STUDIA SOCJOLOGICZNE 1995, 1-2(136-137) ISSN 0039-3371
Role zawodowe
Lesław H. Haber
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW
Artykuł jest komunikatem z sondażowych badań empirycznych przeprowadzonych techniką wywiadu, nie mających charakteru szerszych uogólnień i aspiracji teoretycznych.
Prezentowane dane stanowią punkt wyjścia do pięcioletnich badań właściwych poświęco
nych problematyce przedsiębiorczości i bezrobociu jako krańcowym kategoriom społecz
nym polaryzującym strukturę społeczną w warunkach rozwijającej się gospodarki rynkowej w Polsce.
Wstępnie założono, że młodzież szkól zarządzania - przyszli „menedżerowie", może stanowić grupę społeczną najbardziej podatną na akceptację nowych form gospodarowania^.
Czy tak jest w rzeczywistości? Świadczą o tym przedstawione wyniki badań, które dotyczyły takich problemów, jak: określenia komponent wyznaczających nową formę zachowań rynkowych, jaką jest „przedsiębiorczość"; wydzielenie jej stymulatorów i opra
cowanie ich indeksu w zależności od nadawanej rangi ważności i określenie zakresu samoidentyflkacji występującego w świadomości badanych.
Założono, że na etapie badań właściwych „kandydaci na menedżerów” będą stanowili grupę kontrolną w stosunku do ocen stanu świadomości takich segmentów struktury społecznej, jak: prywatni przedsiębiorcy, dyrektorzy firm państwowych, kierownicy w fir
mach prywatnych i państwowych, bezrobotni wywodzący się z firm prywatnych i państwo
wych o różnym stopniu wykształcenia i przygotowania zawodowego. Efektem badań winna być diagnoza i prognoza stanu świadomości wybranych grup społecznych w kontekście akceptacji lub dezaprobaty dla nowych form myślenia, zachowania i działania uwarun
kowanych rozwojem rynkowych zasad gospodarowania w Polsce.
Wzory przedsiębiorczości - geneza i uwarunkowania
Wizja społeczeństwa przedsiębiorczego jako kolejna alternatywa dla społe
czeństwa postindustrialnego jest przedmiotem wielu analiz sozologicznych Lesław H. Haber, Katedra Socjologii i Psychologii Pracy i Organizacji, AG-H, 30-067 Kraków, ul. Gramatyka 10.
zajmujących się współzależnościami między rolą państwa, sposobami gos
podarowania, rozwojem techniki i technologii a kształtowaniem się na tym tle nowych form postaw, zachowań i działań jednostek, grup, zbiorowości (Chand
ler, Vesper 1980, Drucker 1992; Crozier 1993).
O ile rozważania dotyczące przyszłego kształtu społeczeństwa przedsię
biorczego różnią wielu autorów między sobą, o tyle występuje znacząca zgodność co do roli i współzależności czynników ekonomicznych i socjo
logicznych w formowaniu się nowego typu świadomości struktury społecz
nej.
Aksjomatem jest stwierdzenie, że rozwój poprzez konkurencję stanowi główny kanon gospodarki rynkowej obejmującej wszystkie podmioty gos
podarcze o prywatnej formie własności. Ekonomicznym wyznacznikiem pozycji podmiotu jest osiągana stopa zysku i jej maksymalizacja uwarunkowana potrzebami społecznymi. Wskaźnikiem socjologicznym będzie przedsiębior
czość i innowacyjność pracodawcy, jak również zatrudnionej kadry menedżer
skiej w zakresie zaspokajania potrzeb społecznych (Crozier 1993: 40).
Należy podkreślić, że wymienione wskaźniki wzajemnie interferują tzn. zysk i jego maksymalizacja zawsze będą koherentne w stosunku do stopnia inno- wacyjności i przedsiębiorczości właściciela podmiotu gospodarczego. Po raz pierwszy na tę współzależność zwrócili uwagę przedstawiciele ekonomicznej i społecznej myśli liberalnej na przełomie ΧΥΙΠ i XIX wieku. Jako prekursorów należy uznać A. Smitha i Francuza J.B. Saya, który „przedsiębiorczość” określa jako możliwość przenoszenia zasobów ekonomicznych z obszarów niższej na obszar wyższej wydajności i wyższego zysku (Drucker 1992: 30). Definicja ta określając cel przedsiębiorczości, nie podała metody, sposobu jej realizacji.
Neutralność aksjologiczna tak sformułowanego pojęcia legła u podstaw in
dywidualnych i zbiorowych działań ekonomicznych i społecznych reprezentan
tów rodzącego się kapitalizmu.
Generalizacja charakterystycznych form działań indywidualnych i zbioro
wych pozwoliła na wypracowanie wzorów przedsiębiorczości typowych dla rozwoju gospodarki rynkowej w krajach Europy Zachodniej i w Ameryce.
Za reprezentatywne wzory przedsiębiorczości kształtującej się gospodarki rynkowej można wyróżnić:
- przedsiębiorczość żywiołową, - przedsiębiorczość ewolucyjną, - przedsiębiorczość etyczną, - przedsiębiorczość systemową.
Każdy z wymienionych wzorów posiadając swoją specyfikę może wy
stępować samoistnie, jak i przemiennie z innymi wzorami, jak też może wystąpić ich wielość niezależnie od położenia geograficznego czy panującej formy ustrojowej danego państwa (z wyjątkiem państwa o scentralizowanej gospodar
ce i totalitarnym systemie sprawowania władzy).
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 71 P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć ż y w i o ł o w a cechowała się wysokim stopniem ryzyka związanym z dążeniem za wszelką cenę do osiągnięcia sukcesu, kapitału, zysku poprzez jednostki lub niewielkie grupy. Zachowania te, zgodnie z teorią procesów żywiołowych, można określić jako „samoistne”, na które możliwości oddziaływania społecznego były i są ograniczone. Dostępne wówczas strategie działania społecznego zmierzają jedynie do ograniczenia i eliminowania ich negatywnych skutków (Pacholski, Słaboń 1994: 66).
Podłożem występowania przedsiębiorczości żywiołowej jest kształtowanie się nowego ładu ekonomicznego, politycznego i społecznego, np. rewolucja przemysłowa inicjująca kapitalistyczne i demokratyczne formy życia zbiorowe
go w ΧΙΧ-wiecznej Europie i Ameryce czy aktualny okres transformacji ustrojowej w byłych krajach socjalizmu państwowego. Istotą tak rozumianych procesów żywiołowych jest „ścieranie się przeciwstawnych elementów starych i nowych, procesów Oporu i przystosowanie się zbiorowości społecznych do nowej rzeczywistości, do tworzenia się wypadkowej starych i nowych skład
ników kultury. W sferze normatywnej regulującej współżycie społeczne na
stępuje proces zachwiania i rozpadu dawnych zasad moralnych i etycznych i ściśle z nimi złączonych sankcji społecznych (Dobrowolski 1973: 33).
Przedsiębiorczość żywiołową jako formę działań i zachowań pojedynczych osobników czy niewielkich grup interesów można wartościować w kategoriach:
neutralnych - jako działalność na pograniczu prawa z częstym wykorzys
tywaniem luk w przepisach prawnych, bankowych, skarbowych i interpretowa
nie ich na własną korzyść; pozytywnych - socjocentrycznych, inicjujących lub zmieniających dotychczasowe normy prawne z punktu widzenia nowego ładu ekonomicznego państwa i poszanowania demokratycznego systemu sprawo
wania władzy; negatywnych - egocentrycznych, świadomie łamiących dotych
czasowe normy prawne czy zasady obywatelskiego współżycia dla osiągnięcia własnych korzyści ekonomicznych. Akumulacja kapitału w negatywnym zna
czeniu przedsiębiorczości żywiołowej dokonywała się poprzez: hazard, wyzysk, oszustwa, korupcje, nieformalne powiązania z elitą władzy. Zasadą postępowa
nia jest „chytrość gracza - spryt jest głównym czy bodaj jedynym zasobem, jakim gracz dysponuje” (Bauman 1993: 27). Ten wzór przedsiębiorczości trafnie charakteryzuje stwierdzenie jednego z angielskich właścicieli stoczni okrętowych z początku XIX wieku - „podstawy fortuny niech będą tajemnicą, ale całą dalszą rozbudowę stoczni dokonałem ciężką i rzetelną pracą” (Kerr, Dunlop, Harbison 1964: 17). W aktualnych warunkach polskich przedsię
biorczość żywiołowa ujawnia się w postaci: wyłudzania pieniędzy od klientów pod pretekstem większego oprocentowania; zaciąganie kredytów bankowych nie mając podstaw w zabezpieczeniu ich spłat; zakładanie fikcyjnych firm, które nie mają zamiaru wywiązać się ze swych zobowiązań, a służą jedynie jako
„atrapy” dla ściągania naiwnych; braku podstawowego wyposażenia np.
w wypadku prywatnych firm budowlanych, gwarantującego bezpieczeństwo
i higienę pracy zatrudnionych pracowników, stwarzając tym samym zagrożenie wypadkowe; zatrudnianie obcokrajowców, tzw. pracą „na czarno”; działalność w „szarej strefie”, uniemożliwiająca opodatkowanie prowadzonej działalno
ści itp. Charakterystyczną cechą przedsiębiorczości żywiołowej występującej w Polsce jest jej negatywny charakter związany z działalnością przestępczą, która mimo społecznej dezaprobaty, może dla wielu ludzi stanowić wzór do błyskawicznego osiągania kapitału.
P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć e w o l u c y j n a nawiązuje do koncepcji „American Dream”, według której każdy pracownik może stać się przedsiębiorcą pod warunkiem stałej profesjonalizacji własnych umiejętności zawodowych. Doko
nuje się ona poprzez kolejne szczeble kariery jako pracownika najemnego, a następnie po uzyskaniu pełnych kwalifikacji założenie własnej prywatnej firmy. Wykładnią tak rozumianej przedsiębiorczości są słowa A. Lincolna, który określając cele społeczeństwa amerykańskiego stwierdził, że „każdy Amerykanin winien być najemnym pracownikiem na początku swojej pracy, później pracować samodzielnie we własnej firmie, a następnie tak ją rozwinąć, aby mógł zatrudniać innych ludzi, by pracowali na niego” (Bendix 1957: 6).
Komponentami charakterystycznymi dla tego wzoru przedsiębiorczości są:
wieloetapowość w dochodzeniu do celu, profesjonalizacja zawodowa, wy
trwałość oraz powszechna akceptacja społeczna dla tego typu działania i po
stępowania. Należy podkreślić, że w wielu społeczeństwach rynkowych ten wzór przedsiębiorczości traktowany jest jednocześnie jako model kariery, który jest aprobowany i realizowany przez członków klas lub warstw średnich (Costley, Tood 1987: 523).
Podobny wzór przedsiębiorczości można obserwować w Polsce, czego potwierdzeniem jest inicjowanie przez duże grupy ludzi samodzielnej działalno
ści gospodarczej w handlu, usługach, rzemiośle. Wielu rodziców jako wzór kariery dla swoich dzieci uważa „bycie właścicielem małej firmy”. Wprawdzie ten wzór przedsiębiorczości krytykowany jest jako „staroświecki” (Kurczewski 1994, s. 33), ale należy pamiętać, że „nowoczesny kapitalizm nie powstał z samych chęci, pobożnych życzeń czy apriorycznych modeli, lecz był efektem długotrwałych - rzeczywistych procesów społecznych, w wyniku których same społeczeństwa poprzez innowacyjność i przedsiębiorczość przekształcały „pracę w kapitał” .
P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć e t y c z n a jest pochodną aprobowanego i inter- nalizowanego systemu religijnego, filozoficznego czy kulturowego w codzien
nym zachowaniu i działalności produkcyjnej tak przedsiębiorcy, jak i kadry kierowniczej. Na rozwój tego typu wzorca były szczególnie podatne społeczeń
stwa Europy Zachodniej jak również Japonii. Doskonałym przykładem zależ
ności: religijno-filozoficzno-kulturowych a obowiązującym wzorem przedsię
biorczości jest studium M. Webera poświęcone analizie tych współzależności.
Według Autora wykształcenie się wzoru przedsiębiorczości etycznej lub moral-
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 7 3
nej było silnie związane z religią protestancką, a szczególnie kalwinizmem, który
„pracę traktował jako formę modlitwy, a wzrost stanu posiadania jako znak łaski bożej” (Weber 1994: 176). Obowiązujące wartości i normy zachowania w tym wzorcu przedsiębiorczości to: religijny ideał pracy, oszczędności oraz bogacenie się poprzez pracę rzetelną i uczciwą. W tym wypadku funkcje kontrolne w stosunku do zachowań przedsiębiorczych nie tyle pełnią normy prawne (kóre były w pełni przestrzegane), ile wewnętrzne przekonanie wyni
kające z przyjętego dogmatu wiary sprowadzające się do pełnej samokontroli podjętych decyzji, działań, w których interes indywidualny przedsiębiorcy był zgodny z interesem publicznym. W dalekim uproszczeniu można stwierdzić, że podobne znaczenie jak religia protestancka wśród społeczeństw zachodnich posiadała etyka konfucjańska wśród Japończyków. Posiadała wiekowe tradycje w kulturze japońskiej i zwracała szczególną uwagę na wykształcenie takich cech osobowych, jak: pracowitość, posłuszeństwo i podporządkowanie się wyższej władzy. Przedsiębiorczość w tym znaczeniu cechowała się: rozwagą, wyrzecze
niem, pracowitością, skromnością i uczciwością w życiu codziennym i lojal
nością w stosunku do partnerów. Japoński wzór przedsiębiorczości kształto
wany był w oparciu o zasadę „harmonii i współpracy”, która generując konfucjański system etyczny oraz wymienione cechy osobowe przyczyniła się do sukcesu w działalności gospodarczej zarówno w społeczeństwach lokalnych, jak i globalnych (Ouchi 1980, Hayashi 1988). Zbieżność zasad działania wy
stępująca zarówno wśród Europejczyków, jak i Japończyków wskazuje na podobieństwa tych społeczności związanych z wykształceniem się etosu przed
siębiorczości, który jest świadomościowym wyznacznikiem odrębności tych grup w stosunku do innych systemów struktury społecznej danej zbiorowości.
Tym samym etos będący ważną komponentą wzoru przedsiębiorczości etycznej staje się głównym kryterium przynależności do szerszych grup społecznych, jakimi są warstwy lub klasy średnie stanowiące podstawę każdej rozwiniętej
gospodarki rynkowej.
W warunkach polskich etosowe funkcje przedsiębiorczości znajdują się
„in statu nascendi”, ze względu na czterdziestoletni okres gospodarki pań
stwowej, który zahamował kształtowanie się tradycji przedsiębiorczych w spo
łeczeństwie polskim. Brak rodzimych wzorców, jak też czynników kulturowych wskazuje, że kształtowanie się tego wzoru będzie procesem długotrwałym, a nawet pokoleniowym. Interesujące będzie, w jakich orientacjach ten wzór się będzie kształtował: utylitarnych, charakterystycznych dla filozofii zachodnich czy katolickich, związanych ze społeczną nauką Kościoła. Problem ten rozwiąże czas.
P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć s y s t e m o w a jest charakterystyczna dla rozwiniętej gospodarki rynkowej, w której państwo przejmuje rolę promotora przedsiębior
czości w stosunku do swoich obywateli. Związane jest to m.in. z kształtowaniem filozofii społeczeństwa przedsiębiorczego jako kolejnej fazy rozwoju postindust-
rialnego. Przykładem jest idea „Small-Businessu” propagowana w latach osiemdziesiątych w USA. Opracowany przez rząd program przedsiębiorczości zakładał dostosowanie przepisów prawnych, finansowych, ulg podatkowych, kredytów bankowych dla obywateli, którzy nie mając dostatecznego kapitału, dysponują własnym pomysłem, inicjatywą, samodzielnością i pragną prowadzić działalność na własny rachunek (Rachman, Mescon 1987, s. 58). Tym samym przedsiębiorczość staje się udziałem znacznej części społeczeństwa, niezależnie od ich miejsca w dotychczasowym systemie stratyfikacji społecznej, przy
czyniając się do dalszego wzmocnienia i rozwoju klasy średniej. Mimo pozornej łatwości w przeistoczeniu się pracownika w pracodawcę, nowy wzór przedsię
biorczości zakładał wysoki stopień odpowiedzialności, pomysłowości i inic
jatywy, pracowitości i uczciwości w dążeniu do wyznaczonego celu.
Głównym atrybutem tego wzorca przedsiębiorczości jest pomysłowość i innowacyjność zawarta w tzw. „business-planie”, który stanowił podstawę dla otrzymania gwarancji prawnych i kapitałowych na rozpoczęcie własnej działal
ności gospodarczej. Jednocześnie rozwinięty system kontroli prawnej, finan
sowej i podatkowej umożliwiał stałą obserwację zachowań przedsiębiorczych, ograniczając do minimum zjawiska dewiacyjne czy patologiczne wskazujące na niewłaściwe wykorzystywanie otrzymanych środków kapitałowych czy też przestępczy charakter podjętej działalności (Cunningham, Aldag, Swift 1989).
W Polsce wraz z powstaniem rządów demokratycznych hasło „własnej przedsiębiorczości” stało się ważnym instrumentem politycznym państwa w celu pobudzenia prywatnej inicjatywy i przyspieszenia procesu prywatyzacji gospodarki narodowej. Jednak polityczne założenia nie w pełni znalazły potwierdzenie w systemowych rozwiązaniach ekonomicznych. Barierą dla wielu ludzi wykazujących inicjatywę i samodzielność stały się wysokie odsetki bankowe od zaciąganych kredytów, dochodzące w początkowym okresie nawet do 80%. Tym samym idea „Small-Businessu”, tak aktualnie popularna na Zachodzie, w warunkach polskich realizowana jest nie tyle poprzez systemowe rozwiązania kredytowania i kontroli, ile poprzez własne rodzinne możliwości kapitałowe ludzi. Zjawisko to zarówno ograniczyło wielkość grupy polskich przedsiębiorców, jak i wpłynęło na stosunkowo niewielką wysokość ponoszo
nych nakładów inwestycyjnych na założenie i rozwój własnej firmy. Świadczy o tym fakt, że w strukturze działań gospodarczych dominują mały handel, usługi gastronomiczne nad działalnością rzemieślniczą czy produkcyjną, które z reguły są kapitałochłonne i wymagają dłuższego okresu amortyzacji.
Konkludując rozważania nad zróżnicowanymi wzorcami przedsiębiorczości można stwierdzić, iż genezę każdego z nich można upatrywać w:
1. Uwarunkowaniach politycznych związanych z przyjętą ideologią sprawowa
nia władzy i stabilnym wykształceniem instytucji publicznych konsekwentnie realizujących założone wzorce ładu społecznego, które stanowią podstawę dla wykształcenia się pozytywnych wzorców przedsiębiorczości.
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 75 2. Uwarunkowaniach prawnych związanych z jasnym, przejrzystym i ustalo
nym systemem kodyfikacyjnym oraz niezależnym wymiarem sprawiedliwo
ści, który w oparciu o instytucjonalne i społeczne formy kontroli ma możliwość eliminowania wszelkich zjawisk dezorganizujących ustalony ład prawny, w tym również występujące przejawy negatywnych wzorców przed
siębiorczości.
3. Uwarunkowaniach ekonomicznych związanych z wykształceniem się regula
cyjnych mechanizmów rynkowych na tle preferowanych form własności.
Istotna jest stabilność i rozwój systemów finansowych, bankowych, podatkowych, celnych itp., które pełnią funkcje stymulacyjne dla zainic
jowania, prowadzenia i rozwijania przedsiębiorczości wszystkich podmiotów gospodarczych uczestniczących w grze rynkowej, pod warunkiem prze
strzegania założonych reguł i zasad postępowania. Tym samym jasne i czytelne reguły gry ekonomicznej eliminują negatywne wzorce przedsiębior
czości, natomiast sprzyjają utrwalaniu się wzorów pozytywnych.
4. Uwarunkowaniach kulturowych związanych z historycznie ukształtowanymi wzorami współżycia społecznego opartego na poszanowaniu przyjętych systemów wartości, norm społecznych czy wzorów postępowania. Funk
cje koordynacyjne spełniają internalizowane zasady moralne będące pochod
ną przyjętych systemów religijnych lub filozoficznych stanowiących o tożsa
mości kultury danej społeczności. W tym wypadku o ocenie wzorca przedsię
biorczości decyduje kryterium moralne, które jest równoznaczne ze społeczną aprobatą pozytywnych zasad postępowania i dezaprobatą dla negatywnych.
5. Uwarunkowaniach społecznych związanych z typem struktury społecznej, przyjętym systemem stratyfikacji i akceptowanym i wzorami ruchliwości społecznej. Poprzez system instytucji kontroli społecznej, struktura zabezpie
cza swoją trwałość i jednocześnie rozwój. Zgodnie z tezą T . Parsonsa wszelkie dewiacje mogą naruszyć wewnętrzną spójność struktury, a tym samym doprowadzić do naruszenia jej wewnętrznej równowagi. Przyjmując ten punkt widzenia można stwierdzić, że występowanie wzorów pozytywnych przedsiębiorczości jest wskaźnikiem integracji i trwałości struktury społecz
nej. Pojawienie się natomiast wzorów negatywnych sugeruje wystąpienie zjawisk destabilizujących system społeczny danej zbiorowości (Szmatka 1989:
346).
6. Uwarunkowaniach psychicznych związanych z osobowościowym systemem potrzeb i możliwościami ich zaspokajania - satysfakcji, lub niezaspokajania -deprywacji. Posiłkując się teorią „frustracji i agresji” (Dollard, Miller 1969:
83), można założyć, że uzyskanie satysfakcjonującego poziomu zaspo
kajania potrzeb stanowi podłoże dla kształtowania się pozytywnego wzoru przedsiębiorczości, natomiast wystąpienie zjawiska deprywacji może być uznane za jeden z psychicznych czynników kształtowania się negatywnego wzorca przedsiębiorczości.
7. Uwarunkowaniach komunikacyjnych związanych z rolą środków masowego przekazu: prasą, radiem, telewizją, kinem, w upowszechnianiu wśród społe
czności lokalnej, narodowej, globalnej, pozytywnych wzorów zachowań społecznych w tym również wzorów przedsiębiorczości stanowiących przy
kład do naśladowania dla przyszłych kandydatów na przedsiębiorców lub menedżerów. Prawdą jest, że środki masowego przekazu większą wagę przywiązują do „sensacyjek” lub „afer”, stanowiących efekt negatywnych wzorów przedsiębiorczości, stając się tym samym niezamierzonym noś
nikiem tego wzorca.
Przedstawione wzorce przedsiębiorczości i ich genetyczne uwarunkowania wskazują, że w społeczeństwach demokratycznych o rozwiniętej gospodarce rynkowej istnieją „strukturalnie zorganizowane, społecznie i kulturowo usankc
jonowane formy przymusu” (Szmatka 1989: 17), kształtujące w świadomości tych społeczeństw pozytywne wzorce działalności przedsiębiorczej, będące wyznacznikiem ich spoistości i wewnętrznej integracji jako społecznej całości.
Poszukując odpowiednika zarysowanych wzorów przedsiębiorczości wy
stępujących w polskiej rzeczywistości podjęto wycinkowe badania empiryczne wśród uczniów szkół biznesu i studentów specjalizujących się w zarządzaniu.
Celem badań była próba diagnozy dotycząca określenia, w jakim stopniu założone wzory przedsiębiorczości znajdują odzwierciedlenie w świadomości badanej zbiorowości.
Tak sformułowany cel badań wymagał wyjaśnienia następujących kwestii:
- określenie, kogo w warunkach polskich można uznać za animatora przedsię
biorczości, traktując go jednocześnie jako przyszłego reprezentanta kształ
tującej się klasy średniej;
- poznania „świadomości przedsiębiorczej” animatora, oraz określenia jej adekwatności do proponowanych reguł gry charakterystycznych dla roz
winiętej gospodarki rynkowej;
- porównania, w jakim stopniu dokonana typologia wzorów przedsiębiorczo
ści znajduje odzwierciedlenie w świadomości animatora w poszukiwaniu własnego układu odniesienia.
Kandydaci na menedżerów jako podmiot badań
Traktując realizację postawionego problemu badawczego w dłuższej perspe
ktywie czasowej, założono, że na etapie wstępno-sondażowym podmiotem badań będzie młodzież specjalizująca się w przyszłych funkcjach menedżerskich.
Wybór tej grupy podyktowany był względami poznawczymi i merytorycznymi.
Względy poznawcze wynikały z założenia, iż wzorem państw zachodnich absolwenci szkół zarządzania - drobni przedsiębiorcy, menedżerowie różnych szczebli stanowili podstawę dla kształtowania się „nowej klasy średniej”,
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 7 7
decydującej o rozwoju systemu rynkowego i demokratyzacji struktur państwowych. O ile w warunkach polskich można stwierdzić, że transformacja ustrojowa jest realizowana, o tyle transformacja struktury społecznej jest na etapie „in statu nascendi” . Typowym przykładem anomalii społecznych jest zaliczanie „bazarowych biznesmenów” do prekursorów tej klasy. Dlatego należy oczekiwać, że przyczółkami właściwej „nowej klasy średniej” będą m.in.
absolwenci szkół zarządzania, którzy będą kształtować jej etos, „nastawienie na przedsiębiorczość, kalkulacje wydatków i zysków, indywidualny awans, kon
sumpcję i kulturę” (Jasiecki 1992: 178). Przeprowadzone badania stanowią próbę poznania stanu świadomości społecznej tej grupy z punktu widzenia oceny nowych zjawisk społecznych, jakim z pewnością jest przedsiębiorczość traktowana jako jedna z kategorii społecznych gospodarki rynkowej. Prezen
towane wyniki można potraktować jako empiryczny fragment poznawczy w szerokim nurcie wieloletnich badań nad stanem świadomości młodzieży polskiej prowadzonych m.in. przez: W. Wiśniewskiego z Uniwersytetu War
szawskiego (1969), J. Jerschinę (1978) z Uniwersytetu Jagiellońskiego, J.
Kulpińską (1981) z Uniwersytetu Łódzkiego, W. Jachera (1987) z Uniwersytetu Śląskiego, D. Markowskiego i S. Marczuka (1984) z Wyższej Szkoły Pedagogi
cznej w Rzeszowie, J. Bugla (1990) z Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie Względy merytoryczne dotyczyły określenia stopnia przygotowania młodzie
ży do przyszłego zawodowego funkcjonowania w ramach gospodarki rynkowej, poznania, w jakim zakresie będą oni w stanie sprostać przyszłym rolom zawodowym, w których przyjęty i realizowany wzór przedsiębiorczości będzie wyznacznikiem ich sukcesów zawodowych i życiowych, prywatnych i obywatel
skich.
Operacjonalizacja wymienionych problemów na poziomie badań empirycz
nych dotyczyła określenia:
- komponent wyznaczających zakres pojęciowy „przedsiębiorczości” wystę
pujących w świadomości młodych ludzi,
- możliwości rangowania stymulatorów przedsiębiorczości w warunkach pol
skich,
- wzoru przedsiębiorczości i stopnia samoidentyfikacji.
Założono sondażowy charakter badań, które przeprowadzono na przełomie 1993-1994 roku, traktując je jako etap wstępny do podjęcia pięcioletnich badań właściwych.
Ogółem badaniami objęto 215 osób na dwu poziomach kształcenia:
- pomaturalnego o dwuletnim cyklu kształcenia - reprezentowanego przez 107 (49,7%) uczniów pochodzących z dwu szkół prywatnych zlokali
zowanych na terenie Krakowa; Profesjonalnej Szkoły Biznesu i Poli
cealnego Studium Zarządzania i Organizacji (jako skrótu dla określenia tej grupy w dalszej części tekstu będziemy używali określenia „ucznio
wie”).
- wyższego - obejmującego 108 (50,3%) studentów Akademii Górniczo- Hutniczej specjalizujących się w zarządzaniu i marketingu w górnictwie (jako skrótu dla określenia tej grupy w dalszej części tekstu będziemy używali określenia „studenci”).
Cechą wspólną badanych grup jest stosunkowo niewielkie zróżnicowanie wiekowe: 19-21 lat i podobny stopień wykształcania albowiem ich ostatnią instytucją edukacyjną była szkoła średnia o charakterze ogólnokształcącym lub technicznym. Badaniami zostali objęci wszyscy uczniowie i studenci lat pierw
szych reprezentujących wymienione specjalności menedżerskie. Wśród bada
nych przeważały kobiety (51,7%) nad mężczyznami (48,3%). Nadreprezentacja mężczyzn wystąpiła wśród studentów (65,7%), natomiast kobiet wśród uczniów (68,5%). Miejsce zamieszkania różnicuje badane grupy - mniejszość (40%) pochodzi z Krakowa; większość - (60%) z różnych stron regionu połu
dniowo-wschodniego, od Przemyśla do Zgorzelca, wykazując tym samym znaczną samodzielność życiową, którą można potraktować jako pierwszą oznakę przedsiębiorczości. Z punktu założonego celu badań istotne były wcześniejsze doświadczenia kandydatów na menedżerów z przejawami przed
siębiorczości poprzez: prywatne formy działalności gospodarczej prowadzonej przez rodziców lub osobiście przez respondentów. Z przeprowadzonych badań wynika, że 36,7% badanych posiada rodziców zajmujących się prywatną działalnością w: handlu -19,1 %, usługach - 5,1 %, produkcji (w tym rolnictwo) - 12,5%. Rodzice będący najemnymi pracownikami w sektorze publicznym i prywatnym stanowią 63,3%. Wśród uczniów prywatnych szkół występuje znacząca nadreprezentacja rodziców, którzy prowadzą prywatną działalność - 57,0% w stosunku do rodziców studentów — 16,7%. Przewagę doświadczeń w zakresie stałego lub okazyjnego prowadzenia własnej działalności gospodar
czej posiada 78,8% uczniów w stosunku do 27,2% studentów określających podobną częstotliwość kontaktów. Szczegółowe dane prezentuje zamieszczona tabela nr 1.
Jakkolwiek płeć, miejsce zamieszkania stanowią kategorie demograficzne różnicujące te dwie grupy, to jednak istotnym wskaźnikiem heterogenności tych grup jest dotychczasowe doświadczenie badanych w zakresie prywatnej działal
ności gospodarczej bądź poprzez status, zawód rodziców, bądź poprzez samo
dzielne jej prowadzenie. Zamieszczone dane wskazują, że zwiększona częstot
liwość kontaktów z działalnością gospodarczą uczniów w przeciwieństwie do studentów daje im realne możliwości oceny swoich umiejętności i predyspozycji zawodowych na rynku pracy. Tym samym wybrana forma kształcenia będzie ich różnicowała na: menedżerów mających praktyczne przygotowanie do wykonywania zawodu w wypadku prywatnych szkół pomaturalnych, oraz menedżerów o bardziej wszechstronnym przygotowaniu teoretycznym, ale stosunkowo niewielkim doświadczeniu zawodowym w przypadku studiów wyższych.
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 7 9
Tabela 1. Doświadczenia uczniów i studentów w zakresie prowadzenia własnej działalno
ści gospodarczej (w %). (N 215) Lp Częstotliwość uczestnictwa
w działalności gospodarczej
Uczniowie N=107
%
Studenci N=108
% 1 Prowadzę własną działalność gospodarczą 19,7 2,0 2 Uczestniczę na zasadzie pracownika od
czasu do czasu
26,3 10,0
3 Uczestniczę okazjonalnie - sporadycznie na zasadzie pracownika
32,8 15,2
4 Nie zajmuję się żadną działalnością gospodarczą
21,2 72,8
5 Razem 100,0% 100,0%
Interpretacja i komponenty przedsiębiorczości
Poprzez pytania dotyczące interpretacji przedsiębiorczości starano się wniknąć w stan świadomości badanych związany z osobistymi odczuciami dotyczącymi pojmowania otaczającej rzeczywistości i występujących w nim zjawisk. Przyjęty przez badanych sposób definiowania i zawarte w nim treści określają ich własny stosunek do przedsiębiorczości traktowany w kategoriach ideacyjnego wzorca postępowania.
Interpretację przeprowadzono na poziomie analizy struktury treści wypowie
dzi 215 badanych (Mayntz, Holm, Hübner 1985: 199-205). Jako podstawę analizy przyjęto treść wypowiedzi badanych dotyczącą własnego określenia terminu: „przedsiębiorczość” . Wydzielono następujące kategorie analityczne służące za podstawę klasyfikacji treści: ogólność i szczegółowość wypowiedzi, traktując je jako wskaźnik stopnia elokwenq'i badanych; poprawność wypowie
dzi z punktu widzenia przyjętego „definiensu” stanowiącego wskaźnik właś
ciwego rozumienia pojęcia; aksjologii wypowiedzi traktowanej jako wskaźnik pozytywnego lub negatywnego wzoru przedsiębiorczości.
Za podstawę określenia ogólności lub szczegółowości wypowiedzi badanych posłużyły ich własne zdania, które określono jako jednostki operacyjne, w oparciu o które przeprowadzono klasyfikaq'ę wypowiedzi wszystkich bada
nych. Jednostką operacyjną ogólności były zdania: „przedsiębiorczość to rozwój firmy” ; „jest to pojęcie względne - sposób na życie” ; „zaradność życiowa” itp. Jednostką operacyjną szczegółowości były zdania: „każdy kto potrafi znaleźć się w każdej sytuacji gospodarczej i co więcej potrafi rozwijać własną firmę, ktoś kto nigdy nie stoi w miejscu, nie boi się ryzyka, kto ciągle
poszukuje nowych dróg rozwoju i nigdy nie siedzi na laurach”; „jest to umiejętność zarządzania własnym przedsiębiorstwem, prowadzenia działalności na poziomie stałego ryzyka, przynoszącym zysk i stały rozwój firmy” . Traktując ogólność i szczegółowość jako wskaźnik elokwencji werbalnej badanych stwier
dzono, że 18,5% wypowiedzi można zaliczyć do stwierdzeń ogólnych wskazują
cych na niski stopień elokwencji, natomiast 69,6% do stwierdzeń szczegółowych wskazujących na wysoki stopień elokwencji. Poza klasyfikacją pozostało 11,9%
wypowiedzi, ponieważ ich struktura nie mieściła się w przyjętych kryteriach analitycznych. Odnosząc przyjęte kryteria do wypowiedzi dwu grup uczniów i studentów nie stwierdzono znaczących polaryzacji. Wskaźnik wysokiej elok
wencji studentów był o 5% wyższy w stosunku do wskaźnika uczniów, natomiast wskaźnik niskiej elokwencji był o 3% wyższy wśród uczniów niż studentów. Otrzymane rezultaty wskazują, że grupę kandydatów na menedże
rów cechuje mniej więcej podobny stopień ogólności i szczegółowości w okreś
laniu przedsiębiorczości. Znacząca przewaga szczegółowości określana jako wskaźnik wysokiej elokwencji jest dobrym symptomem świadczącym, że kan
dydaci na menedżerów bez względu na formy kształcenia orientują się w swoich przyszłych działaniach związanych z promowaniem przedsiębiorczości.
Znacznie bardziej skomplikowanym zabiegiem badawczym było uchwycenie stopnia całościowego rozumienia terminu „przedsiębiorczość” przez badanych z punktu widzenia jego zgodności z podstawową - najprostszą definicją operacyjną przedsiębiorczości. Jako jednostkę operacyjną przyjęto określenie występujące w słowniku Webstera „przedsiębiorczość (enterprise) wyraża dzia
łalność związaną z organizowaniem i kierowaniem własnym przedsięwzięciem podejmując ryzyko w nadziei na sukces” (Webster's New Collegiate Dictionary 1982). W oparciu o podaną definiqę sformułowano klucz kodyfikacyjny, który stanowił podstawę oceny stopnia poprawności definiowanego pojęcia przez badanych. Wydzielono następujące komponenty słownikowe składające się na klucz kodyfikacyjny: 1 - działalność, organizowanie, kierowanie; 2 - własne zakładanie, prowadzenie, posiadanie firmy - działalności gospodarczej; 3 - ry
zyko; 4 - sukces - zysk - efekt. Założono, że mogą występować synonimy lub określenia bliskoznaczne. Wszystkie wypowiedzi badanych, które zawierały cztery podstawowe komponenty lub określenia do nich zbliżone były trak
towane jako poprawne. Brak którejkolwiek z wymienionych komponent dyskwalifikował wypowiedź. Przykładowo do poprawnych wypowiedzi zaliczo
no: „prowadzenie działalności (1) we własnej firmie (2), z możliwościami jej rozwoju (4) ale jednocześnie pewnego ryzyka(3)”; „jest to działalność (1) związana z uzyskaniem wymiernych wyników (towarów - pieniędzy) (4), doko
nująca się we własnej firmie (2) przy dużym stopniu własnej odpowiedzialności i ryzyka (3)”; „zaradność w działaniu (1) przy zaczynaniu od zera do założenia własnej firmy (2) przy ciągłym inwestowaniu z poczuciem ryzyka (3), sukcesu (4) lub klęski” . Do negatywnych odpowiedzi zaliczono: „ta cecha charakteru
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW g j
kojarzy mi się z osobą rzutką (1) tzn. taką, która potrafi wykorzystać każdą szansę, potrafi odnaleźć się w każdym otoczeniu i jeszcze w nim zakwitnąć”(4);
, jest to określenie mówiące, iż dany człowiek jest zdolny do podjęcia działań (1) mających na celu własne wzbogacenie się” (4); „prowadzenie życia aktywnego (1), udzielanie się w życiu (1), prowadzenie firmy (2), dążenie do jakiś celów (4)” .
Na ogólną liczbę 215 badanych poprawnie zdefiniowało termin „przed
siębiorczość” przez określenie jego wszystkich komponent - 146 osób, co sta
nowi 67,9% ogółu respondentów. Jest to jednocześnie w większości ta grupa, której wypowiedzi uznano za szczegółowe zaliczając do wysokiego stopnia elokwencji. W rozkładzie na grupę uczniów i studentów zauważono przewagę uczniów w prawidłowym wymienianiu komponent przedsiębiorczości - 83 osoby, co stanowiło 77,5% populacji tej grupy, w stosunku do 63 studentów stanowiących 58,3% zbiorowości pochodzącej z uczelni. Lepsza orientacja uczniów w zakresie komponent określających przedsiębiorczość mogła być uwarunkowana większym doświadczeniem praktycznym z jednej strony oraz programem nauczania z drugiej. Analizując programy na I roku uczniów i studentów stwierdzono zasadnicze różnice. Program uczniów zawiera takie przedmioty jak: management, marketing, zarządzanie finansami itp., które przedsiębiorczość traktują jako podstawę działalności w biznesie, stąd być może ich interpretacja wynika z faktu posiadanej wiedzy. Natomiast program nauczania studentów przedmioty te przewiduje na III roku. Stąd określanie przez nich komponent przedsiębiorczości wynikało w większym stopniu z in- tuicyjno-potocznego rozumienia analizowanego terminu.
Wskaźnik znajomości komponent składających się na syndrom przedsiębior
czości stanowił „sito filtrujące” - selekqe badanych do dalszej analizy, do której zaliczono 83 wypowiedzi uczniów i 63 wypowiedzi studentów, razem 146 osób reprezentujących kandydatów na menedżerów. Kolejnym postępowaniem była analiza treści wypowiedzi z punktu widzenia ich aksjologii tzn. oceny sposobu postępowania dla osiągnięcia sukcesu - zysku - efektu w działalności przedsię
biorczej. Założono, że wskaźniki pozytywne są równoznaczne z preferowaniem pozytywnego wzoru przedsiębiorczości, zaś wskaźniki negatywne z preferowa
niem negatywnego wzoru. Wydzielono również grupę wypowiedzi neutralnych, które podawały sposób realizacji przedsiębiorczości bez jego wartościowania.
Jednostkami operacyjnymi wypowiedzi pozytywnych były następujące okreś
lenia uszczegółowiające wydzielone komponenty przedsiębiorczości: „uczci
wość w działaniu”, „solidność i rzetelność w prowadzeniu firmy” , „osiągnąć zysk bez wykorzystywania kogokolwiek” . Jednostkami operacyjnymi dla wy
powiedzi negatywnych były następujące określenia uszczegółowiające wydzielo
nych komponent: „wykorzystywanie naiwnych” , „bezwzględność działania”,
„ryzyko nawet kosztem naruszenia prawa”. Jednostkami operacyjnymi dla wypowiedzi określonych jako neutralne były określenia: „działania które są
odpowiednie w danym momencie” , „działalność innowacyjna we własnej firmie przynosząca zysk przy umiarkowanym ryzyku”. Rozkład analizowanych wypo
wiedzi przedstawiał się następująco: 54,1% interioryzowało pozytywny wzór przedsiębiorczości, 41,0% nie miało sprecyzowanego wzoru, a 4,9% posługiwa
ło się określeniami charakterystycznymi dla negatywnego wzoru przedsiębior
czości. W grupie uczniów znaczącą przewagę posiadali badani, których wypo
wiedzi określały pozytywny wzór przedsiębiorczości - 68,7% przy podobnym poziomie istotności w stosunku do zbiorowości generalnej dotyczącego wzorca negatywnego - 4,7%. W grupie studentów wypowiedzi dotyczących pozytyw
nego wzoru przedsiębiorczości, jak i braku sprecyzowanego wzoru wzajemnie się równoważyły i oscylowały w granicach 48%, natomiast wypowiedzi od
powiadające wskaźnikowi wzoru negatywnego były zbliżone do ich układu procentowego w zbiorowości generalnej.
Poprzez analizę uszczegółowień komponent składających się na wzorzec pozytywny stwierdzono podobieństwo dwóch omawianych wzorów: przed
siębiorczości ewolucyjnej, w którym eksponowano wieloletnią pracę, nabyte doświadczenia zawodowe, przechodzenie od „pracy u kogoś” do „pracy u siebie” itp. oraz wzoru przedsiębiorczości systemowej z uwypukleniem własnej inicjatywy, pomysłowości oraz pomocy kredytowej państwa w mo
mencie inicjowania działalności gospodarczej zaraz po ukończeniu szkoły - studiów.
Wypowiedzi badanych zakwalifikowane jako charakterystyczne dla ne
gatywnego wzoru przedsiębiorczości stanowiły niewielki odsetek, niemniej wykazują ich występowanie w świadomości kandydatów na menedżerów.
Poprzez analizę stosowanych określeń stwierdzono ich zgodność z wzorem przedsiębiorczości żywiołowej w którym podkreśla się dążność do osiągnięcia szybkiego zysku - korzyści, poprzez łamanie zasad prawnych oraz spekulaq'e, wyzysk, poszukiwanie „okazji” np. poprzez nieformalne informacje maklerskie itp.
Przeprowadzona analiza treści wypowiedzi badanych uczniów i studentów wykazała ich świadomościowe przygotowanie do uczestnictwa w przyszłej „grze rynkowej” . Operacyjna poprawność w interpretowaniu jednej z kategorii tej gry, jaką jest „przedsiębiorczość” , świadczy o ideacyjnej akceptacji dla przyję
tych reguł postępowania rynkowego. Efekty tego postępowania kandydaci na menedżerów łączą z przyjęciem określonego wzorca przedsiębiorczości, w któ
rym dominują wyznaczniki pozytywno-neutralne.
Aksjologia poprzez neutralność może być w tym przypadku rozumiana jako możliwość wykorzystania wszelkich dostępnych środków do realizacji celu, zgodnie z zasadą ryzyka nie naruszających istniejących norm prawnych i społe
cznych.
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW g 3
Stymulatory przedsiębiorczości
W świadomości badanych stymulatory przedsiębiorczości występowały jako czynniki wspomagające realizację określonego wzorca. Przeprowadzona seg
regacja wypowiedzi pozwoliła na wydzielenie sześciu podstawowych zmien
nych, które mogą być traktowane jako postulowane stymulatory przedsiębior
czości. Stosując rangową kolejność ze względu na liczbę dokonywanych wyborów, stymulatory przedsiębiorczości określa się przez następujące zmien
ne: osobowościowe, edukacyjne, kapitałowe, regulacyjne, interpersonalne i in
tuicyjne. Pojedyncze lub grupowe wybory określonych zmiennych były uzasad
nione krótkimi wypowiedziami, które prezentują zamieszczone dane.
Z m i e n n e o s o b o w e wybrało 91,0% badanych, eksponując takie cechy psychiczne człowieka, jak: inicjatywę, pomysłowość, przebojowość, błyskot
liwość, operatywność, zdolność do podejmowania ryzyka, pracowitość - „pra- coholik” . Stosowano również pewne uogólnienia związane z pozytywną akceptaqą własnej osobowości - „nasze poczucie wartości poprzez nastawienie nas do nas samych” . Charakterystycznym uzasadnieniem tego typu wyborów była wypowiedź jednego z badanych: „według mnie człowiek rodzi się z przed
siębiorczością i ewentualnie życie i okoliczności mogą w nim tę cechę bardziej rozwinąć. Już tak jest, że jedna osoba w każdych warunkach będzie rozwijać swą przedsiębiorczość, natomiast inna, nawet gdy stworzy się jej wszystko, by miała jak najlepsze warunki, nie będzie umiała sobie z tym poradzić” (uczeń).
Z m i e n n e e d u k a c y j n e otrzymały 58,3% wyborów, które uzasadniano rolą i znaczeniem wiedzy z takich dziedzin, jak: zarządzanie, marketing, finanse, ekonomia, rachunkowość, przepisy prawne itp. Zwracano uwagę na potrzebę stałego pogłębiania wiadomości z zakresu tych dyscyplin, nie tylko poprzez edukację szkolną, ale również poprzez samokształcenie, które ma umożliwić systematyczne poznawanie zmieniających się kategorii, praw i mechanizmów rynku. Znamienna jest wypowiedź jednego z respondentów: „uważam, że obecnie wiedza jest ważnym towarem rynkowym, kto posiada przygotowanie z managementu, marketingu, finansów, księgowości, ten jest konkurencyjny w stosunku do swego kolegi, którego działalność prywatna opiera się jedynie na intuicji, zaradności i sprycie życiowym” (student).
Z m i e n n e k a p i t a ł o w e akcentowało w swych wyborach 39,9% respon
dentów, zaznaczając, że rodzaj i zakres podjętej działalności na własny rachunek uzależniony będzie od wielkości posiadanego kapitału. Zdecydowana większość optowała za posiadaniem własnego lub rodzinnego kapitału jako podstawy uruchomienia biznesu. Kredyt bankowy lub pożyczki z innych źródeł traktowano jako ostateczność uważając, że jego aktualne oprocentowanie może równoważyć początkowy zysk, co nie gwarantowałoby opłacalności podjętego ryzyka. W nielicznych wypowiedziach, zarówno uczniów, jak i studentów,
określano sposób uzyskania pierwotnego kapitału podając przykłady gry na giełdzie lub podjęcie działań handlowo-akwizycyjnych.
Z m i e n n e r e g u l a c y j n e wystąpiły w 24,1% wypowiedzi, w których akcentowano rolę i znaczenie regulacyjnych funkcji państwa oraz wpływ otoczenia dalszego i bliższego na kształtowanie się działalności przedsiębiorczej.
Do otoczenia dalszego zaliczono ustrój polityczno-ekonomiczny i przyjęte zasady polityki państwa wobec sektora prywatnego: klarowność i stabilność przepisów prawnych, podatkowych i celnych wobec wszystkich podmiotów gospodarczych. Stosowanie jednoznaczych kryteriów przy przyznawaniu kon
cesji - szczególnie tam, gdzie występuje duża konkurencja i wynikające stąd możliwości korupcji na szczeblu elit władzy. Do regulacyjnych funkcji otocze
nia bliższego zaliczono stosunek lokalnych władz do inicjatyw przedsiębior
czych. W wypowiedziach podkreślano konieczność stosowania jasnych i przyj- rzystych kryteriów przy udzielaniu licencji na szczególnie atrakcyjne formy działalności, jak np. sprzedaż artykułów monopolowych, salony gry itp.;
zezwoleń na stałą lokalizację działalności usługowej, handlowej czy produkcyj
nej; ogłaszania przetargów dotyczących sprzedaży gruntów, budynków czy sklepów. Wskazywano na pozostałość starych nawyków wśród kadry urzęd
niczej - „mój ojciec, który prowadzi restaurację musiał wynająć pracownika, ponieważ już nie dawał sobie rady z kontrolami skarbowymi, przeciwpożaro
wymi, Sanepidu itp., które nie tyle polegały na sprawdzaniu przepisów, ile na szukaniu „dziury w całym” w celu wyłudzenia od ojca łapówki” (uczeń).
Z m i e n n e i n t e r p e r s o n a l n e były charakterystyczne dla 17,3% opinii badanych, w których zwracano uwagę na „otwartość na drugiego człowieka” jako podstawę sukcesu w prywatnym interesie. Dotyczyło to z reguły dwustronnych relacji typu: klient - pracownik - właściciel - osoby spoza firmy, jak: dostawcy, hurtownicy, producenci itp. Uczniowie w większym stopniu niż studenci podkreślali ważność w posiadaniu i utrzymywaniu sprawdzonych kontaktów handlowych ze stałymi dostawcami i producentami, których cechowała termino
wość i solidność, powołując się w tym na doświadczenia swoich rodziców.
Studenci natomiast podkreślali znaczenie umiejętnego postępowania, współdzia
łania, wzajemnego zaufania pomiędzy osobami zajmującymi się prywatną sferą działalności. Zwracano również uwagę na znaczenie tradycji w prowadzonej działalności jako element akceptacji ze strony społeczności lokalnej.
Z m i e n n e i n t u i c y j n e były w ocenie 13,8% kandydatów na menedżerów pomocne w: „rozpoznaniu rynku”; „przewidywaniu ryzyka”; „wyczuciu właś
ciwego momentu” ; „rozpoznaniu intencji drugiego partnera, zwłaszcza w trak
cie negocjacji” . Sprawdzona intuicja była również łączona z posiadaniem szczęścia - „żyłką do interesów” . Zmienne intuicyjne częściej występowały w wypowiedziach uczniów niż studentów. Uzasadnieniem tego wydaje się fakt, że grupa ta, mając częstsze kontakty z działalnością gospodarczą, oceny swoje opierała na dotychczasowym doświadczeniu.
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW g 5
Dokonane wybory i ranga zmiennych składających się na „syndrom stymulatorów przedsiębiorczości” występujących w świadomości badanych wskazują na genezę sił motorycznych warunkujących uruchomienie odpowied
niego wzorca działań przedsiębiorczych. Uruchomienie to, zdaniem kandyda
tów na menedżerów, może nastąpić w wypadku: posiadania specjalnych predyspozycji psychicznych (zmienna osobowościowa), popartych wykształ
ceniem i wiedzą (zmienna edukacyjna), przez dysponowanie własnym kapitałem (zmienna kapitałowa), osiągniętym zgodnie z istniejącym systemem normatyw
nym (zmienna regulacyjna), przy poszanowaniu istniejących relacji międzyludz
kich (zmienna interpersonalna) i posiadanie wspomagania intuicyjnego (zmien
na intuicyjna). Suma zmiennych przedstawiona w powyższej interpretacji stanowi idealny model wzorca przedsiębiorczości występującej w świadomości zbiorowej młodzieży, który może stanowić podstawę dla jej rzeczywistych zachowań i działań w przyszłym pełnieniu ról zawodowych i obywatelskich jako przedsiębiorców i menedżerów.
Układ odniesienia i samoidentyfikacja
Internalizowany wzór przedsiębiorczości w świadomości kandydatów na menedżerów może być wynikiem posiadanej wiedzy i własnych przemyśleń związanych z aplikacją teorii do praktyki, jak również mieć uzasadnienie w obserwacji zachowań i działań konkretnych osób, grup prowadzących działalność gospodarczą, których systemy wartości, wzory zachowań, sposoby działań stanowią swoisty mertonowski układ odniesienia, z którym identyfikuje się dana jednostka. Prawidłowością społeczną jest, że wielość układów od
niesienia zwiększa możliwości wyboru najbardziej optymalnego z punktu widzenia celów i interesów jednostki, wprowadzając elementy dynamiki i kon
kurencji, a w efekcie stałego rozwoju społecznego i gospodarczego. Ograniczo
ność w ich występowaniu zmniejsza możliwości porównawcze, a tym samym jednostka dokonując wyboru petryfikuje utrwalone wzory działalności sprzy
jając konserwowaniu i wykształcaniu stereotypu ,jedynego słusznego po
stępowania”.
O ile pierwsza sytuacja jest charakterystyczna dla rozwiniętych form gospodarki rynkowej posiadającej wieloletnie tradycje w doświadczaniu i roz
wijaniu różnych form działalności przedsiębiorczej, o tyle ta druga najczęściej występuje w momentach przekształceń systemowych, poszukiwaniach własnej tożsamości i rodzących się na tym tle tradycji rynkowych. Regułą jest, że grupa
„nowatorów”, którym się powiodło, stanowi jedyny układ lub grupę odniesie
nia dla rynkowego postępowania innych, będąc swoistą „monokulturą przed
siębiorczości” . Typowym przykładem polskim są handlowcy czy gracze giełdo
wi stanowiący układy odniesienia dla osób pragnących szybkiego wzbogacenia.
Konsekwencją podjętych badań było stwierdzenie, czy kandydaci na menedżerów posiadają swoje wzory wynikające z obserwacji otaczającej rzeczy
wistości społecznej i jeżeli tak, to kto stanowi dla nich układ czy grupę odniesienia. Przeprowadzona analiza wykazała, że 61,4% badanych posiada takie wzory; 30,7% respondentów jest w trakcie ich poszukiwania, 7,9% nie było w stanie udzielić odpowiedzi. Na podobnym poziomie istotności kształ
towały się odpowiedzi uczniów i studentów. Grupę odniesienia posiadało 62,6% uczniów i 60,7% studentów; na etapie poszukiwania było ich odpowied
nio 29,6% i 31,7%; nie miało określonego zdania 8,4% uczniów i 8,6%
studentów. Wśród dokonanych wyborów kandydaci na menedżerów do swoich grup odniesienia zaliczyli:
- r o d z i c ó w o r a z o s o b y s p o k r e w n i o n e - 26,5% wyborów: „wzorem jest moja mama, która bardzo dobrze prowadzi swój warsztat krawiecki, ma mnóstwo klientów i myśli o powiększeniu swej działalności przez założenie sklepu” (uczeń); „jest to mój ojciec, który ma dużą firmę budowlaną, a rozpo
czynał od zera” (uczeń);, jest nim mój wujek - posiada warsztat samochodowy, blacharnię, lakiernię, które ciągle doskonali specjalizując się w samochodach zachodnich, posiada mnóstwo nowych pomysłów, które powoli realizuje”
(student);
- p r z e d s i ę b i o r c ó w z a g r a n i c z n y c h - 21,4% wyborów, zaliczając do nich m.in.: B. Tąpie - milionera francuskiego, L. Iacocca - byłego prezesa
„Forda” i „Chryslera”, A. Delona - aktora, właściciela sieci sklepów z kos
metykami, rodzinę „Mars” specjalizującą się w słodyczach, S. Berlusconiego - właściciela klubu piłkarskiego AC Milan oraz stacji telewizyjnych, właścicieli koncernu „Mercedes-Benz” itp.;
- z n a j o m y c h z s ą s i e d z t w a w m i e j s c u z a m i e s z k a n i a - 12,6%
wyborów: „nasz bliski znajomy, który rozpoczynał od małego zakładu mięsne
go i drobiarskiego, które założył na terenie gminy, a obecnie posiada poważne zakłady przetwórcze z własną siecią sklepów na terenie regionu południo
wo-wschodniego” (uczeń); „sąsiad - który ma udziały w sieci cukrowni na terenie całego kraju. Oprócz tego posiada przedsiębiorstwo, które zajmuje się sprowadzaniem części do maszyn lub całe urządzenia cukrownicze” (student), - p r z e d s i ę b i o r c ó w p o l s k i c h - 11,6% wyborów, wśród których wymie
niano m.in. takie nazwiska jak: Szef Exbudu - Jerzy Zarazka, Zbigniew Niemczycki właściciel firmy „Curtis”, Aleksander Gawronik - właściciel sieci kantorów, staq'i benzynowych, Wojciech Fibak jako przykład sportowca i przedsiębiorcy, Sobiesław Zasada, rezydent firmy „Mercedes Benz”, Voit - kontynuujący rodzinne tradycje w usługach optycznych, Danuta Piontek jako typowy przykład kobiety interesu itp.
Przeprowadzona klasyfikacja wskazuje na różnicowanie się stanowisk odnośnie przyjętych układów odniesienia, dzieląc badanych na dwie grupy.
Otóż 39,1% respondentów przyjęło je z bliskiego otoczenia (krąg rodzinny czy
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚCI PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW § 7
sąsiedzi), charakterystyczny dla małych zbiorowości lokalnych, w których każde zachowanie podlega społecznej kontroli i społecznemu osądowi, tym samym są to układy odniesienia bezpośredniego oddziaływania na stopień samoidentyfi- kacji badanego, podlegające stałej weryfikacji z jego strony. Można stwierdzić, że w zdecydowanej większości będą to pozytywne wzory przedsiębiorczości.
Druga grupa badanych stanowiąca 33,0%, wybrała układy odniesienia z dalsze
go otoczenia zaliczając do nich przedsiębiorców polskich i zagranicznych.
Sądząc po cytowanych nazwiskach są to osoby, które wykazały się dużą innowacyjnością i przedsiębiorczością ażeby zaistnieć na rynku krajowym czy światowym. Niewątpliwie wzorce te zadziałały inspirująco na świadomość badanych i ich stopień samoidentyfikacji. Niemniej należy stwierdzić, że ich interioryzowanie dokonało się za pomocą fragmentarycznej wiedzy związanej z rolą środków masowego przekazu czy publikaq'i książkowych typu biograficz
nego, które mogły wpłynąć na kształtowanie się subiektywnego wyidealizowane
go wzoru do naśladowania. Dla tej grupy badanych będą to układy odniesienia pośredniego oddziaływania, których możliwości obserwacji i kontroli, a tym samym weryfikacji są znacznie ograniczone. Wskazuje to na fakt, że w obiektyw
nych warunkach układy odniesienia pośredniego oddziaływania nie zawsze mogą być traktowane jako wzorce pozytywne, o czym świadczą niedawno odkryte afery (już po przeprowadzeniu badań) dotyczące kilku z wymienionych osób reprezentujących przedsiębiorców polskich i zagranicznych. Przedstawione uwagi nie świadczą o generalnym podważaniu istoty pozytywnych wzorów wynikających z układu odniesienia o pośrednim oddziaływaniu, lecz jedynie wskazują na niezbędną dozę krytycyzmu w wartościowaniu tego typu wyborów.
Generalizując prezentowane wyniki badań empirycznych można stwierdzić, że kandydaci na menedżerów bez względu na poziom wykształcenia cechują się wysokim stopniem internalizacji reguł postępowania wynikających z zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej. Poprawna defmiq'a zjawiska, wydzielenie komponent i stymulatorów wskazuje, że wybór określonej formy kształcenia dla większości był zgodny z osobistym zainteresowaniem związanym z doskonale
niem teoretycznych umiejętności w dziedzinach biznesu i zarządzania. Przyjęcie układów odniesienia jako wzorów postępowania przedsiębiorczości można traktować jako efekt poszukiwań własnej drogi do sukcesu rynkowego. Identyfi
kowanie się przez przeważającą większość badanych z pozytywnymi wzorami przedsiębiorczości określa ich wartości, normy i zasady, którymi będą się kierowali w osiąganiu tego sukcesu. Określa to nowy paradygmat w myśleniu i działaniu charakterystycznym dla świadomości rynkowej „nowej klasy średniej”, a w przyszłości prekursorów „społeczeństwa przedsiębiorczego” .
W świadomości badanych występuje „zbitka” modelowa przedsiębiorczości, w której dominują cechy wzoru ewolucyjnego i systemowego przy stosunkowo niewielkim wpływie cech wzoru żywiołowego i braku cech wzoru etycznego.
Interpretacje tego faktu można uzasadnić:
- brakiem ciągłości w kontynuacji historycznych tradycji w kształtowaniu określonego wzoru przedsiębiorczości ze względu na stosunkowo mały przedział czasowy: 1989-1994 w realizowaniu zasad gospodarki rynkowej w Polsce, w przeciwieństwie do wiekowych tradycji społeczeństw zachodnich;
- „nieprzejrzystością” polityki państwa w preferowaniu określonego wzoru przedsiębiorczości, który stanowiłby odzwierciedlenie tendencji przedsiębior
czych występujących w rozwiniętych gospodarkach rynkowych;
- kształtowanie się wzorca przedsiębiorczości charakterystycznego dla specyfi
cznych warunków polskich, w których brak cech etosowych reprezentatyw
nych dla wzoru etycznego kompensowany jest cechami wzorów ewolucyjnych i systemowych stanowiących o pozytywnych cechach polskiego wzoru przed
siębiorczości.
Fragmentaryczna ocena stanu świadomości badanej młodzieży - kan
dydatów na menedżerów, może stanowić dobrą prognozę dla dalszych prze
kształceń świadomościowych i strukturalnych społeczeństwa polskiego. Nowa
torskie grupy przyjmujące „filozofię przedsiębiorczości” mogą pełnić rolę układów odniesienia, jak też swoistego „lodołamacza” w stosunku do dotych
czasowego stereotypu świadomościowego społeczeństwa polskiego spetryfiko- wanego egalitaryzmem, konformizmem i roszczeniowym sposobem myślenia.
Pod jednym wszakże warunkiem, jak twierdzą D. Petersen i J. Hillkirh propagatorzy przedsiębiorczości (Petersen, Hillkirh 1991: 130), że „doszedł
szy do władzy nie zaczną nagle zmieniać poglądów, lecz pozostaną wierni temu czego się nauczyli i przyjęli jako własne wskazówki działania na przy
szłość” .
Literatura
Andreski S. 1992. Маха Webera olśnienia i pomyłki. Warszawa PWN.
Bauman Z. 1993. Ponowoczesne wzory osobowe. „Studia Socjologiczne” nr 2: 7-31.
Bendix R. 1957. Managers, Workers and Ideas in USA. W: Research in Industrial Human Relations, New York.
Bugiel J. 1990. Uczelnia a procesy kształtowania zachowań prospołecznych i zawodowych inteligencji technicznej. Kraków.
Costley D.L, R.Tood. 1987. Human Relations in Organizations. West Publishing Company.
Crozier M. 1993. Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Warszawa PWE.
Cunningham W.H., Aldag R.J., Swift M.Ch. 1989. Introducton to Business.
South-Western Publishing Co.
Dollard J., Miller W. 1969. Osobowość i psychoterapia. Warszawa PWN.
Drucker F.P. 1992. Innowacja i przedsiębiorczość. Warszawa PWE.
WZORY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W ŚWIADOMOŚĆ PRZYSZŁYCH MENEDŻERÓW 89 Hayashi S. 1988. Culture and Management in Japan. University of Tokyo Press.
Jacher W. 1987. Młodzież szkół wyższych - refleksje z badań socjologicznych.
W: Red. Z. Krawczyk, G. Morys-Gieorgica, Młodzież w świetle badań socjologicznych. Warszawa.
Iacocca L. 1990. Autobiografia. Warszawa KiW.
Jasiecki K. 1992. Nowe zasady kształcenia menedżerów. „Studia Socjologiczne”
nr 2: 173-185.
Jerschina J. 1978. Młodzież i procesy laicyzacji świadomości społecznej. War- szawa-Kraków PWN.
Kerr C., Dunlop I.T., Harbison H.F. 1964. Industrialism and Industrial Man.
New York. Random House.
Kinard I. 1988. Management. Toronto. D.C.
Kulpińska J. 1981. Student 77. Postawy studentów wobec studiów i przyszłej pracy. Warszawa PWN.
Markowski D., Marczuk S. 1983. Studenci Rzeszowa. Studium z problematyki wartości i postaw. Rzeszów WSP.
Mayntz R., Holm K., Hübner P. 1985. Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej. Warszawa, PWN.
Ouchi W. 1980. Theory „ Z”. New York. Ballentine Books.
Petersen D., Hillhirk J. 1991. New Management Ideas for the 90’s. London.
Victor Gollanc.
Rachman D.J., Mescon H.M. 1987. Business Today. New York Random House Business Division.
Szmatka J. 1989. Małe struktury społeczne. Warszawa PWN.
Tapie В. 1992. Wygrać. Warszawa.
Webster's New Collegiate Dictionary. 1982. Springfield Mass. S.C. Merriam Company.
Wiśniewski W. 1969. Przystosowanie do środowiska uczelnianego. Z badań nad młodzieżą I roku studiów uczelni warszawskich. Warszawa PWN.
Vesper H.K. 1980. New Venture Strategy. New York. Englewood Cliffs.
Patterns of entrepreneurship in consciousness of future managers Summary
It is report from a survey without ambitions to make deep theoretical generalizations.
The study was intended to start five years long main research devoted to problems of entrepreneurial activity and unemployment as polar categories of social structure under development of market economy in Poland.
The preliminary assumption has been that individuals attending schools of manage
ment might form a social group, mostly susceptible to approve new forms of economic
activity. Results of analysis presented in this paper tend to substantiate this claim. The analysis concerned such questions as: identification of factors to determine new market - oriented behaviours (e.g. entrepreneurial attitudes); specification of stimuli of theirs and elaboration of tools to measure them; demarcation of a pattern of entrepreneurial activity as a referential framework and specification of self - identity in social consciousness.
Some substantive conclusions for main research have been established on that which social segments are to be selected to compare them with “candidates for managers”. The research should aim at diagnosis and prognosis of social consciousness of social categories in context of approval or disapproval of new forms of thinking, behaviours, and activity as affected by development of market economy in Poland.
Образцы предприимчивости в сознании будущих менеджеров Резю м е
Статья - отчет о зондажных эмпирических исследованиях, проведенных при помощи интервью - не имеет характера более широких теоретических обобщений.
Данные являются исходной точкой для пятилетних исследований вопросов предприимчивости и безработицы, полярных категорий социальной структуры в условиях развивающейся рыночной экономики в Польше.
Принято, что „будущие менеджеры” — молодежь из школ управленя - социальная группа, которая в большой степени готова одобрить новые формы управления. О результатах свидетельствуют данные, касающиеся вопросов:
намечение элементов, определяющих новую форму рыночного поведения - предприимчивость, выделение ее стиммуляторов и определение индекса их важности, выделение образца предприимчивости как точки отсчета и определение области самоидентификации в сознании исследуемых.
Принято, что во время основных исследований „кандидаты в менеджеры”
станут контрольной группой по отношению к оценкам сознания таких элементов социальной структуры, как частные предприниматели, директора государственных фирм, начальники в государственных и частных фирмах, рядовые занятые в частных и государственных фирмах, безработные из государственных и частных фирм с различным образованием и профессиональной подготовкой.
Результат исследования - диагноз и прогноз состояния сознания выбранных социальных групп в отношении одобрения и неодобрения новых форм мышления, поведения и деятельности, обусловленных развитием принципов рыночной экономики в Польше.
