­ kich ćwiczeń realizowanych przeznią w ramach pracowni, które mogą być wykorzystywane, modyfikowane przez prowadzących pracownię lub stanowićdlanichinspirację.

Przedstawione w przewodnikuinformacje niewynikająz prowadzo­

nych przeznas badań, ale są wypadkową wiedzyzawartej w licznych pracach naukowych iprzewodnikachmetodycznych,wiedzyi umie­

jętności przekazywanych nam przez naszych Nauczycieli iwreszcie naszych własnych doświadczeń, krytycznych przemyśleń, poszukiwań i praktyki wynikającej z prowadzenia pracowni odpoczątkujej powsta­ nia, czyli od prawie25 lat. Nauczanietego przedmiotu przez wiele lat pozwoliło na krytyczną ocenę przekazywanych treści iwybraniu zagad­

nień naszymzdaniem najważniejszych dla studentów rozpoczynają­ cych studia geograficzne i równocześnie niezbędnych do prawidłowego przebieguprocesukształcenia. Bogata literatura przedmiotu,z której korzystaliśmy,którą nam polecalina studiach ina różnych szkoleniach metodycznych nasi Nauczycieleiktórą sami polecamy naszym Studen­

tom, znajdujesięw rozdziale19.

Zawarte w przewodnikutreścisąprzekazywane dwutorowo inieza­ leżnie od siebie. Główny tekst ma wielowątkowąstrukturę i obejmuje rozbudowanewiadomości na omawianew poszczególnych rozdziałach tematy. Na marginesach zawarte są informacje uzupełniające bądź streszczające najważniejsze fragmenty tekstu oraz podane są przykła­

dy i praktyczne wskazówki.Informacje namarginesachsą dziełemre­

daktora powstałym przy współpracyz autoramiposzczególnych roz­ działów.Na marginesach znajdują się ponadto definicjeużywanych przez autorówrozdziałówterminów, które pochodzą ze słowników języka polskiego, słowników poprawnej polszczyzny,słowników wy­ razów obcych oraz encyklopediiwydanych przez PWN. Ze względów edytorskich zrezygnowano z umieszczania nazw słowników lub ency­ klopedii pod każdą definicją.Pełnenotki bibliograficzne umieszczono

18 WSTĘP

wrozdziale 19. Do tychdefinicji przykładamydużą wagę,gdyż to one mówią,oczym jesttekst, iuzmysławiają, jakie jest znaczenie używa­ nychna co dzień wróżnychkontekstach pojęć.Przyswojenie definicji ułatwi zrozumienie treści iposługiwanie się terminamizgodnie z ich pierwotnym znaczeniem.

Taka struktura tekstu jest celowym zabiegiem,przewodnik do ćwi­ czeń nie jest bowiem podręcznikiem przeznaczonym do czytania

„od deski do deski”. Poszczególne rozdziały, a nawet podrozdziały sta­

nowią spójnązamkniętącałośćimogą być czytane wyrywkowo. Struk­ tura rozdziałów i tytuły umieszczonew żywej paginie pozwalają na szybkie odnalezieniepotrzebnych informacji.

Zajęcia z pracowniogólnej mają charakterautorski. Prowadzący pra­ cownię realizują jednostki tematyczne zawarte w programie, ale mają dużą dowolność w sposobie ich realizacji. Każdy z nich opracowuje swoje indywidualne zestawy ćwiczeń, dobiera przykłady,przygotowuje listylektur,proponuje miejsca ćwiczeń terenowych. Przewodnikmaza zadanie ułatwienie pracy zarówno studentom pierwszego roku geogra­

fii, jakiprowadzącym pracownię. Studencibędąmogli samodzielnie przyswoić wiedzę teoretyczną z przewodnika, natomiast zajęcia w ca­ łości będzie można wykorzystać na ćwiczeniapraktycznepolegającena przyswajaniui utrwalaniu potrzebnychwtrakcieprocesu studiowania umiejętności poprzez realizowaniekonkretnych zadań.

Zawarte w przewodniku informacje i wskazówki są na tyle ogólne, żemogąbyć użytecznelubinspirujące również dla studentów geogra­ fiilat wyższych, uczestniczących wprojektach, proseminarium licen­ cjackim, pracowni magisterskiej czy seminarium magisterskimoraz dla Prowadzących te zajęcia. Z naszych doświadczeń może skorzystać ponadtokażdy, kto pragnie poszerzyć swojąwiedzę na temat metod pracy naukoweji kto nieustannie doskonali swój warsztat pracy. Wiele z poruszanychwksiążce tematów ma charakter uniwersalny, dlatego polecamy przewodnik również studentom innych kierunków.

Tempo studiów jest dynamiczne. Wymaga systematycznej pracy i umiejętności uczenia się. Polega ona nie tylko na poznaniu praw rzą­ dzącychprzyswajaniem wiedzy,ale nabyciu sprawności w stosowaniu ichwkonkretnychsytuacjach.Przedstawionew podręczniku informa­

cjeiwskazówki na temat sposobu zbierania informacji, czytania teksów

WSTĘP 19

naukowych, słuchania, notowania,pisaniaróżnego rodzaju prac, przy­ gotowywania wystąpień, umiejętności interpretacji map i wykresów, czy wreszcie recenzowania, są w większości oparte na doświadczeniach autorów przewodnika, nie dajągwarancjiuzyskania wysokichwyni­ ków w nauce. Potrzebne są jeszcze systematyczna pracaiorganizowanie swojego wysiłku umysłowego w taki sposób, bywiedzę opartą nado­

świadczeniach czyradach praktycznychinnych umieć dostosować do swoich możliwościintelektualnych,cech osobowych, warunkówżycia, a nawetupodobań.

Mam nadzieję,żeprzewodnik do pracowni ogólnej spełni swoje zadanie i sprawi, że uczestniczeniewtychćwiczeniach będzie twór­

cze, pożyteczne, przyjemne iinspirujące zarówno dla Studentów, jak i Nauczycieli Akademickich prowadzącychte zajęcia.

Podziękowania

Jestem wdzięczna Pani prof.drhab. GrażyniePrawelskiej-Skrzypek i Panu prof. dr hab.BolesławowiDomańskiemu za recenzjępodręcz­ nika. Dziękuję za wszystkie dobre słowa, a zwłaszczate krytyczne, które wzbogaciły pracę i nadałyjej ostateczny kształt. Panu prof. Bo­ lesławowiDomańskiemuszczególnie serdecznie dziękuję za inspirację donapisaniaprzewodnika.Pani prof. Grażynie Prawelskiej-Skrzypek za zawartą w recenzji propozycję uzupełnienia tytułuoraz sugestię wzbogacenia książki o kolejny rozdział poświęcony zagadnieniom etycznym studiowania i badań naukowych.

Dyrektorowi Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Panu dr. hab. Markowi Drewnikowi dziękuję za zainteresowaniepu­

blikacjąisfinansowaniedruku. Panu mgr.Patrycjuszowi Pilawskiemu zacenne uwagi podczas adiustacji i korekty językowej tekstu. Pani mgr MałgorzacieCiemborowicz dziękuję za skład i przygotowanie książki do druku.

20 WSTĘP

Zaokazaną pomoc dziękuję również Pani mgr Ewie Grudzie, kierownikowi Muzeum Książki Dziecięcej Biblioteki Publicznej m.st.Warszawy - BibliotekiGłównej Województwa Mazowieckiego oraz radcy prawnemu PaniMarcieLampart - Współpracownikowi Pełnomocnika Rektora UJ ds. prawnych.

Szczególnie serdeczne podziękowania kieruję do PanaBohdana Butenki, Autorailustracji książekmojegodzieciństwa, który zgodził się na umieszczenie jednego ze swoich rysunkówna okładce podręcz­

nika. Mam nadzieję, że tazabawnailustracja zachęci studentów do zapoznaniasię z treścią przewodnika.

Kraków, 15 czerwca 2016r.

Jolanta Święchowicz

WSTĘP 21

1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH

GEOGRAFICZNYCH

ELŻBIETA BILSKA-WODECKA, ANNA MICHNO, KATARZYNA PIOTROWICZ, ROBERT GUZIK, KRZYSZTOF GWOSDZ

1.1. Charakterystyka danych geograficznych 1.2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych 1.3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji

25 27 28 1.4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające

zastosowanie w badaniach geograficznych 29

CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH

GEOGRAFICZNYCH 1

ELŻBIETA

ANNA MICHNO, KATARZYNA

ROBERT GUZIK,

GWOSDZ

Każda dziedzina wiedzy ma charakterystyczne dla siebie źródłain­ formacji, które są wykorzystywane przy rozwiązywaniu problemów naukowych. W przypadku geografii źródła danych obejmują materiał niepublikowany (zgromadzony w archiwach, pozyskany w badaniach ankietowych, wywiadach itp.) lub publikowany w postaci danych ilo­

ściowych i jakościowych obejmujących statystyki ważniejszych struktur oraz procesów społecznych i gospodarczych, a takżeważnychdla dzia­

łalności człowieka zjawisk przyrodniczych (np. opadyatmosferyczne, burze, poziom wód wrzekach) czydane kartograficzne (zob. rozdz. 18.2).

1.1. Charakterystyka danych geograficznych

Danymimogą byćwszystkiete informacje, które służą wyjaśnianiu i zrozumieniu zjawiskotaczającego nas świata. Główną cechą odróż­ niającą dane geograficzneod innych typów danych jest wymiar prze­ strzenny. Jednostka przestrzennajako podstawowa danamoże być punktem, liniąlub obszarem. Oznaczato, że możemy ją opisać i wy­

znaczyć jej lokalizację na powierzchni jakiegośobszaru w sposób bez­ względny- poprzezdwu- lub trójwymiarowy układ współrzędnych, podając informację olokalizacji za pomocą współrzędnychgeogra-

DANE GEOGRAFICZNE Informacje służące wyjaśnieniu i zrozumieniu zjawisk

otaczającego nas świata;

ich cechą jest wymiar przestrzenny.

ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH

* materiały niepublikowane (archiwalne),

* materiał pozyskany w badaniach ankietowych, wywiadach itp.,

" niepublikowane bazy danych,

’ publikowane dane ilościowe i jakościowe (statystyki ważniejszych struktur oraz procesów społecznych i gospodarczych),

* publikowane dane ilościowe i jakościowe ważnych dla działalności człowieka zjawisk przyrodniczych (np. opady atmosferyczne, burze, poziom wód w rzekach),

* dane kartograficzne.

REGION WĘZŁOWY Zróżnicowany wewnętrznie obszar z wyraźnie zarysowującą się dominacją gospodarczą i społeczną jednego ośrodka, najczęściej miasta (tzw. ogniska), wyznaczony w przestrzeni przez zasięg oddziaływań tego ośrodka; kryterium wydzielania regionu węzłowego stanowią powiązania (ciążenia) między ośrodkiem dominującym a otaczającymi terenami;

region węzłowy nazywany jest też regionem funkcjonalnym, nodalnym lub wektorowym;

jest to jeden z dwóch głównych regionów gospodarczych obok regionu jednolitego.

ficznych orazw niektórychprzypadkacho położeniu nad poziomem morza - lub względemsiebie, np. miasto E leży na zachód od miasta C.

Dlatego głównym sposobem wizualizacjidanychgeograficznych jest użycie kartograficznych metod prezentacji, takich jak np. metodaizo- linii, kartogramu. Ważnącechądanychgeograficznychjest czasich pozyskania, a analiza przemian zjawisk wujęciu czasowym jest jedną z cechgeografii.

Danegeograficzne zwykle sągromadzone w odniesieniu do poje­ dynczych obiektów,a następnie prezentowanew ujęciu regionalnym.

Pod pojęciem regionu rozumie się obszar względnie jednolityw za­

kresie wybranych cech, czyliobejmujący sąsiadujące ze sobą tereny o podobnych cechach, lub obejmujący wzajemnie powiązane jednost­ ki przestrzenne(np. regionwęzłowy). W geografii fizycznejzazwyczaj analizie poddawanesą regiony naturalne. Przykłademmogą byćregio­

ny wydzielone na podstawie wielucech środowiska,np. regionyfizycz- nogeograficzne (krainygeograficzne) lub jednegoelementu (zlewnia).

Natomiast w geografii społeczno-ekonomicznej mają zastosowanie przede wszystkimregiony administracyjne różnych stopni (np. wPol­ scesąto gminy, powiaty,województwa),regiony kulturowe czy gospo­

darcze(regiony przemysłowe, rolnicze itp.).

Każdadana geograficzna, oprócz tego,że lokalizuje się ją w kon­

kretnej przestrzeni, ma, podobnie jak dane nieprzestrzenne, swoiste cechy (atrybuty). Takim atrybutem dla danej „źródło” możebyćnp.

wydajność (w litrachna sekundę)czytyp genetyczny (np.szczelino­ we).Atrybuty mogą mieć charakter zarównoliczbowy,pozwalającyna wykonywanie operacji na skali ilorazowej(np. źródłoa o wydajności 5 1•s1 iźródło b owydajności101 •s1), jakiopisowy,pozwalający jedy­

nie na prosteich uszeregowanie(źródło a o większej wydajności iźró­ dło b o mniejszej wydajności).

26 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH

1.2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych

Zbierającdaneikonstruując jakąkolwiek ichbazę,stajemy przed kilko­ ma problemamidotyczącymi naturytych danych.Pomijając problem źródełpozyskania, który będzie analizowanyw dalszej częścitekstu, musimy uwzględnić cechydanychjuż pozyskanych. Te cechy można sprowadzićdo następujących wymiarów:

- jakość, - dokładność, - błędy.

Jakość, rozumiana jako „trafność”, to po prostu stopieńprzydatno­

ści danych do konkretnego celu. Na jakość danych składasię przede wszystkim ich dokładność i kompletność. Powszechnym problemem występującym przy danychgeograficznych w odniesieniu do komplet­

ności jest ich uzyskaniew wymaganej skali (wymiarze) albo dla dłuż­ szej serii czasowej.Na jakość danychrzutuje ponadto to, czy mamy informację oich źródle i metodziezbierania.

Dokładnośćmożemy zdefiniować jako stopień przybliżenia do sta­

nu albo wartości faktycznej (zgodnejzprawdą). W przypadku danych geograficznych dokładność dotyczy dwóch wymiarów: położeniatego punktuw przestrzeni (dokładność lokalizacyjna albo pozycyjna) oraz jegoatrybutów.

Błędy w danychpowstają na różnychetapach ich zbierania, opra­

cowywaniaoraz przetwarzania. Ogólnie rzecz biorąc, można mówić o błędach powstałych na etapiezbierania i udostępniania danych, a także o błędach wynikających zobróbki przygotowanych wcześniej danych. Z uwagi na to, że błędy mogązdarzać się praktycznie w każdej faziepracy, kluczowejest wypracowanie procedur weryfikacji i kontroli jakości danych. Zazwyczaj błędypowstałenaetapiewpisywaniaiprze­ twarzania informacji biorą się z:

- pomyłek we wprowadzaniuręcznymdanych z materiału analogo­ wego docyfrowego,

- niewłaściwejintegracji danych z różnych programów lub formatów, - ze złego zdefiniowania przez użytkownika procedur obliczeniowych,

CECHY DANYCH

■ wymiar przestrzenny (pozwala na lokalizację danych w konkretnej przestrzeni),

* czas pozyskania

(pozwala na analizę przemian zjawisk w ujęciu czasowym),

* dokładność

(stopień przybliżenia do stanu albo wartości faktycznej),

* jakość

(stopień przydatności danych do konkretnego celu),

* błędy (niezgodności powstałe na etapie zbierania, udostępniania lub obróbki danych),

’ cechy swoiste

(atrybuty ilościowe lub opisowe).

1.2. PROBLEMY Z ARCHIWIZACJĄ I PRZETWARZANIEM DANYCH 27

PODZIAŁ DANYCH Kryterium: stopień przetworzenia informacji

’ dane pierwotne,

* dane wtórne.

DANE PIERWOTNE

Uzyskane z własnych pomiarów lub badań terenowych, ankiet, wywiadów itp.

DANE WTÓRNE Wstępnie przetworzone, publikowane w rocznikach statystycznych, bazach internetowych, katalogach firm, rozkładach jazdy i in.

- różnicy pomiędzy stanemnormalnym (według teorii)a wynikiem działania programu (program jest omylny).

1.3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji

W nauce jest stosowanych kilka klasyfikacji źródeł informacji.

Ze względu na zakres wyróżniamy informacje wyczerpujące i niewy- czerpujące. Informacjewyczerpujące obejmują wszystkieelementy badanej grupy,natomiast informacje niewyczerpujące odnoszą się do fragmentu badanego zbioru.

Zewzględuna stopieńprzetworzenia informacji dane można po­ dzielić na pierwotnei wtórne. Danymi pozyskanymi ze źródeł pier­

wotnych są te uzyskane zwłasnych pomiarów lub badań terenowych (czasochłonne, ale często konieczne), ankiet, wywiadów.Natomiast ze źródełwtórnych pochodządanepublikowanew rocznikach statystycz­ nych;pochodzące z baz internetowych; katalogi firm; rozkłady jazdy;

inne źródłapublikowane.Są one już wstępnieprzetworzone. Wtym wypadku dane mogą odnosić się jużdo żądanej przez nas skali prze­

strzennej lub musimy sami je do tej skali dostosować, np.lokalizacje firm wedługmiejscowości przypisać do powiatów, jeśliwtakiej skali prowadzimy badania. Samo pozyskanie danych zarównotychzeźródeł pierwotnych,jak i wtórnychwiąże się z ich skopiowaniem, zachowa­ niem na nośniku danych, przepisaniem itd.

Dostępność danychźródłowych dla poszczególnych dyscyplin ba­ dawczych geografii różni się diametralnie. Dane klimatologiczne oraz z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej zbierane są od długiego czasu przez specjalnie do tegopowołaneurzędy. Przedstawiciele innych nauk geograficznych, np.hydrolodzy również mogą sięgać do zbiorów systematycznie gromadzonychdanych, np. o stanach rzek, ale zestaw gotowych danych hydrologicznych wporównaniudo np. klimatologii jest znaczny węższy. Geomorfolodzyczygleboznawcy muszą zazwyczaj opieraćsię na własnych badaniach terenowych i laboratoryjnych.

Trudnościwpozyskaniu pożądanychprzez nasdanych zależą od:

- obszaru i skali przestrzennej prowadzonych badań; imwwiększejskali (bardziej szczegółowej) chcemy pozyskać dane,tymjest totrudniejsze.

28 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH

- czasu, do któregomuszą odnosić sięserie danych;im dłuższaseria, tym trudniej jązebrać dla wymaganej skali przestrzennej.Nie jest natomiast regułą, że im starsze dane, tym gorsze. Wprawdzie dostęp do danych sprzed 70-80 latmoże być utrudniony, leczich jakość i adekwatność dla wymaganej skali jestczasami owielewiększaniż danychwspółczesnych.

Zawężając dalsze rozważania do istniejących jużźródeł danych ze względu na sposób publikacji,wskażmy na trzy ich typy:

- dane w tradycyjnej postaci analogowej (np.arkusze pomiarów me­

teorologicznych, roczniki statystyczne),

- dane dostępne on-line (niektórefirmy wymagająwniesienia opłaty celem skorzystania z zawartych naich stronach danych),

- danedostępne na płytach CD lubinnych nośnikach.

Dostęp doinformacji zrewolucjonizował Internet. Dotyczy to da­

nych już opracowanych, jak również innychinformacji,które chcemy pozyskać. Internet wielokrotnie przyspieszył proces pozyskiwania po­

trzebnych danych. Rozszerzyłon również problematykę, którą można badać. Obróbkę danych przyspieszyło ich rozpowszechnianie na pły­ tach CD lub D VD.Znacznie łatwiej bowiemwprowadzić (skopiować) dane w postaci cyfrowej niż analogowej. Mniejsza jestteżmożliwość popełnienia przytymbłędów, ponieważ większość baz danych pozwa­

la na ich pobranie w dogodnych formatach (np. xls) umożliwiających analizę bez większych przekształceń.

1.4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych

W Internecie istniejewiele baz danych, któremogą być wykorzystane w badaniachgeograficznych. Różnią się oneszczegółowością i rzetel­

nością informacji, a także zakresemwolnego dostępu. Wartojednak zawsze zwrócićuwagę nadatę utworzenia oraz ostatniej modyfikacji stronyinternetowej.Ta informacja gwarantuje nam większąaktualność treścinaniejzawartych.

PODZIAŁ BAZ DANYCH Kryterium: sposób publikacji:

• w postaci analogowej (np. roczniki statystyczne, arkusze pomiarów meteorologicznych),

• dostępne on-line w Internecie,

• dostępne na płytach CD lub innych nośnikach.

BAZY DANYCH Ze względu na rodzaj prowadzonych badań bazy danych różną się:

’ obszarem i skalą przestrzenną,

’ czasem, do którego się odnoszą.

1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 29

Z uwagi na bardzo dynamiczny rozwój nowych stroninternetowych z różnorodnymi zasobami bazdanych,które mogą stanowić ważne źródło informacji wgeografii,nie jest możliwe nawet ogólne ichomó­ wienie. W zależności od potrzeb można szukać informacji na różnych poziomach szczegółowości.

W pierwszej kolejnościwarto przeglądać strony internetoweróżnych organizacji międzynarodowych (np. Organizacja Narodów Zjednoczo­

nych,EuropejskaAgencja Środowiska), międzynarodowych organizacji i stowarzyszeń naukowych(np.:International Union of Soil Sciences - IUSS, GlobalHydrology Resource Center - GHRC, International Asso- ciationof Hydrological Sciences- IAHS, International Association of Geomorphologists - IAG, International Union of GeologicalSciences- IUGS), instytucji krajowych (np. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy- IMGW-PIB, Państwowa Służba Hydrogeologicznej - PSH, Główny Inspektorat Ochrony Środo­

wiska, Narodowy Fundusz OchronyŚrodowiska iGospodarkiWodnej - NFOŚiGW) czyich narodowych odpowiedników w różnychkrajach (np. Deutscher Wetterdienst - DWD).

W opracowaniach zzakresu geografii fizycznej wciąż podstawowym źródłem informacji, oprócz autorskich badańterenowych, sąróżne­

go rodzaju mapy i bazy danych przestrzennych. Większość z map ogólnogeograficznych i tematycznych oraz numeryczne bazydanych są dostępne wramachPaństwowego Zasobu Geodezyjnego i Karto­ graficznego na poziomie centralnym, wojewódzkim i powiatowym.

W zasobieCentralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Karto­

graficznej wWarszawie (www.codgik.gov.pl) dostępne są: mapy topo­ graficzne (w skalach:1:10 000,1:25 000, 1:50 000,1:100 000), mapy tematyczne (np. hydrograficzne, sozologiczne), ortofotomapy, zdjęcia lotnicze, numeryczne dane wysokościowe (Numeryczny Model Terenu, Numeryczny Model Pokrycia Terenu orazodpowiadające im danepo­ miarowe).Ponadtowzasobie CODGiK znajdują siętakżeróżnego ro­

dzaju bazy danych: Baza Danych ObiektówTopograficznych (BDOT), Baza Danych Ogólnogeograficznych (BDO), Państwowy rejestr granic i powierzchni jednostekpodziałów terytorialnych (PRG) oraz Dane osnowygeodezyjnej, grawimetrycznej i magnetycznej.

30 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH

Wojewódzkieośrodkidokumentacjigeodezyjnej i kartograficznej (dla województwa małopolskiego: http://www.malopolskie.pl/region/

WODGIK)udostępniająwpostaci cyfrowej oraz analogowej informa­

cje przestrzenne o zasięguwojewódzkim - mapy topograficzne, mapy tematyczne, dane z BDOT.

Powiatowe ośrodki dokumentacjigeodezyjnej i kartograficznej (np.

w Krakowie: Grodzki Ośrodek DokumentacjiGeodezyjnej i Kartogra­

ficznej w Krakowie - Urząd Miasta Krakowa, Wydział Geodezji) udo­ stępniają informacje z zakresu ewidencjigruntów i budynków (mapa zasadnicza, wypisz rejestru gruntów)orazarchiwalne, sporządzane i obowiązujące miejscowe planyzagospodarowaniaprzestrzennego, studium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania przestrzenne­

go miasta.

Szczególnie istotnym źródłem informacjigeograficznej sąmateria­

łydostępne w PaństwowymInstytucie Geologicznym - Państwowym Instytucie Badawczym (PIG-PIB). Dostępna na stronie interneto­

wej (http://www.pgi.gov.pl/) CentralnaBazaDanychGeologicznych (CBDG) jest największym w Polsce zbiorem cyfrowych danych geo­

logicznych. Są tomiędzy innymiszczegółoweinformacje o otworach wiertniczych, złożachkopalin, archiwalnychdokumentacjach geolo­

gicznychi różnego typu badaniach geofizycznych. Aplikacje interneto­ we CBDG pozwalają użytkownikowi na zaawansowane wyszukiwanie danych zarównotekstowych, jak i przestrzennych. Serwis internetowy CBDG zawiera również graficzne skorowidze map seryjnych(Szczegó­

łowa mapa geologicznaPolski, Mapa hydrogeologicznaPolski, Mapa geo- logiczno-gospodarcza Polski,Mapa geośrodowiskowa Polski - wszystkie w skali1:50 000). Ze strony internetowejPIG-PIB istnieje również dostęp do innych tematycznych portali internetowychi baz danych.

Z zakresu hydrogeologii podstawowe informacje i dane można uzy­

skać na stronie internetowej PaństwowejSłużby Hydrogeologicznej (PSH):http://www.psh.gov.pl/. Strona tazawiera: dokumenty i akty prawne (dyrektywy UE, ustawy,rozporządzenia), bilans zasobów eks­ ploatacyjnych wód podziemnych, informacjeo stanie środowiskowym wód podziemnych w Polsce, mapy obszarów zagrożonych podtopienia- mi (w skali 1:50 000w regionach wodnych kraju),a także umożliwia dostęp do portali tematycznych, np.: geoportalu e-PSH (informacje

1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 31

dotyczące: punktów monitoringu, obiektów hydrogeologicznych, Głównych Zbiorników WódPodziemnych,Jednolitych Części Wód Podziemnych).Na stronie internetowejPSH dostępna jest aplikacja, pozwalająca na wyszukiwaniei przeglądanie danych z różnych baz hy­ drologicznych i hydrogeologicznych, np.: Centralnego BankuDanych Hydrogeologicznych (danedokumentacyjne o odwiertach,ujęciach i źródłachwód podziemnych zwykłych, mineralnych i termalnych z obszaru Polski),bazyPOBORY (informacje o poborze rejestrowanym wód podziemnych z ujęć na obszarzecałegokraju), bazy Monitoringu Wód Podziemnych (danedotyczące sieci ipunktów badawczych moni­

toringu, pomiarów zwierciadła, wyników analiz chemicznych).

Przy sporządzaniu opracowań z zakresumeteorologii iklimatologii, ale również z hydrologii zazwyczajkorzystasię z baz danychw postaci:

- map, zwłaszczaz rozkładem przestrzennym różnychelementów me­

teorologicznych (ciśnienia,temperatury, opadów itp.), zjawisk (np.

trasy przemieszczaniasię cyklonów tropikalnych), a także m.in.

mapoceny ryzyka powodziowego (dostępnych na stronie Krajowe­ go Zarządu Gospodarki Wodnej: http://www.kzgw.gov.pl/) czy map hydrogeologicznych (strona PSH) orazmap synoptycznych(archi­ walnych i aktualnych),

- danychzpomiarów oraz obserwacjimeteorologicznych i hydrolo­ gicznych (w formie tekstowej i graficznej), depesz synoptycznych, danych z reanaliz (dane gridowe), z odwiertów hydrogeologicznych, informacji oujęciachi źródłach wód podziemnych (zwykłych,mi­ neralnych, termalnych),

- zdjęć zsatelitów meteorologicznych, radarów, systemów detekcji wyładowań atmosferycznych oraz diagramów(sondaży)aerolo- gicznych,

- serwisów pogodowych.

W przypadkudanych zzakresu meteorologii i klimatologii warto zajrzeć nastrony internetowe,których bardzo obszerny spis można znaleźć w zakładce„linki” na stronie Stowarzyszenia Klimatologów Polskich (http://www.klimat.org.pl/).Wśród nichjednymi z najwięk­ szych zbiorów danych zawierają:

- MetOffice (http://www.metoffice.gov.uk/), - Wetterzentrale (http://www.wetterzentrale.de/),

32 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH

- OGIMET (http://www.ogimet.com/),

- European ClimateAssessment& Dataset (http://eca.knmi.nl/), - NationalOceanic and AtmosphericAdministration (http://www.

noaa.gov/).

Osobyzainteresowanebazami danych związanych z ochroną i mo­

nitoringiem środowiska mogąskorzystać m.in. z informacjizawar­

tych na stronach internetowych Głównego InspektoratuOchrony Środowiska (http://www.gios.gov.pl/) lub wojewódzkich inspekto­ ratów ochronyśrodowiska (przykładowodlaKrakowa: http://www.

krakow.pios.gov.pl/).Możnatamznaleźć m.in. wyniki: pomiarów jakości powietrza (wartości stężeń różnego rodzaju zanieczyszczeń), chemizmu opadów atmosferycznych orazbadań nadstanemwarstwy ozonowej.Na stronieinternetowej dostępnesątakże wyniki monito­ ringu chemizmu gleb ornychPolski, ocena zanieczyszczenia osadów dennych rzek i jezior, wyniki badań jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Zestrony GIOŚistnieje dostęp do wyników projektu CORINE Land Cover2006 (CLC2006),możliwewięc jest przeglą­

danie mapipobieranie danychdla obszaruPolskidokumentujących zmiany w pokryciu terenu.

W opracowaniach fizycznogeograficznych korzystamy także z tematycznych portali internetowych różnychinstytucji rządowych związanych z realizowanymi przez nie konkretnymiprojektami ba­ dawczymi,np.:

- projekt IKAR - realizowany przez PIG-PIB; jego efektem jest baza geologicznej informacji przestrzennejintegrująca nowei istniejące rozwiązaniaw zakresie kartografii geologicznej, hydrogeologicznej, geośrodowiskowej i geologii złożowej (http://ikar2.pgi.gov.pl/pl/);

- projektyGEOPORTALi GEOPORTAL2 - realizowane przez Główny Urząd Geodezjii Kartografii, udostępniające użytkownikom dane i usługi geoprzestrzenne wraz z interaktywną przeglądarką map (http://geoportal.gov.pl/);

- projekt ISOK (InformatycznySystemOsłony Krajuprzednadzwy­

czajnymi zagrożeniami) -realizowany przez Krajowy Zarząd Go­

spodarki Wodnej, IMGW-PIB, Główny UrządGeodezji i Kartografii, InstytutŁączności, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa; jegoefektem jest opracowanie i udostępnienie map zagrożenia powodziowego

1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE 33

oraz mapryzykapowodziowego wskali 1:10 000 (http://www.isok. gov.pl/pl/);

- projektSOPO (System Osłony Przeciwosuwiskowej) - projektreali­ zowany przezPIG-PIB; jego efektem jestbaza danych osuwisk oraz terenów potencjalnie zagrożonych ruchami masowymiw Polsce (http://geoportal.pgi.gov.pl/ portal/page/portal/SOPO).

W zakresieszczegółowychbadańlokalnychiregionalnych, zarówno z zakresu geografii fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej, możemy korzystać również z opracowańnaukowychi dokumentacji archiwalnej, które sądostępnew instytucjach naukowych i badawczych(np. Polska Akademia Nauk,uczelnie wyższe), organach samorządowych (urzędy wojewódzkie, powiatowe i gminne), stowarzyszeniach. W przypadku badań z zakresu geografiifizycznej warto szczegółowo zapoznać się z informacjami zawartymi na stronach internetowych takich organi­

zacji jak np.:

- Polskie Towarzystwo Geograficzne, - Polskie Towarzystwo Geologiczne, - StowarzyszenieGeomorfologówPolskich, - Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, - Stowarzyszenie Klimatologów Polskich, - Stowarzyszenie Hydrologów Polskich, - Polska Asocjacja EkologiiKrajobrazu.

W geografii społeczno-ekonomicznej rodzaje wykorzystywanych internetowychbazdanych są uzależnione od zasięgu przestrzennego prowadzonych analiz. W zależności od tego wbadaniach mogą być wykorzystywane dane gromadzone i udostępniane przez różne orga­ nizacje międzynarodowe, ale też przeznp.wojewódzkie urzędystaty­ styczne, władze samorządowe czy organizacje pozarządowe. Poszukując danych o różnychformach działalności gospodarczej człowieka,należy w pierwszejkolejności odwiedzićstronyinternetowe różnychmiędzy­

narodowych organizacji.Wiele danych publikuje Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ, http://www.un.org/) oraz jejróżne wyspecjali­

zowane agendy:

- Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia iRol­ nictwa (FAO) - m.in. dane dotyczące problematykirolnictwa iwy­ żywienia na świecie,

34 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH