A.dres ZESecialccyi: IKraisowsłsile-IFrzed.aaa.ieście, 3>Tr O©.

JW. 3 2 . Warszawa, d. 5 Sierpnia 1888 r. T o m V I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA."

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5 Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata

i we w szystkich k sięgarniach w k ra ju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. D r. T. Chałubiński, J. Aleksandrowicz b.dziek. Uniw., K. Jurkiewicz b.dziek.

Uniw., mag.K. Deike, mag.S. Kramsztyk, Wł^Kwietniew- ski, W. Leppert, J . Natanson i mag. A. Slósarski.

„W szechśw iat" p rzyjm uje ogłoszenia, k tó ry c h tre ść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego d ru k u w szpalcie albo jego m iejsce pob iera się za pierw szy ra z kop .7 'l i,

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

A.dres ZESecialccyi: IKraisowsłsile-IFrzed.aaa.ieście, 3>Tr O©.

A k w a r y i - u n a z n o r s ł s i e .

Fig. 1. N a dnie li c z n e ukw iały z m niej lub więcej w y ciąg n ię tfm i ram ionam i; po lewej s tr o n ie —gw ia z ć a m orska, po p raw ej—g iu p a m łodych rybek.

498 WSZECHŚWIAT. N r 32.

CUDA DNA MORSKIEGO

W AKWARTJDM POKOJOWE!.

N igdy nie zapom nę w rażenia, ja k ie poraź pierw szy w y w arł na mnie w idok morza.

G dym późnićj codziennie robił ekskur- syje nad m orze, w rażenie to coraz bardzićj się potęgow ało; każdy dzień coraz więcej przekonyw ał mię o nadzw yczajnej różno­

rodności żyjącego tam św iata, o dziwnych w łaściw ościach tw orów m orskich, którem i ro i się każda kro p la wody.

R o sp atry w an ie tw orów m orskich d o star­

cza ta k w iele korzyści i przyjem ności każ­

dem u m iłośnikowi p rzy ro d y , że w wielu w iększych m iastach śródlądow ych, od brze­

gu m orza odległych, pom yślano o u rz ąd ze­

niu sztucznych zbiorow isk w ody m orskiej, w których ho dują się ciekaw sze zw ierzęta morskie. N ajsłynniejsze i najbogatsze ta ­ kie ak w ary ju m m orskie istnieje, ja k wiado­

mo, w B erlin ie, ale urządzenie tego rodzaju akw aryjów przew yższa siły m atery jaln e pojedynczych ludzi; nie tru d n o je d n a k przy poniesieniu nieznacznych kosztów (nie p rz e ­ wyższających kilkudziesięciu ru bli), przy chęci, energii i w ytrw ałości u rz ąd zić sobie na m ałą skalę pokojow e ak w ary ju m m or­

skie, hodow ać w niem n iektóre nadzw y­

czajnie interesujące tw o ry i obserwować, jednem słowem, u siebie w pokoju cuda

oceanu.

P rz e d k ilk u laty ’) m ieliśm y sposobność opow iedzieć w W szechświecie o akw aryjum wody słodkićj i przedstaw ić całe piękno życia jeg o mieszkańców. Z k ilk u o trzy m a­

nych listów z przyjem nością dow iedzieliśm y się, że niektó rzy czytelnicy skorzystali z rad naszych i urządzili sobie ak w ary ja poko­

jow e.

A le, o ile pięknem je s t akw ary jum słod­

kow odne, o tyle ponętniejszem jeszcze i wię- cćj zajm ującem może być akw aryjum m o r­

skie, z jego ukw iałam i o cudow nych p u r­

purow ych, złocistych i zielonaw ych b a r­

w ach, z je g o czerwonem i, błyszczącenń me-

*) P a trz W szechświat za r. 1886, str. 226 i nast.

talicznie wodorostam i, lub przedziw nem i postaciam i szklistych skorupiaków albo gw iazd m orskich.

Ja k k o lw iek ju ż przed dw udziestu laty hodowano w A n g lii w sztucznych zbiorni­

kach wody zw ierzęta m orskie, to je d n a k aż do dziś dnia spotykam y stosunkow o bardzo rzadko tę interesującą ozdobę pokojową.

G łów na tego przyczyna polega na bardzo rospow szechnionym przesądzie, że urządze­

nie ak w aryjum m orskiego przedstaw ia nie­

przezw yciężone trudności. Ze to je s t p rz e ­ sąd, tw ierd z ą wszyscy posiadacze ak w ary ­ jów ') m orskich, dodając przytem , że ja k w kaźdem przedsięw zięciu tak i tu w y trw a ­ łość i staranność mogą pokonać wszelkie przeszkody, sowicie w ynagradzając nas za poniesione tru d y . N iedaw no jeszcze p ra ­ gnący urządzić akw aryjum m orskie n a tra ­ fiali na większe bezporów nania trudności niż obecnie. Na udoskonalenie naczyń do akw aryjów , sposobu p rzesyłania zw ierząt i ro ślin w stanie żyw ym , odświeżania po­

w ietrza i przygotow yw ania sztucznej wody m orskiój, n a udoskonalenie wszystkiego te­

go potrzeb a było długiego czasu, tak, że dopiero od niedaw na stało się rzeczywście m ożliwem zakładan ie akw aryjów m orskich w m iejscowościach daleko od m orza odle­

głych. W praw d zie wielkićj ilości zw ierząt do dziś dnia nie um iem y w stanie żyw7ym przesyłać na znaczne odległości; ale i po­

m iędzy zw ierzętam i, k tó re do przesyłki się nadają, znajdujem y tyle gatunków nadzw y­

czajnie interesujących i pociągających, że gdy niem i tylko zasiedlim y akw ary ju m nasze, będziem y m ieli dosyć sposobności podziw iania cudów życia m orskiego.

R ospatrzm y więc po kolei: urządzenie zbiornika, przygotow yw anie wody m orskićj, sposoby odśw ieżania tćj ostatniój, a nastę­

pnie rośliny i zw ierzęta, nadające się do h o ­ dowli w akw aryjum .

W łaściw ie każde większe, niezbyt głębo­

kie naczynie szklane nadaje 3ię w pewnym

*) Die W un d er des M eeresbodens im Zim m er, von d r L an g er, B erlin, 1877. Seew asser-A ąuarien im Z im m er, von H. E d. Hoffmann, bearb. un d he- rau sg eg eb en von d r K. Russ, M agdeburg, 1887.

Z obu ty c h książek czerpałem wicie danych do niniejszego a rty k u łu .

N r 32. WSZECHŚWIAT. 499 stopniu do założenia akw aryjum morskiego.

A żeby je d n a k w arunki życia zw ierząt uczy­

nić możliwie najpodobniejszem i do n a tu ra l­

nych, należy uw zględnić n iek tó re praw idła.

I tak, zbiorniki do akw aryjów m orskich pow inny być znacznie płytsze, niż do sło d ­ kow odnych. P ierw sze m uszą być i mniej głębokie i możliwie ja k n a j większej p o ­ w ierzchni. P odobny stosunek zachodzi także w naturze. W iększość bowiem zw ie­

rząt, k tó re hodujem y w akw aryjach, za­

m ieszkuje nieznaczne głębokości, a olbrzy­

m ia pow ierzchnia wody styka się wciąż z pow ietrzem , pochłaniając znaczne zapasy tlenu.

N ajpraktyczniej urządzić akw aryjum k ształtu czworobocznego. D la skrom nych wym agań n ad ają się w ym iary następujące:

długość 50 — 60 cm, wysokość 30 cm i sze­

rokość 30 — 40 cm. O praw y pow inny być żelazne, podstaw a cem entow a, trzy ściany boczne łupkow e (lub z cem entu), a czw arta szklana, przyczem do spajania należy użyć kitu miniowego i od stro n y w ody pokryć go, gdy w yschnie, w arstw ą szellaku (szellak rospuszcza się w ogrzanym , m ocnym sp iry ­ tusie i takim rostw orem pokryw a się k ilk a ­ kro tn ie pow ierzchnią kitu zapomocą pędzel­

ka). A kw aryjum um ieszcza się przed oknem tak, aby szklana ścianka zw rócona była na pokój. W ten sposób do ak w aryjum w pa­

da światło przew ażnie tylko z góry; odpo­

w iada to w arunkom natu raln y m , a w nętrze akw aryjum dostatecznie je s t oświetlone, tak, że przez szklaną ściankę z łatw ością m o­

żemy obserw ow ać m ieszkańców jego. P o ­ nieważ niektóre zw ierzęta, a zw łaszcza ukw iały czyli aktynije, okazują swoje w spa­

niałe, m etaliczne, ja sk ra w e b arw y ty lko przy silnem ośw ietleniu z góry, można so­

bie urządzić pon ad akw ary ju m reflektor, któryby rz u cał silny pęk św iatła z góry;

wieczorem służyć może w tym celu lam pa z reflektorem . K to nigdy tego nie w idział, ten nie może sobie wyobrazić, ja k cudow nie w ygląda akw aryjum , ośw ietlone w podobny sposób.

K toby większemi rosp orządzał środkam i, np. właściciele zasobniejszych zakładów naukow ych, ogrodów zoologicznych lub też osoby pryw atne, ci niech u rządzą akw ary­

ju m w specyjalnie na ten cel przeznaczonej

piw nicy. Piw nicę taką należy rosszerzyć, a m ianowicie wysunąć ją naprzód na k ilk a stóp i w tej części umieścić w górze pozio­

me okno grubo oszklone; pod tym oknem należy ustaw ić akw aryjum , które otrzym y­

wałoby w ten sposób św iatło w yłącznie z góry.

P oniew aż tylko z jednej strony (przez szklaną ścianę) możemy się w nętrzu akw a­

ryjum przyglądać, należy dno uczynić nie poziomem lecz am fiteatralnie się wznoszą- cem od ścianki szklanej k u trzem ściankom ciemnym; w tak i sposób, spoglądając do w nętrza, dostrzeżem y o drazu wszystkie tw ory do dna przym ocowane, ja k wodoro­

sty, ukw iały i t. p.

A kw ary ju m może być w rozm aity sposób upiększone. N iektórzy p rzy w iązu ją bardzo wiele wagi do zew nętrznych ozdób, ale najczęściej owe wszelkiego ro dzaju ozdoby salonowe szkodzą tylko mieszkańcom akw a­

ryjum ; najpiękniejszą ozdobą akw aryjum pokojow ego w inny być — nie kosztow na opraw a, nie fantastyczne k ształty lub droga podstaw a, lecz—sami m ieszkańcy ak w ary ­ ju m , bogactw o i dobry stan tw orów w niem hodow anych. Nie idzie atoli za tem, abyś­

my nie mieli dbać o estetyczną jeg o stronę, przeciw nie je s t to koniecznem , ale wysti-ze- gać się należy przesady, k tó ra w tym razie niem ało może zaszkodzić.

D no ak w ary ju m dobrze je s t pokryć na k ilk a cali g ru b ą warstwą, przem ytego z ia r­

nistego piasku; na nią można nałożyć d ro ­ bne kam yki, m ałe m uszelki, kaw ałki kora- lów, a prócz tego tu i owdzie większe k a ­ m ienie i muszle. T uż przy szklanej ściance pow inny znajdow ać się tylko drobne k a ­ m yki, im bardziej zaś w głąb akw aryjum , tem kam ienie m ogą być większe, a pom ię­

dzy niemi czerwone i białe, w iększe k rzacz­

ki polipnikow e; w ten sposób dno ku cie­

mnym ścianom będzie się coraz bardziej podnosiło. W reszcie pożytecznem je s t u m ie­

ścić pośrodku ak w ary ju m sztuczną skałę, do czego najlep iej użyć kaw ałkó w g ra n itu lub bazaltu. D o w zajem nego spojenia od­

dzielnych ty ch kaw ałków służy gęsty ros- tw ó r szellaku z proszkiem pum eksu; w tym samym celu m ożna też używ ać cem entu.

N adzw yczajnie pożytecznem , a naw et po­

niek ąd koniecznem jest też urządzenie wo-

500

dotrysku pośrodku ak w ary ju m , w edług p o ­ wszechnie zn anych m etod.

P rzystępujem y do kw estyi wody. Z a­

rzut, jakob y wodę morską, było tru d n o przyrządzić i jak o b y często należało ją zmieniać, nie w y trz y m u je k ry ty k i. P osia­

dam y obecnie bardzo dokładn e przepisy, w edług k tó ry ch m ożna sztucznie p rz y rzą­

dzić wodę m orską, a g d y kto nie chce sam się tem zająć, może tanim kosztem sprow a­

dzić sobie sztuczną w odę m orską z ak w a­

ry ju m berlińskiego, skąd beczkam i rossy- łają j ą na żąd anie (albo też z fab ry k i akw a­

ryjów b ra ci Sasse, B erlin, M arkgrafenstras- se, 60).

N adzw yczajną wygodę dla posiadacza ak w ary ju m stanowi okoliczność, że raz n a­

pełniw szy zbiornik w odą m orską, możemy, p rz y um iejętnem obchodzeniu się z nią, ca- łem i latam i lub też nigdy wody nie zm ie­

niać. W oda w akw aryjum ham burskiem , o ile mi wiadomo, do ro k u 1887 nie była zm ieniana ju ż od piętnastu lat, a pomimo to je st klaro w n ą, czystą i najlepszych w łaści­

wości. Z wodą w ak w ary ju m m orskiem m ają się rzeczy poniekąd tak, ja k z winem:

im d łu żej stoi, tem b ard ziej zyskuje n a za­

letach. N ależy tylko stara n n ie usuw ać z wody w szelkie m artw e i zaczynające się roskładać ciała organiczne, k tó re n a jp rę ­ dzej mogą w odę zepsuć.

W oda akw aryjum ustaw icznie p aru je , ale poniew aż sole się nie u latn iają, w oda ta co pew ien przeciąg czasu staje się gęstszą, bardziej skoncentrow aną, co m ogłoby życiu jeg o m ieszkańców zaszkodzić. D latego też, w m iarę p arow ania wody, należy dolew ać do ak w aryjum czystej, słodkiej, studziennej wody, by w ten sposób stra ty w ynagradzać.

W oda m orska m a pew ien m niej więcej stały stopień koncentracyi; otóż specyjalny p rz y ­ rząd, t. zw. h y d ro m etr, pogrążony je s t sw o­

bodnie w wodzie akw aryjum , a poprzeczna kresa wskazuje, ja k głęboko pow inien się on zanurzać p rzy norm alnej gęstości wody.

G dy tylko nieco wody odp aru je, h y d ro m etr z wody się podniesie i w tedy to należy dolew ać tyle wody słodkiej, aby koncen- tra c y ja znów w yrów nała pierw otnej.

A te ra z zobaczmy, ja k przygotow ać sztu ­ czną wodę m orską. P rzy rząd z o n a podług n ajd o k ład n iejszy c h przepisów chemicznych

N r 32.

je s t ona z początku za ostra i zabija d elik a­

tniejsze zw ierzęta; dopiero po pew nym cza­

sie staje się dobrą, a m ianowicie, gdy ju ż w niej roślinność zaczyna się utrzym yw ać.

S tałe części składowe wody m orskiej, t. j.

różne sole w ynoszą około trzech odsetek.

D o p rz y rzą d zen ia sztucznej wody sole te winny być jak najw iększej czystości chem i­

cznej, a całą m anipulacyją należy wykonać wogóle z w ielką ścisłością i starannością, gdyż w przeciw nym razie w oda może odra- zu zabić zw ierzęta w ak w ary ju m um iesz­

czone.

O to przepis ') na przyrząd zen ie wody m orskiej. N a 50 litró w wody należy wziąć 1325 g soli kuchennej, 100 g siarczanu m a­

gnezu, 30 g siarczanu potasu i 150 g ch lo r­

k u m agnezu; każdą z tych soli rospuścić należy oddzielnie w tw a rd ej w odzie stu ­ dziennej, następnie wszystko razem zlać, w ym ięszać i dolew ać tyle wody studziennej, aż objętość wyniesie 50 litrów . M ając h y ­ d ro m etr, próbujem y niem zaw artość soli i*roscieńczam y jeszcze rostw ór tak długo, dopóki h y d ro m etr nie zan u rzy się do w ła­

ściwego znaku. M ięszaninę tą pozostaw ia­

m y na k ilk a dni, aby nieczystości zebrały się na dnie lub n a pow ierzchni; nieczystości te należy usunąć p rzez zebranie ich z p o ­ w ierzchni i następne odlanie wody.

P rzy g o to w a n ą w ten sposób wodę m or­

ską um ieszczam y w naczyniu w chłodnem m iejscu na pew ien czas, lekko ją z góry przy kryw ając; do wody tej kładziem y k ilk a w odorostów (m orskich), przym ocow anych do kam ieni. P o k ilk u tygodniach, a n ie ­ kiedy po dłuższym jeszcze czasie, w odorosty te w y produkują obłoczki pływ ek, k tó re pod w pływ em św iatła zaczynają się rozw ijać, w ydzielając tlen. W ted y to nasyciw szy wodę pow ietrzem (p atrz dalej), możemy ju ż um ieścić w niej różne zwierzęta.

P oniew aż woda m orska psuje się znacz­

nie tru d n iej niż słodka, utrzym yw anie raz urządzonego ak w ary ju m m orskiego w ym a­

ga daleko mniej pracy, aniżeli akw aryjum słodkow odnego. Jak k o lw iek wody m or­

skiej m ożna latam i nie zm ieniać, to wszakże

') Seew asser .Aąuarien im Zim m er; von II. E d.

Hoffmann, b earb . u. herausg. ron d r K arol Russ 1887.

W S Z E C H Ś W IA T .

N r 32. WSZECHŚWIAT. 501 na wszelki w yp adek dobrze je st pewną,

ilość przygotow anej raz w ody zachować na zapas w szczelnie zakorkow anych butelkach w piw nicy.

Pow iedzieliśm y ju ż w yżej, że ciągłe do­

prow adzanie świeżego pow ietrza stanowi jed en z najw ażniejszych w aru n k ó w prospe­

row ania m ieszkańców ak w ary ju m . Z w ie­

rz ęta m orskie są po większej części skrzeło- dysznemi i w ym agają wody, bardzo w tlen bogatćj.

.Do zaopatryw ania ak w ary ju m w pow ie­

trze służą liczne, sp ecyjalnie w tym celu wym yślone przyrządy. P ra w ie corok ro z ­ maici m echanicy i m iłośnicy akw aryjów podają now e sposoby takiego „przew ie­

trz a n ia ”.

Nie w dając się w szczegółowy opis tego rodzaju przyrządów , podam y tu tylko fizy­

czną ich zasadę, tak , aby każdy m ógł sobie przy pom ocy najprostszych środków ap a rat taki zbudow ać.

Do przep ro w adzenia pow ietrza pęcherzy­

kam i przez słup wody w yjjełniającej ak w a­

ry ju m służą p rz y rzą d y , należące do ty p u pomp ssącotłoczących, k tóre czerpiąc po ­ w ietrze zzew nątrz, w tłaczają j e w żądane miejsce, ja k w danym w ypadku na dno a k ­ w aryjum . Do tego celu n ad ają się najlepiej pompy wodne, w k tó ry ch p racę w ykonyw a strum ień wody płynącej z k ra n u wodocią­

gowego. F ak tem je s t pow szechnie znanym , że w zw ężeniu k o ry ta rzeki prędkość wody płynącej je s t znaczniejsza aniżeli w m iej­

scach o znaczniejszej szerokości; prędkości nabytej w zw ężeniu strum ień po przejściu przez nie natychm iast nie u traca, a ro z le ­ w ając się n a szerokość większą, w yw ołuje obniżenie poziomu wody poza zwężeniem.

Jeżeli zaś w tych sam ych w aru n-

I

\ m / rze, to za zwężeniem przy brze- H gach ru ry utw orzy się przestrzeń

próżna, a jeżeli w tem m iejscu W zn a jd u ją się otw orki prowadzące Fig' 2. nazew n ątrz, to przez nie będzie wciągane pow ietrze i poryw ane strum ie­

niem wody płynącej (fig. 2).

K ysunek obok umieszczony (fig. 3) przedsta­

wia nam tego rodzaju p rz y rzą d w n ajp ro st­

szej formie. W oda z k ra n u wodociągowego

pochodząca wypływa z ru r k i odpow iednio wąskiej do nieco od niej szerszej, u góry o tw artej; w tój ostatniej spada w postaci słupa poprzeryw anego pęcherzam i pow ie­

trza, porw anego w m iejscu rosszerzenia k a n a łu przepływ u, to je st przy wyjściu w o ­ dy z ru rk i węższej do szerszój. Strum ień wody płynący przez ru rę a spada do naczy­

nia zam kniętego B , w którego dolnej części zbiera się woda, a w górnej powietrze*

W oda w m iarę je j nagrom adzania w naczy­

niu B odpływ a przez ru rk ę cd na zew nątrz,

Fig 3.

pow ietrze zaś przez ru rk ę bf, k tó rej koniec o t w a r t y / je s t um ieszczony na dnie a k w a ­ ryjum . P ow ietrze, pokonyw ając ciśnienie słupa wody, w ypływ a w postaci szeregu p ę­

cherzyków , przyczem część jeg o rospuszcza się w czasie wznoszenia się do góry w w o­

dzie, w ypełniającej akw aryjum .

T ak ą je st zasada przyrządów , służących do „p rzew ie trzan ia” akw aryjów . N iektó­

rzy, bardziej sk ru p u latn i posiadacze akwa-

502 w s z e c h ś w i a t. N r 32.

ryjów twierdzą,, że bardzo je st pożytecznym [ p rzyrząd, któ ry dałby się ściśle regulow ać, tak, aby było można z pew ną dokładnością w prow adzać w iększą lub m niejszą ilość p ę­

cherzyków p o w ietrza na dno akw aryjum . K toby z a p ra g n ą ł poznać taki bardziej d o ­ kładn y a p a ra t do przepuszczania pow ie­

trza, tego odsyłam y do wyżćj ju ż w zm ian­

kow anego d ziełka d ra L a n g e ra , gdzie z n a j­

dzie opis i ry su n ek bardzo rospowszeclinio- nego p rz y rzą d u d ra L entza.

(dok. nast.).

J ó z e f N ussbaum .

0 FERMENTACH

REORGANIZOWANYCH.

Ciałom objętym ogólną nazw ą ferm entów nieorganizow anych (ferm entów rospuszczal- nych, ferm entów chem icznych, enzymów) przypada ta k doniosły u d ział w g osp odar­

stwie przyrody, że bliższe ich zbadanie uw ażać należy z a je d n ę z najw ażniejszych spraw wiedzy bijologiczno-chem icznój. B a ­ dania postąpiły tu też dość daleko, o tyle tylko wszakże, o ile to dotyczy strony , że tak powiemy, czysto praktycznój. T eo ry ja natom iast tój kw estyi dotąd jeszcze z n a jd u ­ je się w stanie zarodkow ym , pomimo dość licznych pró b, ja k ie rozm aici uczeni o g ła ­ szali, chcąc dokładniej w yjaśnić procesy za­

chodzące p rz y d ziałaniu enzymów. B o p rzyznać trzeb a — trudności napotykane p rzy badaniu tych procesów są olbrzym ie, własności sam ych enzym ów w wielu razach niepochw ytne, sposób zaś ich d ziała n ia tak bardzo zm ienny, a raczej ta k zależny od m nóstwa czynników , n ieraz zupełnie usu- w ających się z pod uw agi badacza, że słu ­ sznie dochodzenia te zaliczać trzeb a do n a j­

trudniejszych, z ja k ie m i obecna w iedza d o ­ św iadczalna ma do czynienia.

C hciałbym tu streścić najgłów niejsze w y­

n ik i poglądów teoretycznych na tę spraw ę, ja k ie obecnie w nauce panują. Zanim j e ­

d n ak do tego przystąpię, uważam za konie­

czne, d la dokładniejszego zoryjentow ania się w bad an ym m ateryjale, pokrótce zazn a­

jom ić czytelnika choćby ogólnie z rospo- wszechnieniem i własnościami ferm entów nieorganizow anych *).

I.

N ajliczniejsza je st g ru p a ferm entów two­

rzących cukier, scukrzających. Należą tu:

dyjastaza, p ty jalin a , m irozyna, em ulsyna, in w erty n a i jed en z ferm entów gruczołu trzustkow ego. W świecie zw ierzęcym fer­

m enty scukrzające stanow ią zaw artość lub w ydzielinę organów gruczołow ych, w św ie­

cie zaś roślinnym tw orzą się przew ażnie podczas kiełkow ania roślin. Zm iany che­

miczne, w yw oływ ane przez te ferm enty, w szczegółach dość są rozm aite, zarów no ze w zględu n a p ro d u k t, którym byw a ju ż to dekstroza, ju ż m altoza, ja k o też ze względu j n a sub strat, którym w pew nych razach je s t krochm al, w innych cu k ier trzcinow y, albo szereg ciał noszących nazw ę glukozydów .

Nie w yliczając szczegółowo m iejsc zn a j­

dow ania dyjastazy, pow iedzieć musimy, że je s t ona ta k niem al ogólnie w świecie ro ­ ślinnym upow szechniona j a k m ączka, ja k ­ kolw iek nie zawsze ciała te obok siebie się znajdują. P ty ja lin a zn ajd u je się w w ydzie­

linie gruczołów ślinow ych zw ierząt roślino­

żernych, lecz prócz tego ferm entu scukrza- jącego i innego, znajdującego się w soku trzustkow ym , w innych też organach zw ie­

rzęcych nieznaczne ilości ferm entów dyja- statycznych się znajdują. B adania p. P ra ż - mowskiego pozw alają wnosić, że ferm ent chem iczny scukrzający m ączkę zn ajd u je się również w b aktery jach ferm entacyi masło- wój (C lostridium butyricum ); stąd też p ra ­ w dopodobnie pochodzi dyjastatyczne dzia­

łanie gnijących tkanek zwierzęcych. W tk a n ­ kach zw ierzęcych i za życia znajdow ano m nóstwo działających w ten sposób ferm en­

') Dla ro zejrzen ia sig w lite ra tu rz e tego p rzed ­ m iotu polecić w ypada: D r Adolf Mayer. „Die L eh re von d en ch em isch en F e rm e n te n oder E nzym olo- g ie“, H eidelberg, 1882. Prócz tego dziełka, stre sz ­ czającego w szystkie w ażniejsze badanią na tem po­

lu, w spom inam tu jeszcze prac§ B row na i H erona:

„B eitriige zur G eschichte der S tarkę u n d d e r Ver- w andlungen derselb en “, pom ieszczoną w L iebiga „An- n alen d e r C hem ie11, tom 199, str. 165, oraz dziesią­

ty rozdział w Bungego „L ehrbuch d e r physiologi- schen und pathologischen C hem ie“, L ipsk, 1887.

Nr 32. WSZECHŚWIAT.

tów; tak np. w w ątrobie n ajp ra w d o p o d o ­ bniej zn ajd u je się enzym scukrzający gliko- gen. M niej niż powyższe ferm enty rospo- wszechnioną je s t em ulsyna i m irozyna, p ie r­

wsza m ianow icie w m igdałach, d ru g a w n a ­ sionach białej i czarnój gorczycy. In w e r- ty n a została otrzym ana z obudw u odm ian grzybka drożdżow ego Saccharom yces cere- visiae, lecz zdaje się, że i ona bardziej je st w natu rze rospow szechniona. Z w ydzielin gruczołów kiszkowych psów, królików , p ta ­ ków i ryb otrzym ano ferm ent, działający zupełnie ja k in w erty n a, k tó ry przeto o trzy­

m ał nazw ę in w erty n y zw ierzęcej.

Z kolei, k ilk a słów poświęćmy ferm entom peptonizującym czyli zam ieniającym ciała białkow e na peptony, t. j. ciała rospuszczal- ne i mogące być przysw ojonem i przez tk a n ­ ki żyw ych ustrojów .

P ep sy n a soku żołądkow ego i try psyna soku trzustkow ego należą w yłącznie do św iata zwierzęcego. P odobne wszakże do nich zn a jd u ją się i w świecie roślinnym . W nasionach wielu roślin stw ierdzono obe­

cność pepsyny roślinnej; zw łaszcza zaś w fe r­

m ent ten obfitują t. zw. rośliny m ięsożerne (D rosera, N epenthes, D a rlin g to n ia i t. p.).

P ap aina, zw ana także try p sy n ą roślinną, znajduje się w soku m lecznym owoców C arica papaya, a rów nież w soku m lecznym zw ykłego drzew a figowego. W ogóle więc enzym y peptonizujące skąpiej są rozm iesz­

czone w państw ie roślinnem aniżeli enzymy dyjastatyczne (scukrzające), co odpowiada rzeczyw istem u ilościowem u stosunkow i ciał białkow ych do w ęglow odanów w śród ro ­ ślin.

Do trzeciego szeregu ferm entów n ieo rg a­

nizow anych zaliczyć trzeba te, k tóre ścinają białko i za których przedstaw iciela w p a ń ­ stwie zw ierzęcem służyć może ferm ent pod­

puszczki. T u też wym ieniam y znany fe r­

ment w yw ołujący krzepnięcie krw i, o k tó ­ rym wszakże, p ra w d ę mówiąc, mało dotąd wiemy. Jak k o lw iek w ilości niezm iernie skąpej, znajd ują się je d n a k analogiczne fe r­

m enty i w państw ie roślinnem .

F erm en t tw orzący glicerynę, czyli w ła ­ ściwie rosszczepiający tłuszcze na ich skła­

dowe części: glicerynę i kw asy tłuszczowe, był dotąd znaleziony ty lk o w wydzielinach

gruczołu trzustkow ego i niektórych głębićj położonych gruczołów kiszkowych.

O Ayszystkich wogóle powyższych f e r­

m entach możemy powiedzieć, że są one bes- pośredniem i produktam i życia organiczne­

go. Żaden z nich nie został dotąd o trzy ­ many sposobem sztucznym .

O trzym yw anie natom iast ferm entów ty ch z produktów n atu raln y ch nie je s t połączone z w ielkiem i trudnościam i, oczywiście o tyle tylko, o ile chodzi o p reparaty mające w y­

kazyw ać pew ne właściwe cechy, mające w y­

woływać w dobrze poznanych ciałach che­

micznych pew ne właściwe zm iany. W y ­ dzielanie enzym ów polega na ogólnej ich własności p rzy leg ania do wszelkiego ro d z a­

ju osadów chem icznych, zw łaszcza zaś do osadów delikatnych w sta n ie beskształtnym . M etody jed n ak , którem i posługujem y się w celu w ydzielania ty ch ferm entów , ju ż nasuw ają b ardzo poważne w ątpliw ości co do ich indyw idualności chemicznej; d o k ła ­ dniejsze zaś rozbiory chem iczne, jak im do­

tąd niejed nok rotn ie substancyje te podda­

wano, pozw alają z całą stanowczością tw ier­

dzić, że albo w rzeczywistości ferm enty te nie są w yraźnie scharakteryzow anem i in d y ­ widuam i chemicznem i, albo też dotychczas nie udało nam się otrzym ać ich w stanie ab­

solutnej czystości.

W szystkie bez w yjątk u ferm enty trac ą swą zdolność reagow ania, gdy ulegają og rza­

niu w sw ych rostw orach do tem peratu ry niższćj od p u n k tu w rzenia wody; przyczem , pozornie przynajm niej, zm ianie nie ulegają inne ich własności chemiczne. D yjastaza np. w rostw orze wodnym ju ż przy 65° C doznaje osłabienia swych własności scukrza- nia mączki. Nieco powyżej 75° C przez czas k ró tk i ogrzew ana zostaje ona całkow i­

cie „zabitą” (K jeld ahl). P ty ja lin a ogrze­

w ana przez 20 m inut p rzy 67° C traci swą zdolność ferm entacyjną (P asch utin). I n ­ w ertyna zostaje upośledzoną w sw ych w ła­

snościach ferm entacyjnych już około 50° C, j a pepsyna około 65° C (A . M ayer). M ów i­

my tu wciąż o rostw orach tych ferm entów . W stanie suchym bowiem mogą one bez szko-

| dy być ogrzew ane do p u n k tu w rzenia wody i naw et wyżój. T em p e ratu ry jed n ak , p rzy których n astępuje u tra ta własności ferm en­

tacyjnych ciał powyższych, nie są zupełnie

504 WSZECHŚWIAT. N r 32.

stałe. W pływają, na nie w sposób znaczny:

stopień stężenia rostw orów , obce dom ięszki, a również trw a n ie ogrzew ania. Co do przy- mięszek, to gliceryna np. d o d ana do rostw o­

rów in w erty n y te m p e ra tu rę pow yższą po­

dnosi, alkohol zaś w yw iera w pływ od w ro ­ tny. N iezależnie od tego, tem p eratu ry naw et niższe od owćj tem p eratu ry niszczenia f e r­

m entu m ogą w yw rzeć na ferm ent w pływ mniej lub więcej szkodliw y, jeżeli ferm ent zostaje na nie przez czas dłuższy w ystaw iony.

N a n iektóre ferm enty oddziaływ a też w pewien sposób św iatło, choć w pływ ten z dostatecz­

ną dokładnością w yjaśniony dotąd nie został.

Podobieństw o ferm entów n ieorganizow a­

nych do organizow anych czyli d ro b n o u stro ­ jó w (b a k te ry j) w ystępuje nietylko we w ła­

sności obudw u tych szeregów tracenia z d o l­

ności ferm entacyjnej pod w pływ em w yso­

kich tem p eratu r, lecz rów nież i w tym Avzględzie, że istnieje w iele substancyj w ro ­ go zachow ujących się względem ferm entów . Istn ieją specyficzne tru ciz n y dla ferm entów nieorganizow anych i tru ciz n y te rów nież jado w icie działają na b ak tery je. L ecz o d ­

w ro tnie, w iele trucizn zabijających bakte­

ry je nie oddziaływ a zabójczo na ferm enty nieorganizow ane.

Z drugiej strony znane są, nieliczne co praw da, spostrzeżenia św iadczące o d o d a­

tnim w pływ ie pew nych dom ięszek chem icz­

nych na działanie enzymów. T a k np. Nasse stw ierd ził w pływ taki d w u tlen k u w ęgla na proces ferm entacyjny in w e rty n y a rów nież i ptyjaliny. To samo pow iedzieć m ożna o pew nych solach obojętnych i alkoloidach.

In w e rsy ja cu k ru trzcinow ego przebiega, w edług N assego, p rzyjaźniej pod w pływ em rozm aitych soli am onow ych (4 % -y rostw ór), pod w pływ em w e ra try n y i k u ra ry . U pośle­

dzaj ąco zaś działają w tym w y padk u sole potasowe. N a proces d yjastatyczny bardzo dodatnio wpływra sól kuchenna, w pew nem je d n a k tylko stężeniu. G dy bowiem 4°/0-w y rostw ór soli działa dodatnio, 8 % -w y n a to ­ miast w yw iera w pływ ujem ny. A lek sa n d er S chm idt stw ierdził w pew nych razach do­

d atn i w pływ niew ielkiej ilości (0,2 — 0,5% ) soli kuchennój na ścinanie się w łóknika krw i. O gólnych więc wniosków o tego ro ­ d zaju działaniu rozm aitych substancyj che­

m icznych w yciągnąć nie można.

Do niezm iernie interesujących dla spraw y działania enzym ów należy kw estyja stw ier­

dzenia ilościowego stosunku pom iędzy uży­

tym ferm entem a efektem p rzezeń spraw io­

nym , ja k rów nież p ytan ie, czy ferm ent zo­

staje niszczony w m iarę swój działalności ferm entacyjnej. O bydw ie te kw estyje pod­

daw ane b yły licznym próbom , z których okazuje się, że wogóle procesy ferm entacyj­

ne p rzebiegają z natężeniem w p ro st p ro p o r- cyjonalnym do ilości działającego ferm entu.

N ajsk rzętniejsze je d n a k poszukiw ania nie pozw alają d otąd przeczyć tem u, że enzym y ja k o takie nie zostają niszczone w skutek

sw ojego ferm entacyjnego działania.

Badano w pew nych w ypadkach w pływ w zajem ny rozm aitych ferm entów n ieo rg a n i­

zow anych i spraw ianych przez nie procesów ferm entacyjnych, a rów nież przebieg tych procesów wobec niższych ustrojów . K om bi- nacyje rozm aitych w aru nk ów w tym razie bardzo mogą być zaw iłe. W ogóle w szakże, jeśli tylko w aru n k i działania je d n e g o z fe r­

m entów nie są absolutnie w ykluczone (np przez ośrodek kw aśny lub alk aliczn y )—o ka­

zuje się bardzo znaczna niew raźliw ość f e r­

m entów nieorganizow anych. Działają, one obok siebie, - a także w obecności b ak tery j, oczywiście je ś li tylko te o statn ie w swym procesie życiow ym nie atak u ją w prost sub- stancyi ferm entów .

* T akie ogólne rozpoznanie się z właśno- ściam i enzymów pozwoli nam zająć się bli- żej teo ry ją procesów enzym otycznych.

(dok. nast.)

M aksym ilijan F laum .

O METODZIE

BADANIA NAUKOWEGO.

(Dokończenie).

N auki filozoficzne, historyczne, społeczne i inn e zn a jd u ją się pod względem pewności i ścisłości swrych metod w nierów nie mniej k orzystn ych w arunkach, aniżeli m atem aty­

k a i n auki przyrodnicze. M atery ja ł, na któ rym wznoszą swoje syntetyczne kon-

N r 32. ’ WSZECHŚWIAT. 505 stru k cy je, w większej części nie daje się

tak ściśle udow odnić i ustalić; wielkie zn a­

czenie m ają tu hipotetyczne tw ierdzenia, osobiste poglądy i autorytet, przy opraco­

w aniu zaś pojedyńczych działów znajdują obszerne zastosow anie czysto d yjalekty czne rozw ażania i konjek tu ry , w stosunkowo ma- łój zaś m ierze czysto objektyw ne badania i m atem atyka. B ijologiczne działy m edy­

cyny (anatom ija, histologija, fizyjologija, hygijena, patologija dośw iadczalna, toksy- kologija) stoją, na wysokości odpow iednich działów n au k przyrodniczych; patologiczne zaś jój d ziały wielce szw ankują, ponieważ o biegu większej części procesów chorobo­

w ych m ożna wyciągać w nioski tylko na sto ­ le sekcyjnym i z dośw iadczeń na zw ierzę­

tach, w środek zaś chorego człow ieka z a j­

rzeć niepodobna. W trudniejszem jeszcze położeniu znajd u je się tera p ija (leczenie chorób w ew nętrznych), k tó ra nader często narażona je s t na złudny wniosek: post hoc—

propter hoc. Zato gałęzie m edycyny p ra k ­ tycznej, m ające do czynienia z cierpieniam i łatw iej przystępnem i b adaniu i bespośre- dniem u działaniu, j a k ch iru rg ija , okulisty­

k a i in., zdobyły nierów nie lepiej ro zw i­

nięte i trw alsze podstaw y dla swój d ziała l­

ności, aniżeli tera p ija w ew nętrzna, i chyba n ik t z publiki nie uda się do hypnotyzera dla w ygojenia złam anej kości, usunięcia no­

w otw oru, leczenia k a ta ra k ty i t. p. U trz y ­ m ujem y na zasadzie wyżej w yłożonych do­

świadczeń, że student m edycyny, zam ierza­

ją c y oswoić się należycie z m etodą n au k o ­ wą, pow inien dokonać sam odzielnej pracy naukow ej w jednój z pracow ni zajm ujących się badaniam i fizycznemi, chemicznem i lub bijologicznem i, gdyż w klinice i przy łóżku chorego odpow iedniej w praw y nie tak ła ­ two nabędzie.

B adanie na człow ieku żyjącym nie może być tak ścisłem, tak w ielostronnem i wskroś przenikającem , ja k na przedm iocie m a rt­

wym lub naw et zw ierzęciu. T erap ija n a­

der często zniew oloną je s t czepiać się b a r­

dzo niepew nych i niedostatecznie określo­

nych wskazówek, a skuteczność jój w szcze­

gółowym przypadku często nie w ytrzym uje k ry ty k i, choć chory w yzdrow ieje. L ite ra ­ tu ra naukow a lek arsk a opisuje dość p rzy­

padków , w których chory w yzdrow iał, po­

mimo zastosowania zupełnie niew łaściw ych, a nieraz naw et w prost szkodliw ych śro d ­ ków leczniczych. W ielkiój pomocy udziela w praw dzie m edycynie praktycznej n ad e r bogata lite ra tu ra z niezm iernym m atery ja - łem kazuistycznym , opartym na sum iennem b adaniu przebiegu choroby i patologicz­

nych zm ian organów w razie śmierci.

T en zapas wiedzy kazuistycznój w raz ze znajomością anatom ii, fizyjologii i t. d. sta­

wia też w ykształconego lekarza wysoko po­

nad poziomem każdego lekarskiego dyle­

tanta, ale ten zapas wcale jeszcze nie w y­

starcza do w yjaśnienia istoty wielu objawów chorobowych i do podania zasad przeciw ­ działania szkodliw ym wpływom procesów chorobowych w każdym szczegółowym przypadku. N iezm ierny k ro k n aprzód uczy­

n iła nauka lek arsk a przez w ykrycie paso- rzytniczej p rzyrod y w ielu chorób zaraźli­

wych i epidem icznych, m ożna więc spodzie­

wać się, że przez ścisłe skojarzenie się ob- serw acyi klinicznej z badaniem dośw iad- czalnem na zw ierzęciu, nauk a w k ró tk im przeciągu czasu znów się znacznie posunie.

W wielu klinikach urządzono ju ż podręcz­

ne pracow nie do badań bijologicznych i d o ­ św iadczalnych. W każdym razie różnica pom iędzy obecnym rozw ojem m edycyny a stanem jój p rzed 30—40 laty niezm iernie je s t wielka, a każdy zw yczajny, należycie w ykształcony lek arz p ra k ty c zn y rozw ija obecnie bez wszelkiej w ątpliw ości n ie ró ­ wnie skuteczniejszą i pożyteczniejszą d zia­

łalność, aniżeli owe sław ne w swoim czasie znakom itości, do których publiczność odb y­

w ała niegdyś takie same pielgrzym ki, ja k obecnie do hypnotyzera. P rz y tój sposo­

bności zaznaczyć należy, że o tysiącach pom yślnych kuracyj każdego lekarza n ik t nic nie wspomina, albowiem należą one do jego obowiązku i odbyw ają się codziennie.

N aw et w takich razach, kiedy urato w an ie silnie zagrożonego zdrow ia w ym agało sk u ­ pienia w ielkiego zasobu um iejętności i po­

święcenia, pom yślny re z u lta t nie poczytuje się za w ielką zasługę opłacanego stróża zdrow ia. K ażde zaś niepow odzenie sk ład a się na k arb nieudolności lek arza, chociaż istnieją całe g ru p y cierpień bądźto nieule­

czalnych, bądźto podtrzym yw anych przez niew łaściw e zachow yw anie się samych pa-

506 w s z e c h ś w i a t. N r 32.

cyjentów , k ry n ica zaś wiecznego życia i zdrow ia nie została d otąd o d k ry tą. O d ­

w rotnie, przy każdej „c u d o w n ej0 kuracyi dyletanta rek lam a puszcza huczne fa je r­

w erki, ale zam ilcza zup ełn ie o tysiącznych jeg o niepow odzeniach. Z resztą, ja k w każ­

dym zawodzie, istnieją je d n o stk i dzieln iej­

sze i mniej uzdolnione, artyści i rzem ieślni­

cy, rz eteln i pracow nicy i partacze, tak i adepci m edycyny n ieraz nie dosięgają do wyżyn swego zadania, leczą bez myśli i ru - tynicznie, b lag u ją dla zaro bku codziennego, przechodzą do obozu hom eopatyi, czepiają się błyskotliw ego płaszcza będącego w m o ­ dzie lekarskiego dyletan ta i t. d. T akich zboczeń nie m ożna kłaść na k arb nauki le ­ karskiej albo naw et całego stanu lek arsk ie­

go, ta k samo, ja k nie godzi się obw iniać całego stanu praw niczego, gdy k tó ry z p r a ­ w ników dopuści się czynu krym inalnego.

U naszej publiczności i w kierującej jej opiniją prasie brukow ej istn ieją je d n a k in ­ ne zasady i zapatryw ania. P oniew aż ludzie jeszcze u m ierają, więc m edycyna nie w a rta szeląga, wszyscy zaś je j adepci — to p a r ta ­ cze. Cicha, sum ienna praca, skierow ana ku podtrzym yw aniu poziom u naukow ego w g ro ­ nie lekarzy, k u w spółdziałaniu postępow i, ku podtrzym yw aniu naukow ej i etycznej godności całego stanu, niem a najm niejszego znaczenia, nie zasługuje na żadne u w zg lę­

dnienie.

G dy je d n a k k tó ry z tego skrom nego g ro n a uzn a za pożyteczne d la osobistego in tere su u d erzyć w bęben re k la m y i um iz- gać się do łaskaw ych w zględów rep o rteró w , albo g dy sam ozw aniec lek arsk i w śmiałej proklam acyi za trąb i o zacofanym stanie m edycyny i o od k ry ty m przez siebie no ­

wym, niezaw odnym i zbaw iennym środku, w tedy cala ow a p ra sa w pełnej o rk iestrze im w tóruje i obnosi na p u k lerz u p rz ed p u ­ blicznością tych now ych zbaw icieli od śm ierci. Gdy w ypadnie w prasie ro zeb rać ja k ą ś kw estyją praw niczą, red ak ey ja nie- omieszka zasięgnąć zdania p ra w n ik a, gdy zaś idzie o kw estyją lekarsk ą, w swej n ie­

om ylności sama decyduje. W nioski w tym k ie ru n k u staw ia z ra jsk ą naiwnością, p rz y ­ tacza ja k o dokum enty szczęśliwych kuracyj w yzn an ia histeryczek i h o łduje niew zrusze­

nie scharak teryzo w an ej wyżej zasadzie post

h o c—p ro p ter hoc. E ntu zyjazm pracy b ru ­ kowej jlo się g a szczytu, gdy je j protegow any zdoła w ylegitym ow ać się uznaniem prasy zagranicznej. Lecz, że i za granicą istnieje prasa różnego g atu n k u i w ątpliw ej w arto­

ści, że np. sp iryty sty czne pism a chw ytają w szystko, co tylko na świecie w ydaje się, że wchodzi w zakres je j fantastycznych za­

biegów, na to nie zw raca się najm niejszej uw agi.

W pom yślniejszem położeniu względem prasy zn a jd u ją się nasi naturaliści. O ni p ra ­ cu ją także skrom nie i sum iennie, ogłaszają swe prace w P am iętn ik u Fizyjograficznym i niniejszem piśmie, sta ra ją się utrzym ać w k ra ju wiedzę z zakresu p rzyro dy n a wy­

sokości postępu i — zato w praw dzie n ik t ich rów nież nie chw ali—ale też nie zaczepia, albow iem prasa nie ośm iela się w ystępow ać w tym k ie ru n k u z dyletanckiem i p ro du k- cyjam i.

Je d e n fundam entalny za rzu t ośmielam się je d n a k staw iać naszój twórczości naukow ej:

prace zam ykają się zanadto w ram ach szpe­

ra n ia książkow ego lub drobiazgow ego zb ie­

ra n ia system atycznego m atery jału , a zamało wrydają owoców z sam odzielnych badań do­

św iadczalnych. P om ijam tu n auki filozofi­

czne, historyczne, praw nicze i t. p., które z n a tu ry sw ojej o parte są przew ażnie na studyjach książkow ych, choć też nie w y klu­

czają bynajm niej oryginalnej twórczości k tó ra u nas niezbyt obficie się ujaw nia.

N auki przyrod nicze zaś obracają się u nas przew ażnie w granicach system atycznego i fizyjograficznego szperania i rzadko tylko w ydają owoce samodzielnego badania do­

św iadczalnego. Nie lekceważę bynajm niej doniosłości fizyjograficznych poszukiw ań, ale sądzę, że takie zbieranie „szacownego m atery jału " stanow i poniekąd rzem ieślniczą p racę, k tó ra przynajm niej w znacznej części może być w ykonaną przez term inatorów pod k ieru n k ie m m ajstrów . Do ostatnich zaś należy um iejętne zużytkow anie zebra­

nego m a te ry ja łu dla zestawienia wniosków ogólniejszego znaczenia, ja k rów nież d o k o ­ nanie bad ań i doświadczeń w ym agających większój w praw y i dojrzałości um ysłow ej.

W a ru n k i u nas staw iają w praw dzie takiego ro d z a ju p ra cy wielkie przeszkody: p ra c u ­ ją c y nie może po większej części spodziew ać

N r 32. WSZECHŚWIAT.

się innćj nagrody, prócz w łasnego zadow o­

lenia i nie dobije się zw ykle uznania, dopó­

ki zagranica nie przyłoży do jego dzieła plom by uczoności. Również i środki b a ­

dania byw ają u nas n ader ograniczonem i.

Z drugiej zaś strony nie ulega w ątpliw ości, że istotny postęp może istnieć dopiero p rzy pom ocy doświadczalnego rozw iązyw ania ważnych zadań nauki, przez um iejętne syn­

tetyczne obrobienie zebranego m atery jału system atycznego i wogóle przez sam odziel­

ną oryginalną twórczość. P rz y k ła d y pewnej liczby dzielnych mężów, któ rzy pracow ito­

ścią i w ytrw ałością utorow ali sobie zaszczy­

tną k ary je rę naukow ą, ilu stru ją dostatecznie doniosłość podobnej dążności. W ystarczy tu odesłać czytelnika do pom ieszczonych w niniejszem piśmie bijografij znakom itych ziomków, k tó rzy stali się chlubą k ra ju i oka­

zali reszcie św iata cyw ilizow anego, że kraj ten nietylko spożywa jeg o duchow e owoce, ale płaci mu procenty w postaci niepośle­

dnich w łasnych o ryginalnych plonów.

Nie posiadam y w praw dzie bogato uposa­

żonych pracow ni, w których m ożnaby u sk u ­ teczniać badania obszerne i w ielkiej donio­

słości; ale istnieją ju ż przy m uzeum prze- mysłowem chemiczna i fizyczna, w posia­

dłości tow arzystw a lekarskiego bijologiczna pracow nia, a w razie potrzeby znalazłyby się także bogatsze środki d la dokonania k o ­ sztowniejszych dośw iadczeń. Potrzeba ty l­

ko łudzi p rzed staw iających gw arancyją skutecznego spożytkow ania tych środków.

(Jędrzej ewicz założył naw et o b serw atory- ju m astronom iczne z własnych zasobów).

Zw racam się w końcu do lekarzy, dla k tó ­ rych przew ażnie je s t przeznaczoną p raco ­ wnia przy tow arzystw ie lekarskiem , i do studentów m edycyny. P rac o w n ia tow arzy ­ stw a świeci przez w iększą część roku p u st­

kam i (!); w pracow niach bij ologicznych u n i­

w ersytetu szczupła tylko liczba studentów korzysta z w ybornój sposobności do osw o­

jenia się z m etodą naukow ą. Czem się to dzieje? J a k w ytłum aczyć i uspraw iedliw ić tę zdum iewającą obojętność? W spółdzia­

łają tu rozm aite niepom yślne okoliczności:

przew ażnie konieczność gorączkow ego ubie­

gania się za kaw ałkiem chleba, dalej brak widoków naukowej k a ry je ry , b rak um ieję­

tnej pomocy i przew odnictw a dla mniej

w praw nych pracowników; przedew szyst- kiem zaś niepojm owanie niezm iernej donio­

słości sam odzielnej produkcyi nauko wój.

Znaczna część studentów , zapisujących się n a k ursy lekarskie, nie k ieru je się p rzy w y ­ borze zaw odu lekarskiego zam iłowaniem do badań bijologicznych i świadomością cze­

kających lekarza tru dn ych i surow ych obo­

wiązków, ale m arzy tylko o zdobyciu pow a­

żanego stanow iska pośród społeczeństwa i zebraniu w iedzy, k tó ra w praktycznem zastosow aniu pow inna zamienić się na dojną krów kę. C ała uw aga ty ch term inatorów E sk u lap a („synam i" nazw ać ich nie można) skierow ana je s t tylko na ostateczne otrzy ­ m anie paten tu , upraw niającego ich do wy­

konyw ania p ra k ty k i, t. j. do pisania recept przy schem atycznem zapoznaniu się z ze- w nętrzą postacią choroby, zebranem p rze­

ważnie w klinicznych sem estrach przy łóż­

ku chorego. T ą drogą re k ru tu je się znacz­

na falanga p ra k ty c zn y cłfru ty n istó w . In n a część studentów" poświęca się w p ra­

wdzie zaw odow i z zam iłowania, ale niem a- jąc jasnego pojęcia o m etodzie naukow ej i właściw ym celu w ykształcenia uniw ersy­

teckiego, załatw ia się z nau k ą pobieżnie, przysw aja pam ięci m echanicznie treść swych kajetów i litografow anych k u rsó w , w p ra ­ cowniach zajm uje się tylko o tyle, o ile te zajęcia stały się obowiązkowem i i troszczy się przew ażnie o pom yślne prześlizgnięcie się przez egzam iny. Stosunkow o m ała ty l­

ko liczba potrafi zaoszczędzić dość czasu dla przebycia praktycznego nie obowiązko­

wego k u rsu w k ilk u pracow niach, bardzo nieliczne zaś jedn ostk i decydują się do p od­

jęcia badań samodzielnych, do głębszego w niknięcia w podstaw y i właściwy duch nauki. O statni tylko opuszczają uniw ersy­

tet z zupełną świadomością środków , celów i kierun kó w nauki, z rozw iniętym zm ysłem krytycznym , ze szczerem zam iłow aniem dla praw dy i badania naukow ego, w ypełniają swe obowiązki z należytem pojm ow aniem trudności ow ych zadań i przyczyniają się swemi pracam i do wzbogacenia lite ra tu ry naukow ej. Znaczna część m łodych lekarzy, którzy w uniw ersytecie nie skorzystali ze sposobności do gruntow niejszego oswojenia się ze ściśle naukow ą metodą, poznaje p rzy w stępow aniu w życie p rak tyczne braki na-

508 WSZECHŚWIAT. N r 32.

bytój wiedzy, szczególnie, g dy są obdarzeni bystrzejszym um ysłem . U siłu ją oni w y­

pełnić te b rak i przy pom ocy studyjów lite­

rackich, lecz książki n ig d y nie zastąpią bes- pośrednich sam odzielnych spostrzeżeń, n i­

gdy nie w ytw orzą tój pew ności sądu k ry ­ tycznego, ja k ą zdoła tylko nadać p rz ep ro ­ w adzenie sam odzielnego b adania naukow e­

go. S postrzeżenia klin iczn e i pryw atna p ra k ty k a d ostarczają w tym w zględzie tyl- i ko bardzo niedostatecznego surogatu. N a j­

lepszą sposobność do w ypełnienia wspo- m nionych braków dostarczyłoby w ykonanie pracy naukow ej w której z pracow ni uni­

w ersyteckich albo w pracow ni tow arzystw a lekarskiego. B rak odpow iedniego przew o ­ d nictw a w ostatniej dałby się, przy szczerój chęci pracującego, ja k o tako w ypełnić.

W iększa część lek arzy nie zdoła je d n a k zdobyć odpow iedniego czasu, gdyż zniew o­

loną je s t uganiać się za tru d n y m zarobkiem . B yw ają je d n a k je d n o stk i obdarzone dosta- tecznem i środkam i i zdolnościam i, k tóre m ogłyby poświęcić k ilk a la t czasu n a doko­

nanie p ra cy naukow ój. P o zo rn a ta strata czasu w ynagrodziłaby się w następstw ie so­

wicie przez nieoszacowane rosszerzenie i po­

głębienie wiedzy. P rzecież dochód z asy­

stentury p rz y k linikach i szpitalach rów na się albo zeru albo conaj wyżśj p o k ry w a ty l­

ko cząstkę potrzeb m łodego lekarza, k o rz y ­ ści zaś naukow e są tak niezm iernie w ielkie, że liczba kandydatów n a tak ie posady może być uw ażaną za bezgraniczną.

Sam odzielna p raca naukow a, prócz wzbo­

gacenia lite ra tu ry o jc z y stó j, po w innaby przynieść stanow i lekarskiem u jeszcze je d n ę wielką korzyść, a m ianow icie korzyść m o­

ralną. P rz y z n a ję z u p e łn ą słuszność po­

ważnym literatom , k tó rzy dom agają się od lekarzy, ażeby ile możności sami p rz y k ła d ali rękę do ro sprzestrzeniania śród publiczności jasn y ch i dokładnych pojęć o podstaw ach, m etodach i środkach m edycyny, do u s ta la ­ nia rozum nych zasad hygijenićznych, do u suw ania szkodliw ych przesądów i fałszy­

w ych w yobrażeń o przyczynach chorób i d ziałaniu środków lekarskich. L ek arz, poczuw ający w sobie dostateczną zdolność w ym ow y lub w ładający dobrze piórem , po­

w inien z m ów nicy lub w odpow iednich p i­

sm ach podziałać na publiczność we w spo­

m nianym kieru nk u. W tym w zględzie do­

tąd jeszcze zb y t m ało uczyniono. P o m i­

nięte winny być tylko pism a brukow e, do­

póki nie zm ienią dotychczasowego tonu i nie przestaną traktow ać n au k i w ogólności z lekceważeniem .

N ierów nie obszerniejszą i skuteczniejszą działalność pow inien jed n ak każdy lekarz rozw inąć w gronie stałój swojćj klijenteli, pow inien bespośrednio oświecać, w yjaśniać ile m ożności istotę, przebieg, objaw y każdćj choroby i racyjonalność środków w danym p rzy p ad k u przez naukę w skazanych. A ż e ­ by je d n a k być uzdolnionym do nauczania i wzbudzić zaufanie do nauki, należy ażeby lek arz sam nie był ru ty n istą, lecz zdaw ał sobie jasn ą spraw ę o podstaw ach i g ra n i­

cach swej nauki, a zdolność k u sprostaniu takiem u zadaniu nabyw a tylko wyżśj wska- zanem i drogam i.

G d y lekarz ograniczy się na rutynicznem zapisyw aniu p rzy każdym kaszlu nalew ki z ipek aku an y lub rostw o ru em etyku, przy każdem zapaleniu g a rd ła wody wapiennćj lub ch lo ran u potasu i t. d., nie powinno go zadziw iać, gd y p acy jen t m u niedow ierza, albow iem lek arz nie będzie w stanie w y tłu ­ maczyć m u zasady swego postępow ania.

N a zapytanie może mu tylko odpowiedzieć, że zapisuje te środki ta k samo bezm yślnie, ja k wielu jeg o kolegów i że w idział niby u innych pacyjentów pom yślne skutki. I n ­ ną je d n a k postać przyjm ie jego tłum aczenie, jeżeli wskaże pacyjentow i, że środki p rz y ­ jęte do żołądka nie dostają się w prost do płuc, ale przechodzą w pierw do cyrkulacyi, z ostatniój zaś do w szystkich organów ciała.

Jeśli daje się zauważyć pom yślny w pływ pewnój k uracy i, to nie dlatego, ażeby ona w yłącznie w pły w ała na dotknięty organ, ale, że usuw ając szkodliwe w pływ y na o r­

ganizm w ogólności, postaw iła go je d y n ie w najpom yślniejszych w arunkach dla rozw i­

nięcia sam odzielnego regulacyjnego współ­

działan ia w szystkich organów . O rganizm więc po większej części sam dokonyw a k u ­ racy i, lek arz zaś udziela mu tylko um ieję­

tnie zastosow anej pomocy. U suw ając wszel­

k ą tajem niczość w swojem postępow aniu, o ile pew ne m oralne względy w niektórych okolicznościach nie n akazują ścisłój dyskre- cyi, lekarz tem samem usuw a podstaw y do

N r 32. w s z e c h ś w i a t. 509 podejrzy w ania go o obłudne postępow anie,

0 m ateryjalne w yzyskiw anie pacyjenta. Z a­

m ieniwszy się tym sposobem na szczerego 1 życzliwego doradcę pacyjenta, wzbudzi nietylko ogólne pow ażanie dla swego p o ­ wołania, ale i bezw zględne zaufanie do nie­

w zruszonych podstaw nauki i cześć dla jój m ajestatu.

P ro f. H en ryk Hoyer.

PROMIENIOWANIE SŁODU

K w estyją prom ieniow ania słońca należy do tych spraw naukow ych, do których czę­

sto w racać nam przychodzi, stanow i ona bowiem zagadkę ściągającą bezustannie uwagę badaczy. Z agadka ta polega prze- dew szystkiem n a stateczności objawów z prom ieniow aniem słońca zw iązanych. W e­

dle w szelkich w skazów ek historycznych przez ciąg k ilk u ostatnich tysiącoleci, od­

kąd człow iek nauczył się pozostaw iać w y­

raźne ślady bytu swego na ziem i, nie n astą­

piła żadna znaczniejsza zm iana w ilości cie­

pła, ja k ą nas słońce obdarza, a zapew ne i o wiele daw niźj, przed całemi setkam i ty- siąeoleci, prom ieniow anie słoneczne niew ie­

le odstępowało od obecnego swego n a tę ­ żenia.

Z daw niejszych pom iarów P o u illeta i n o ­ wszych L an g ley a znamy, ze znacznem p rzy ­ najm niej przybliżeniem , ilość ciepła, ja k ą pow ierzchnia ziemi naszój otrzym uje od słońca w ciągu sekundy, a stąd obliczyć możemy dalój i w szystką ilość ciepła, ja k ą słońce co sekunda na w szystkie strony p rz e­

strzeni światowój rossyła. W edług nieda­

w nych rachun ków Thom sona ilość ta ciepła je st tak olbrzym ia, że przeobrażona w p ra ­ cę w ykonaćby m ogła 476 sekstylijonów (476 X 1 0 21) koni parow ych, a ilość ciepła wysyłana przez każdy m etr kw adratow y pow ierzchni słońca w yraża się przez 78000 tychże jed n o stek m echanicznych. Skoro zaś, pomimo ta k potężnego i bezustannego u b ytku, nadsyła nam słońce niezm ienną za­

wsze ilość ciepła, p row adzi to bespośrednio do wniosku, że i tem p eratu ra słońca od cza­

sów bardzo daw nych istotnój zm ianie uledz nie mogła, tak ja k piec ogrzewa izbę jed n o ­ stajnie, dopóki płonący w nim ogień na je - dnakićj wysokości tem peraturę jeg o u trz y ­ m uje. Jeżeli więc n a słońcu zachow uje się tem p eratu ra stateczna, musi ono posiadać bezustanne źródło ciepła, które je ciągle zasila i w ynagradza bezustanne straty. Ź ró ­ dło to ciepła słonecznego starano się tłum a­

czyć bądź przez procesy chemiczne n a słoń­

cu zachodzące, bądź przez spadek b ry ł me- teorycznyćh, bądź przez ściąganie się słoń­

ca. W illiam Thom son ’) wysuwa na pier­

wszy plan inny jeszcze czynnik, mianowicie prąd y ognistopłynnej masy słońca, które silniejszem ciepłem w arstw głębszych zasi­

lają ustaw icznie ub y tek ciepła, powodowany przez stygnięcie jeg o pow ierzchni.

W szystkie te wszakże teo ry je niezbędne są tylko wtedy, gdy przyjm ujem y, że tem - 1 p eratu ra słońca pozostaw ać m usi stałą, aby

! w ysyłana przez nie ilość ciepła u trzy m y w a­

ła się na jednakiój wysokości, i że w raz z obniżaniem się jego tem p eratu ry słabnąć też musi jego prom ieniow anie. Czy je d n a k przypuszczenie takie je s t koniecznem , czy rzeczywiście ma być tak niezbędną w zaje­

mna zależność między natężeniem prom ie­

niow ania słońca a jego tem peraturą? P y ­ tanie to p oruszył p. Jo h n A itken, znany z krytycznych sw ych badań nad pow staw a­

niem m gły i rosy, i w nocie przedstaw ionej tow arzystw u królew skiem u w E d y m b u rg u dochodzi do wniosku, że przyjm ow ana po­

wszechnie w teoryjach słońca w zajem na z a ­ leżność tem p eratu ry jego i prom ieniow ania nie je s t bynajm niój niezbędną, poniew aż ilość wysyłanego ciepła może naw et w zra­

stać przy spadku tem peratury.

Na poparcie swego poglądu przytacza kilk a argum entów . W iadom o n ajpierw , że m atery ja w różnych stanach bardzo się rozmaicie zachow uje pod w zględem zdolno­

ści w ysyłania ciepła; ta k np. płom ień gazo ­ wy p rzy obfitym dopływie p o w ietrza świeci bardzo słabo i, jak k o lw iek posiada tem p era­

tu rę znacznie wyższą, w ysyła daleko mnićj ciepła, aniżeli zw y kły płom ień św iecący.—

P ow tóre, p ierw ia stk i w ysyłają w ogólności

') Ob. „F izyka słońca i księżyca1' W szechświat z r, z. str. 249 i nast.

510 w s z e c h ś w i a t. N r 32.

mniój ciepła aniżeli ioli zw iązki, a dostrze­

żenia nauczyły, że zdolność prom ieniow ania ciał w zrasta w raz z zaw iłością ich budow y.

N iew ątpliw em je s t w reszcie, że w tem p era­

tu rach wysokich zw iązki u leg ają roskłado- wi i rosszczepiają się w form y prostsze, ja k znów ciała, ja k k o lw ie k posiadają w zajem ne ku sobie pow inow actw o, łączą się w zw iąz­

ki dopiero, gdy te m p e ra tu ra opada poniżej pew nego oznaczonego p u n k tu .

W y n ik a z tego, że na słońcu z pow odu wyższej jeg o tem p eratu ry substancyje istnieć muszą w form ie prostszej aniżeli na ziemi, za czem p rzem aw iają zresztą i inne badania;

praw dopodobnem je s t tedy, że m atery ja na słońcu posiada słabszą, aniżeli n a ziemi, zdolność prom ieniow ania. W dalszym zaś ciągu wnieść m ożna, że im gorętszem było­

by słońce, tem prostszą byłaby jego budow a, a tem samem prom ieniow anie zachodziłoby słabiej. Nie potrzeba tedy przyjm ow ać pro- porcyjonalności m iędzy tem p eratu rą a ilo­

ścią w ysyłanego ciepła: te m p e ra tu ra może opadać, a pomimo to, w sk u tek zachodzą­

cych zm ian budow y, prom ieniow anie doko­

nyw ać się może z natężeniem w iększem .—

W czasach ubiegłych słońce być m ogło zn a­

cznie gorętszem , z pow odu prostszej w szak­

że budow y wysyłać ono mogło ciepła nie więcćj, aniżeli obecnie; gdy następ n ie sty­

gło, substancyje jego p rzyjm ow ały skład bardziej zawiły, a ilość w ysyłanego ciepła pozostaw ać m ogła jed n ak ą.

N a podstaw ie podanćj wyżej oceny n atę­

żenia prom ieniow ania słonecznego obliczył dalej Thom son, że jeże li źródło ciepła sło­

necznego polega na ściąganiu się m asy słoń­

ca, to zm niejszanie się jeg o p ro m ien ia w y­

nosić musi około 35 m etrów rocznie, co w ciągu dw u tysięcy la t czyni dziesięcio- tysiączną część jeg o długości. D odać w szak­

że należy, że rach u n k i sw oje o p a rł T h o m ­ son na daw niejszych obserw acyjach P ouil- leta; dokładniejsze pom iary L an g le y a w y­

kazały, że rezultaty otrzym ane przez P o u il- leta były zbyt słabe, a na podstaw ie tych now ych danych przyjąć należy, że ciepło w ysyłane w ciągu sekundy przez jed en m e tr k w adratow y jego pow ierzchni w yraża się przez 133 000 koni parow ych, zam iast po danej wyżej liczby 78000, co znaczy po­

w iększenie w stosunku 1 :1,7. Idzie więc

za tem, że aby ta k zw iększona ilość p ro ­ mienistej energii słońca w ynagradzaną była przez ściąganie się je g o masy, prom ień jego m usiałby w ciągu ro k u kurczyć się znacznie więcej, aniżeli o 35 m etrów. W e d łu g wszakże powyższych uw ag A itken a rozw i­

ja ć się może n a słońcu p rzy jego stygnięciu en erg ija i w inny sposób, p rzy obniżającej się tem p eratu rze zachodzić mogą związki, przyczem w zbudza się ciepło, opóźniające dalszy spad ek tem peratury.

U w ag i powyższe, ja k sam au to r nacisk na to kładzie, m ają znaczenie jed y n ie spekula- tyw ne; w skazują one jed n ak , że zdolność prom ieniow ania słońca z biegiem czasu przeinaczać się m ogła ilościowo i jakościo­

wo i nie je s t koniecznie p ro po rcyjon aln ą do tem p eratu ry , a stąd też w szelka ocena tem p eratu ry słońca, polegająca na jeg o p ro ­ m ieniow aniu, przed staw ia w artość bardzo w ątpliw ą. Tem więcćj niepew ne w ydaw ać się m uszą dochodzenia,m ające na celu o zna­

czenie czasu, przez ja k i zasób ciepła słone­

cznego w ystarczyć jeszcze może do u trz y ­ m ania życia na ziemi, jak k o lw iek pierw szo­

rzędni fizycy na dociekania tak ie nie w a­

h ali się p ra cy swój łożyć.

S . K.

KEGHfKA HM1KGW&* -

ASTRONOMIJA.

— Pow ierzchnia Marsa. N a podstaw ie obserw acyj p. P e rr o tia (ob. W szechśw iat z r. b. str. 495) w nio­

skuje p. F izeau, że pow ierzchnia Marsa w obec­

nym stanie je s t zlodow aciałą. W edług tego fizyka p o k ry ta je st ona olbrzym iem i lodnikam i, odpowia- dającem i ziem skim naszym lodnikom , ale zajm u- jącem i rozległość o wiele większą i które stąd okazują daleko w ybitniejsze objaw y ru ch u i p ęka­

nia. W tak im razie osobliwe kan ały na M arsie, któ re w ydają się jakby utw oram i sztucznem i, b y ­ ły b y ro sp ad lin am i pól lodowych. H ipoteza ta, ja k to w ykazuje p. F izeau , zgodną je s t z głów nem i da- nem i, ja k ie d o tąd o planecie tej posiadam y; do d an y ch ty ch należą: 1) długa trw ałość pór roku na M arsie, dw a razy przechodząca długość pór ro ­ ku n a ziem i; 2 ) słaba ciężkość na jego pow ierzch ­ ni; 3) te m p e ra tu ra znacznie niższa aniżeli na zie­

m i; 4) w reszcie, atm osfera rzadsza aniżeli n a zie­

m i, a tem sam em słabo usposobiona do p o c h ła ­ n ia n ia i przechow yw ania ciepła słonecznego. Ten ostatn i w zgląd, ja k wiadom o czytelnikom naszym (W szechśw iat z r . z. str. 277), był też powodem