„Obserwatorium Ekonomiczne” PTE
Dodatek on-line do „Przeglądu Ekonomicznego”
ISSN 2082-3312 „Przegląd Ekonomiczny”
Dodatek przygotowany przez pracujący pod redakcją Janusza J. Tomidajewicza zespół autorski w składzie:
- dr Paweł Błaszczyk z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP, - dr hab. Maciej Cieślukowski z Katedry Finansów Publicznych UEP,
- dr hab. Baha Kalinowska-Sufinowicz z Katedry Makroekonomii i Badań nad Rozwojem UEP, - dr hab. Sławomir Kalinowski z Katedry Ekonomii na Wydziale Ekonomiczno-Społecznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,
- dr hab. Piotr Lis z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP,
- dr Joanna Mazurkiewicz z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP,
- prof. dr hab. Janusz J. Tomidajewicz z Katedry Ekonomii Międzynarodowej na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego,
- dr hab. Krzysztof Waliszewski z Katedry Pieniądza i Bankowości UEP.
Sytuacja gospodarczo-społeczna Polski po IV kwartałach 2016 r.
Wprowadzenie
Charakterystyka i ocena sytuacji gospodarczej Polski po czterech kwartałach 2016 roku jak zwykle posta- wiła nasz zespół przed dylematem wymagającym wyboru między kompletnością i precyzją dostępnych danych a terminem publikacji naszego raportu. Rezultat, jaki prezentujemy naszym czytelnikiem, jest więc kompromisem, któremu można zarzucić zarówno oparcie się na niepełnych i nie dość precyzyjnych in- formacjach, jak i niewystarczającą aktualność przeprowadzonych tu analiz i formułowanych opinii.
W szczególności przyjęte na początku założenie, że w naszych raportach będziemy starali się z jednej strony obserwować przebieg i tendencje występujące w procesach czysto gospodarczych, zaś z drugiej strony konfrontować je z ich socjalnymi i społecznymi konsekwencjami, napotkało na poważne bariery informacyjne. W konsekwencji część naszego raportu poświęcona ocenie społecznych konsekwen- cji ewolucji sytuacji ekonomicznej ma dość ogólny, a w pewnych elementach jedynie szacunkowy lub wy- rywkowy charakter. Zdając sobie sprawę z tych słabości naszych raportów będziemy nadal dążyli do tego by dawały one podstawę do oceny oraz konfrontacji społecznych i ekonomicznych aspektów procesów rozwojowych w Polskiej gospodarce. W odniesieniu do sytuacji gospodarczo-społecznej w 2016 roku ma to naszym zdaniem tym większe znaczenie, że jest to pierwszy rok realizacji nowego programu polityczne- go, w którego centrum znalazło się zwiększenie znaczenia społecznych i socjalnych efektów polityki go- spodarczej.
Niestety efekty sztandarowego projektu społecznego realizowanego w 2016 roku, jakim stał się program „Rodzina 500+”, ciągle nie mogą być w pełni ocenione w oparciu o dane statystyczne. W szcze- gólności brak jest danych pozwalających ocenić, na ile przyczynił się on do ograniczenia ubóstwa oraz do zmniejszenia dysproporcji dochodowych w naszym społeczeństwie. Jeszcze inną kwestią, której nie poruszamy w związku z tym programem, jest jego skuteczność jako narzędzia polityki demograficznej.
Dlatego, w miarę uzyskiwania niezbędnych informacji statystycznych, do kwestii tej będziemy wracali w naszych kolejnych raportach.
Podobnie jak przy poprzednich raportach, także tym razem chcielibyśmy wyrazić nadzieję, że mimo niedoskonałości i braków obciążających zespól autorski, nasz raport okaże się przydatny naszym czytelnikom.
Janusz J. Tomidajewicz
1. Aktywność gospodarcza w IV kwartale i w całym 2016 r.
W IV kw. 2016 r. stopa wzrostu realnego PKB wyniosła 3,1% w porównaniu do 4 kw. 2015 r. (wyrówna- na sezonowo, w cenach stałych, 2010=100). Natomiast średnioroczne tempo wzrostu w całym 2016 r.
wyniosło wg danych Eurostatu (w cenach stałych) 2,8 % wobec 3.9% w 2015 r. i 3,8% zakładanych w założeniach budżetowych na ten rok. Oznacza to wyraźne osłabienie wzrostu gospodarczego o ponad jeden punkt procentowy w skali roku. Wynik ten ukształtował się na skutek dwóch przeciwstawnych ten- dencji. Z jednej strony w gospodarce obserwuje się systematyczny wzrost konsumpcji, zasilany rządowym programem „Rodzina 500 plus”, co w statystykach obrazuje wzrost spożycia w sektorze gospodarstw do- mowych i wydatków rządowych. Pozytywnym trendem jest także utrzymywanie się wysokiej dynamiki eksportu (tempo wzrostu eksportu w 2016 wyniosło 5,4% wobec 5,2% w 2015 r.), pomimo pewnego osłabienia koniunktury w skali całej Unii Europejskiej (w całej UE średnie tempo wzrostu PKB spadło z 2,2 % w 2015 r. do 1,9% w 2016 r.) i zasilania go w znacznej części importem. Z drugiej strony – nastę- puje systematyczny spadek inwestycji. Przedsiębiorcy nie decydują się na tworzenie podstaw do wzrostu swojego majątku trwałego. Jest to tym bardziej niepokojące zjawisko, że spadek nakładów inwestycyjnych w skali roku jest najgłębszy od czasu wejścia Polski do UE.
Wprawdzie na tle pozostałych krajów UE Polska ciągle pozostaje krajem rozwijającym się względnie szybko (w 2016 r. jedynie siedem krajów UE rozwijało się szybciej niż Polska), jednak rozwar- stwienie strony konsumpcyjnej i inwestycyjnej gospodarki zaczyna utrzymywać się niepokojąco długo, ukierunkowując jej funkcjonowanie na osiąganie efektów krótkookresowych, pozbawionych podstaw dłu- goterminowego wzrostu. Odwrócenie tych tendencji powinno stać się priorytetowym celem polityki go- spodarczej w kolejnych okresach. Dodatkowo, zasilanie konsumpcji gospodarstw domowych jest kosz- towne i uwarunkowane osiąganiem długookresowej stopy wzrostu gospodarki powyżej kosztu długu finansującego wydatki prospołeczne (tabela 1 oraz rys. 1 i 2).
Tabela 1. Składowe Produktu Krajowego Brutto w latach 2004–2016 (wyrównane sezonowo, w ce- nach stałych, 2010=100, ujęcie kwartalne, w mln PLN)
Lata PKB Wydatki
rządowe Konsumpcja Inwestycje Eksport Import 03.2004 274 302,1 54 070,4 170 663,7 46 183,7 90 416,4 92 064,7 06.2004 277 665,7 54 079,5 172 924,0 46 341,9 91 671,3 97 795,8 09.2004 276 405,7 54 453,8 173 529,6 47 206,5 92 330,8 97 640,6 12.2004 280 519,0 55 965,4 174 906,4 48 506,1 92 559,6 94 865,9 03.2005 282 877,7 55 273,1 175 851,5 48 633,2 94 523,6 93 282,2 06.2005 283 955,9 56 854,1 176 427,5 50 344,1 99 306,2 101 386,7 09.2005 289 334,2 57 535,8 178 203,7 51 533,0 101 609,3 102 002,1 12.2005 291 597,8 58 185,0 179 761,0 53 045,4 107 190,7 109 279,7 03.2006 297 048,6 59 566,1 181 851,8 50 894,3 112 175,4 116 089,6 06.2006 300 920,4 59 687,3 184 679,0 56 774,7 114 282,9 116 914,9 09.2006 307 849,0 60 336,4 187 383,5 59 053,2 118 093,7 119 750,3 12.2006 312 418,9 59 899,2 190 355,0 61 671,9 120 146,5 127 340,5 03.2007 319 418,9 60 693,4 193 460,5 64 789,4 123 546,5 135 563,7 06.2007 323 369,4 61 407,3 196 167,3 66 677,7 125 694,8 136 344,1 09.2007 327 561,8 61 354,5 199 523,8 70 186,7 129 597,7 139 583,1 12.2007 335 419,4 62 429,0 201 879,2 72 121,9 134 134,3 144 391,1 03.2008 337 819,7 62 864,3 205 193,7 73 446,9 138 261,7 154 918,9 06.2008 339 677,8 64 341,5 208 147,8 75 782,9 137 996,6 154 952,2
09.2008 340 699,9 65 627,7 210 044,9 74 770,2 135 889,0 154 278,6 12.2008 339 488,3 65 553,7 212 908,1 74 706,9 130 487,1 144 256,0 03.2009 344 895,2 67 052,8 214 458,5 75 311,5 126 581,6 131 529,1 06.2009 346 273,3 66 209,4 215 720,9 72 711,9 125 503,3 127 443,8 09.2009 347 639,1 66 086,1 217 293,3 72 729,1 129 092,0 135 180,1 12.2009 353 318,7 67 840,3 218 455,4 72 453,5 133 491,8 138 878,7 03.2010 353 601,8 67 819,6 219 829,0 70 898,9 137 357,5 143 982,9 06.2010 358 784,4 68 678,8 221 305,9 72 314,6 145 005,3 153 641,1 09.2010 363 130,5 70 056,2 223 408,2 72 300,4 145 857,6 152 802,9 12.2010 367 845,7 69 027,1 225 087,4 73 695,8 150 377,1 157 140,1 03.2011 372 094,7 68 592,0 227 049,8 75 444,8 153 460,6 159 088,8 06.2011 376 958,0 68 313,4 228 917,5 77 785,7 154 428,7 162 711,1 09.2011 381 716,7 67 172,9 230 161,3 79 403,9 158 021,7 161 231,4 12.2011 385 359,9 67 792,3 230 922,8 80 207,0 158 833,4 160 302,5 03.2012 385 690,1 67 446,6 231 324,3 79 521,3 161 582,3 164 093,1 06.2012 384 829,4 67 434,6 231 441,9 78 662,7 162 412,7 160 867,9 09.2012 386 270,7 67 918,9 230 830,7 77 405,0 162 569,8 157 595,0 12.2012 385 226,0 68 000,6 231 089,8 77 080,8 165 807,8 159 116,9 03.2013 385 983,8 69 241,1 230 990,3 75 441,8 167 311,2 161 124,2 06.2013 389 971,6 68 598,0 231 043,6 76 563,7 170 984,0 158 577,6 09.2013 392 982,1 69 184,8 232 402,8 78 016,0 175 803,2 165 342,5 12.2013 393 820,3 69 453,5 233 117,5 78 890,6 176 701,2 166 916,4 03.2014 397 871,0 69 989,4 234 823,0 82 233,0 179 892,6 173 387,9 06.2014 402 230,0 71 760,7 236 814,7 84 098,5 183 330,4 177 157,6 09.2014 405 591,7 72 325,4 238 542,1 85 822,6 186 137,1 182 519,5 12.2014 407 887,9 72 183,6 240 682,0 87 347,6 189 261,4 183 920,5 03.2015 413 950,7 72 306,7 242 345,6 90 065,0 194 707,2 186 840,5 06.2015 416 218,3 72 955,0 244 314,8 89 922,1 194 313,6 187 651,8 09.2015 421 231,9 73 238,0 245 622,2 90 864,8 201 588,0 191 878,3 12.2015 425 233,7 75 012,4 247 632,9 89 793,4 205 525,1 198 130,9 03.2016 425 416,0 75 362,7 249 766,4 87 748,8 208 026,1 202 786,8 06.2016 429 535,1 75 893,4 251 862,3 86 449,8 215 682,8 208 313,0 09.2016 431 077,9 76 734,8 254 934,4 84 584,6 216 276,8 208 171,8 12.2016 438 370,4 77 220,8 257 637,9 84 089,4 222 385,5 212 070,0 Źródło: opracowanie na podstawie CEIC.
Rysunek 1. Składowe Produktu Krajowego Brutto w latach 2004–2016 (wyrównane sezonowo, w cenach stałych, 2010=100)
Źródło: opracowane na podstawie danych z tabeli 1.
Rysunek 2. PKB, spożycie w sektorze gospodarstw domowych i nakłady brutto na środki trwałe w Polsce w latach 2005–2016 (rok poprzedni=100)
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
Na rysunku 3 ukazano skalę wpływu spożycia (konsumpcja i wydatki publiczne), inwestycji oraz eksportu netto na wzrost realnego PKB. Dane te nie są wyrównane sezonowo. W takim ujęciu źródłem wzrostu jest konsumpcja oraz wydatki rządowe i samorządowe, ale również saldo obrotów bieżących (nie- stety tylko w ujęciu bez wyrównania sezonowego). Inwestycje nadal się zmniejszają, chociaż w akumulacji wystąpił przyrost rzeczowych środków obrotowych.
Rysunek 3. Skala wpływu wybranych kategorii na wzrost realny PKB
Objaśnienia: PKB niewyrównany sezonowo; ceny stałe średnioroczne roku poprzedniego.
Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego.
W gospodarce 4 kwartału 2016 r. wystąpiło w cyklu gospodarczym wyhamowanie tendencji spad- kowych i zbliżanie się gospodarki do potencjału wzrostu. Powstaje oczywiście pytanie o możliwości two- rzenia wyższego od osiąganego potencjału wzrostu. W 4 kwartale 2016 r. gospodarka pozostała w fazie spadkowej cyklu koniunkturalnego (rys. 3).
Rysunek 3. Zmiany cykliczne produktu krajowego brutto w Polsce w latach 2002–2016
-.02 -.01 .00 .01 .02
12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.9 13.0
2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
PKB (ln, sa) Składnik niecykliczny Cykl
Objaśnienia: dane kwartalne, w cenach stałych, 2010 rok odniesienia, szeregi wyczyszczone z sezonowości i uwzględnione dni robocze, według ESA2010, w logarytmach naturalnych. Filtr asymetryczny Christiano- -Fitzgerald (I).
Źródło: szacunki własne z wykorzystaniem danych Eurostat i oprogramowania eViews 8.
Przedstawione wyniki gospodarcze znajdują odzwierciedlenie w zmianach kondycji poszczegól- nych sektorów (rys. 4). W 2016 roku w sektorze przedsiębiorstw odnotowano wzrost produkcji sprzedanej
przemysłu o 3,2% (wobec wzrostu o 6,0% w 2015 r.), w tym najbardziej wzrosła w zakresie dóbr kon- sumpcyjnych. Wzrost sprzedaży odnotowano w 24 z 34 działów przemysłu, przy czym największą dyna- mikę zaobserwowano w sprzedaży mebli (12,1%), wyrobów z metali (8,8%) oraz pojazdów samochodo- wych (7,2%).
Podobnie korzystne tendencje utrzymywały się w sprzedaży detalicznej. Według wstępnego sza- cunku GUS, sprzedaż detaliczna w 2016 r. była wyższa niż przed rokiem o 4,7% (wobec wzrostu o 5,4%
w 2015 r.). Dynamika ta była jeszcze wyższa w przedsiębiorstwach handlowych o liczbie pracujących po- wyżej 9 osób, gdzie tempo wzrostu sprzedaży wyniosło 5,7%. Wśród grup towarowych największy wzrost sprzedaży w 2016 r. obserwowano w grupach: pojazdy samochodowe, motocykle, części (o 8,8%), żyw- ność, napoje i wyroby tytoniowe (o 6,4%) oraz pozostałej sprzedaży detalicznej w niewyspecjalizowanych sklepach (o 5,6%). Podobne tendencje (wzrost sprzedaży żywności i wyrobów tytoniowych) zaobserwo- wano w grupach towarowych w handlu hurtowym.
Wzrost sprzedaży w handlu detalicznym i hurtowym jest elementem sprzyjającym poprawie wyni- ków w transporcie. Szacuje się, że w 2016 r. sprzedaż usług w jednostkach transportu ogółem była o 6,3%
wyższa niż przed rokiem (wobec wzrostu o 2,4% w 2015 r.). Warto podkreślić, że wyniki te ukształtowały się dzięki wynikom transportu samochodowego (wzrost o 6,7%) oraz magazynowaniu i działalności usłu- gowej wspomagającej transport (wzrost o 6,1%,). Wyniki te dotyczyły przewozu ładunków.
Odmienne tendencje odnotowywano natomiast w sektorze budowlano-montażowym, w którym produkcja ogółem w 2016 r. był niższa niż przed rokiem o ok. 7% (podczas gdy w 2015 r. notowano wzrost o 3,7%). Warto podkreślić, że spadek obserwowano we wszystkich działach budownictwa, przy czym w przedsiębiorstwach, których głównym rodzajem działalności jest realizacja projektów zwią- zanych ze wznoszeniem budynków spadek ten wyniósł 30,2%.
Rysunek 4. Dynamika zmian produkcji wybranych sektorów gospodarki w latach 2010–2016 (w cenach stałych, rok poprzedni=100)
Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego.
Poprawa bieżących wyników przedsiębiorstw wydaje się stać w sprzeczności z pogarszającym się stanem inwestycji. Przyczyn zablokowania działalności inwestycyjnej należy poszukiwać w oczekiwaniach przedsiębiorców co do kształtowania się przyszłej sytuacji rynkowej. W badaniu koniunktury przedsię- biorcy wskazali zmniejszenie istotności barier wynikających z niedostatecznego popytu na towary i usługi.
Jako największe trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej firmy wskazywały natomiast wzrost kosztów zatrudnienia, uciążliwość bariery związanej z niedoborem wykwalifikowanych pracowników (któ- rej znaczenie w skali roku wzrosło w największym stopniu). Ujawnia się tym samym dwoistość sytuacji na rynku pracy, w której poprawa pozycji pracownika stanowi dodatkowe obciążenie dla pracodawcy i przesunięcie ciężaru wydatków z inwestycji na bieżące funkcjonowanie firmy. Rosnące znaczenie dla po- dejmowanej działalności inwestycyjnej ma także niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej.
Piotr Lis, Joanna Mazurkiewicz
2. Rynek pracy w 2016 roku
1. Tendencje zmian
Sytuacja na polskim rynku pracy w 2016 roku kształtowała się pomyślnie, zwłaszcza jeżeli chodzi o stopę bezrobocia (BAEL). Wskaźnik ten osiągnął najniższą wartość począwszy od wprowadzenia badania ak- tywności ekonomicznej w Polsce, tj. od maja 1992 roku, obniżając się od 7% w I kwartale do 5,5% w IV kwartale 2016 roku. W tym samym okresie liczba bezrobotnych spadła z 1203 tys. do 957 tysięcy osób, a więc poniżej miliona osób. Tendencji tej towarzyszył korzystny wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej (z 16012 tys. do 16325 tys. osób), a także zwiększenie wskaźnika zatrudnienia z 52,1%
do 53,2% [GUS 2017a].
Wykres 1. Podstawowe mierniki rynku pracy w Polsce w latach 2013–2016 (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym)
55,5 55,9 56,2 56,1 56 56,1 56,5 56,3 56 55,8 56,4 56,5 56,1 56,2 56,3 56,3
49,3 50 50,7 50,6 51,1 51 51,9 51,7 51,1 51,6 52,4 52,6 52,1 52,7 53 53,2
11,3 10,4 9,8 9,8 8,6 9,1 8,2 8,1 8,6 7,4 7,1 6,9 7 6,2 5,9 5,5 0
10 20 30 40 50 60
1_k 2013
2_k 2013
3_k 2013
4_k 2013
1_k 2014
2_k 2014
3_k 2014
4_k 2014
1_k 2015
2_k 2015
3_k 2015
4_k 2015
1_k 2016
2_k 2016
3_k 2016
4_k 2016
az z b
Symbole: az – współczynnik aktywności zawodowej, z – wskaźnik zatrudnienia, b – stopa bezrobocia, BAEL – badanie aktywności ekonomicznej ludności.
Źródło: [GUS 2017a].
Jeżeli chodzi o stopę bezrobocia rejestrowanego w ujęciu miesięcznym, to obniżała się ona od 10,2% w styczniu do 8,2% w październiku i listopadzie, natomiast lekko podwyższyła się do 8,3%
w grudniu 2016 roku [GUS 2017b].
2. Nierówności płci
Ze względu na Dzień Kobiet w dniu 8.03 oraz Dzień Mężczyzn w dniu 10.03 analizę szczegółową skon- centrowano na tym, jak sytuacja na polskim rynku pracy w 2016 roku kształtowała się w zależności od płci. Rozważania przeprowadzono z uwzględnieniem relatywnych mierników, które pozwalają jedno- cześnie na dokonanie oceny skali nierówności płci występujących w sferze aktywności zawodowej, zatrud- nienia oraz bezrobocia.
Współczynnik aktywności zawodowej ogółem wzrósł nieznacznie z 56,1% w I kwartale do 56,3%
w IV kwartale 2016 roku, na co złożył się wzrost omawianego wskaźnika dla subpopulacji mężczyzn (od 64,5% do 65,1%) oraz wahania współczynnika aktywności zawodowej dla subpopulacji kobiet od 48,3% w I kwartale do 48,4% w II i III kwartale oraz do 48,2% w ostatnim kwartale badanego roku.
Ostatecznie można było zatem dostrzec nieznaczne osłabienie aktywności zawodowej kobiet, czego przy- czyną mógł być wprowadzony w 2016 roku program 500+. W roku tym można było również zaobserwo- wać zwiększenie nierówności płci w sferze aktywności zawodowej, gdyż w I kwartale współczynniki ak- tywności zawodowej w zależności od płci różniły się o 16,2 punktu procentowego, natomiast w ostatnim
kwartale – już o 16,9 p. proc. Tendencja zwiększania się nierówności płci – na niekorzyść kobiet – w tej sferze była dość trwała.
Wykres 2. Współczynnik aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia według płci w Polsce w 2016 roku (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym)
48,3 48,4 48,4 48,2
64,5 64,7 65,0
44,9 45,5 45,4 45,5
60,0 60,6 61,3 61,6
65,1
40 45 50 55 60 65 70
1. kw 2. kw 3. kw 4. kw
WAZ: K WAZ: M WZ: K WZ: M
Uzupełnienie – legenda zawiera: współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet (WAZ: K), współ- czynnik aktywności zawodowej wśród mężczyzn (WAZ: M), wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet (WZ:
K), wskaźnik zatrudnienia wśród mężczyzn (WZ: M).
Źródło: [GUS 2017a; GUS 2017c].
Z kolei, jeżeli rozważyć zmianę wskaźnika zatrudnienia według płci, to kierunek zmian był nieco inny niż w przypadku aktywności zawodowej. I tak, wskaźnik zatrudnienia był wyższy wśród mężczyzn niż wśród kobiet i w badanym okresie zwiększył się z 60,0% w I kwartale do 61,6% w IV kwartale. Natomiast wśród kobiet miernik ten również się zwiększył w analogicznym okresie – od 44,9% do 45,5%. Podkreśle- nia wymaga jednak fakt, że nierówności płci w sferze zatrudnienia w 2016 roku pogłębiły się z 15,1 p.proc. do 16,1 p.proc., co należy oceniać jako zjawisko niekorzystne.
Wykres 3. Stopa bezrobocia według płci w Polsce w 2016 roku (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym)
7,0
6,2 5,7
7,0
6,0 5,7 6,3
5,4
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1. kw 2. kw 3. kw 4. kw
Kobiety Mężczyźni
Źródło: [GUS 2017a, GUS 2017c].
Z punktu widzenia kształtowania się stopy bezrobocia w 2016 roku na polskim rynku pracy pa- nowała nietypowa sytuacja. W I kwartale stopa bezrobocia nie wykazywała zróżnicowania ze względu na płeć – zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn wyniosła 7%. Kolejny kwartał przyniósł wyższą stopę bezrobocia wśród mężczyzn aniżeli wśród kobiet, a więc sytuację, która w Polsce zdarzała się do tej pory niezmiernie rzadko. W drugim półroczu stopa bezrobocia wśród kobiet kształtowała się na wyższym po- ziomie aniżeli wśród mężczyzn. Można zatem stwierdzić, że rok 2016 był wyjątkowy, jeżeli chodzi o kształ- towanie się nierówności płci w sferze bezrobocia, które na ogół są dość znaczne i to na niekorzyść kobiet.
3. Uwarunkowania oraz perspektywy sytuacji na rynku pracy
Ocena sytuacji na rynku pracy w 2016 roku w aspekcie ogólnych tendencji jest wysoce pozytywna. Więk- szość mierników charakteryzujących polski rynek pracy uległa poprawie zarówno w ujęciu absolutnym, jak i relatywnym. Pozytywne zmiany obserwowano pomimo implementacji programu 500+, którego efekt popytowy zwiększył konsumpcję gospodarstw domowych, w zasadzie nie osłabiając aktywności zawodo- wej. Częściowo wzrost poziomu zatrudnienia wynikał z przekształcania umów cywilno-prawnych w umo- wy w oparciu o Kodeks pracy.
Ocena sytuacji na polskim rynku pracy w 2016 roku z perspektywy nierówności płci pozwala stwierdzić, że w sferze aktywności zawodowej oraz zatrudnienia jest wiele do poprawienia. Warto podkre- ślić, że dezaktywizacja zawodowa kobiet i pozostawanie poza zasobami pracy będą przyczyniać się w przy- szłości do niższych świadczeń emerytalnych, a wręcz nawet do wykluczenia społecznego. Należy więc prowadzić działania aktywizujące kobiety na polskim rynku pracy, a zwłaszcza działania na rzecz podno- szenia świadomości, szczególnie wśród kobiet słabiej wykształconych, wśród których obserwuje się naj- wyższy stopień bierności zawodowej. Działania powinny być prowadzone w celu zamykania tzw. luki za- trudnieniowej pomiędzy kobietami i mężczyznami.
Rynek pracy był korzystnie determinowany z jednej strony pomyślną koniunkturą gospodarczą, z drugiej strony czynnikami demograficznymi, które wpływały na ograniczanie podaży pracy, pomimo na- pływu pracowników spoza Polski. Niepokojąca wydaje się przede wszystkim polaryzacja społeczeństwa i narastające antagonizmy, a także niestabilność polityczna, co ma swoje odzwierciedlenie w rosnącej nie- pewności przedsiębiorców, a co z kolei będzie czynnikiem spowalniającym tempo wzrostu gospodarczego w Polsce w 2017 roku.
Bibliografia
1. GUS, 2017a, Monitoring rynku pracy. Kwartalna informacja o rynku pracy w IV kwartale 2016 roku, Portal Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek- pracy/pracujacy-bezrobotni-bierni-zawodowo-wg-bael/monitoring-rynku-pracy-kwartalna-
informacja-o-rynku-pracy-czwarty-kwartal-2016-roku,12,31.html [dostęp: 8.03.2017].
2. GUS, 2017b, Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990–2017, http://stat.gov.pl/obszary- tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-w-latach-1990-2017,4,1.html [dostęp: 13.03.2017].
3. GUS, 2017c, Kwartalna informacja o rynku pracy w II kwartale 2016 roku, Portal Głównego Urzędu Staty- stycznego, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/pracujacy-bezrobotni- bierni-zawodowo-wg-bael/kwartalna-informacja-o-rynku-pracy-w-drugim-kwartale-2016-
roku,12,25.html [dostęp: 13.08.2017].
Baha Kalinowska-Sufinowicz
3. Budżet państwa i państwowy dług publiczny w 2016 roku
W grudniu 2016 roku na stronach Ministerstwa Finansów ukazało się sprawozdanie operatywne z wyko- nania dochodów i wydatków budżetu państwa w okresie styczeń–listopad 2016 roku. Ponadto pojawiły się informacje nt. długu Skarbu Państwa na koniec 2016 roku oraz zadłużenia sektora finansów publicznych w III kwartale 2016 roku. Stały się one podstawą do oceny wykonania budżetu państwa i zadłużenia w tym okresie. Dochody budżetowe były wykonywane skuteczniej od wydatków w porównaniu z harmo- nogramem i w konsekwencji osiągnięto znacznie niższy deficyt. Ponadto w październiku i listopadzie na- stąpił wyraźny wzrost funduszy w budżecie środków europejskich, chociaż wydatki na współfinansowanie projektów europejskich pozostały nadal niewielkie. Wzrosła również wydajność fiskalna dochodów nie- podatkowych. Odnotowano także wyraźny wzrost wydatków na obsługę długu Skarbu Państwa oraz dal- szy wzrost zadłużenia sektora finansów publicznych.
1. Bezpieczne wykonanie budżetu
Wykonanie dochodów budżetowych na koniec listopada 2016 roku było wyższe od planu, a wydatków – niższe. W konsekwencji deficyt budżetowy okazał się znacznie mniejszy od przewidywanego w harmono- gramie. Prezentuje to tabela 1.
Tabela 1. Wykonanie budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku w porównaniu z harmono- gramem (tys. zł)
Wyszczególnienie Ustawa budżetowa
na 2016 rok Harmonogram Wykonanie
Dochody 313 808 526 288 085 948 294 487 332
Wydatki 368 548 526 334 121 589 322 054 998
Deficyt/nadwyżka -54 740 000 -46 035 640 -27 567 666
Źródło: opracowano na podstawie – Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń – listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, www.mf.gov.pl, [dostęp: 13.03.2016 r.]; Harmonogram dochodów i wydatków budżetu państwa na 2016 r.
na podstawie Ustawy budżetowej na rok 2016 z dnia 25 lutego 2016 r. (Dz. U. poz. 278), www.mf.gov.pl, [dostęp: 13.03.2017 r.].
Dochody budżetowe przekroczyły planowaną wielkość o ponad 2,2% a wydatki budżetowe były niższe o ponad 3,6%, natomiast deficyt okazał się o poand 40% mniejszy. W porównaniu z planem na cały 2016 rok roku pozycje te stanowiły odpowiednio 93,8; 87,4 i 50,4%. Łącznie ze środkami przekazanymi do budżetu środków europejskich na finansowanie programów operacyjnych (prawie 14,7 mld zł), zapo- trzebowanie na środki finansowe na koniec listopada 2016 roku wyniosło ponad 42,2 mld zł. Jak zwykle było ono pokryte głównie środkami z emisji krajowych obligacji skarbowych.
W porównaniu z analogicznym okresem 2015 roku budżet w badanym okresie został wykonany skuteczniej po stronie dochodów. Wykonanie dochodów było wyższe o 1,8 p. proc. w porównaniu z pla- nem, natomiast wydatki zrealizowano na poziomie mniejszym o 1,7 p. proc. Deficyt stanowił zaledwie 50,4% wielkości planowanej, podczas gdy w analogicznym okresie 2015 roku stanowiło on 72,3% wielko- ści planowanej.
Porównując wykonanie poszczególnych rodzajów dochodów i wydatków na koniec listopada 2016 roku z harmonogramem (tabela 1) oraz mając na uwadze utrzymującą się jeszcze w tym okresie deflację
oraz nieznaczny wzrost gospodarczy w IV kwartale 2016 roku1, należy stwierdzić, że wzrost dochodów raczej nie wynikał z poprawy ściągalności podatków, a głównie ze wzrostu dochodów niepodatkowych.
2. Stabilne dochody podatkowe i wzrost wydajności dochodów niepodatkowych
W badanym okresie dochody budżetowe wyniosły prawie 294,5 mld zł. Głównym źródłem tych docho- dów były podatki (86,5% dochodów budżetowych ogółem), w tym podatek od towarów i usług (PTU), podatek akcyzowy, podatek dochodowy od osób fizycznych (PDOF) i podatek dochodowy od osób prawnych (PDOP). Strukturę dochodów budżetowych na koniec listopada 2016 roku prezentuje wykres 1.
Wykres 1. Struktura dochodów budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku
Źródło: opracowano na podstawie – Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń–listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, www.mf.gov.pl, [dostęp: 14.03.2017 r.].
Na koniec listopada 2016 roku zrealizowano 92,2% dochodów podatkowych ogółem zaplanowa- nych w budżecie na 2016 rok. Warto w tym miejscu podkreślić wysoką wydajność fiskalną podatku akcy- zowego od wyrobów importowanych (123,2% planu na 2016 r.) oraz zryczałtowanego podatku dochodo- wego (103,7% planu na 2016 r.), natomiast ciągle niską wydajnością charakteryzuje się podatek od wydobycia niektórych kopalin (74,5% planu na 2016 r.) oraz wprowadzony w lutym br. podatek od niektórych instytucji finansowych (zaledwie 57,3% planu na 2016 r.). W budżecie na 2016 rok zapla- nowano również dochody z podatku od sklepów wielkopowierzchniowych (od sprzedaży detalicznej) w wysokości 2 mld zł. Jednak po zakwestionowaniu tego podatku przez Komisję Europejską we wrześniu 2016 roku, podatek ten nadal nie został wprowadzony.
Na koniec listopada 2016 roku znacznie lepszą od planowanej wydajnością fiskalną charakteryzowa- ły się dochody niepodatkowe. Głównym źródłem tych dochodów były oczywiście wpłaty z zysku NBP dokonane jeszcze w lipcu 2016 roku (7,8 mld zł, co stanowiło 245,7% przewidywanej kwoty w planie bu- dżetowym). Ponadto, wydajnymi źródłami okazały się być wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwo-
1 Deflacja utrzymywała się od lipca 2014 roku do października 2016 roku, www.stat.gov.pl [dostęp: 14.03.2017].
W okresie od października do listopada 2016 roku wskaźnik deflacji spadł z -0,2 do 0,0%. PKB w IV kwartale 2016
wych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (136,5% planu na 2016 rok), dochody państwowych jed- nostek budżetowych (101,1%) oraz wpłaty jednostek samorządu terytorialnego (104,8%).
3. Znaczny wzrost wydatków na obsługę długu Skarbu Państwa. Słabo wzrastają wydatki mająt- kowe oraz wydatki na współfinansowanie europejskich projektów
W październiku i listopadzie najszybciej wzrastały wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa. Od końca września 2016 roku wydatki te wzrosły z 23,1 do 30,3 mld zł, co stanowiło 94,4% planu na 2016 rok. Po- nadto, tak jak w poprzednich okresach, wydatki były głównie przeznaczane na dotacje i subwencje, utrzy- manie jednostek budżetowych oraz świadczenia dla osób fizycznych. Przypomnijmy, że te ostatnie wyraź- nie podwyższono zmianami w budżecie w grudniu 2015 roku, a wynikało to głównie z zobowiązań państwa z tytułu programu „500+”. Natomiast najwolniej realizowane były wydatki majątkowe oraz dota- cje do projektów współfinansowanych z funduszów UE (tabela 2).
Tabela 2. Realizacja wydatków budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku (tys. zł)
Wyszczególnienie
Ustawa bu- dżetowa na 2016 rok
Budżet po zmia- nach
I – XI
Wykonanie w porównaniu
z budżetem po zmianach Wydatki ogółem, w tym: 368 548 526 368 548 526 322 054 998 87,4%
Dotacje i subwencje 196 963 142 195 786 396 182 227 124 92,7%
Świadczenia na rzecz osób fi-
zycznych 25 249 748 26 530 871 23 891 776 90,4%
Wydatki bieżące jednostek bu-
dżetowych 68 888 521 68 721 264 55 964 590 82,7%
Wydatki majątkowe 17 699 190 17 767 676 8 477 337 47,3%
Wydatki na obsługę długu
skarbu państwa 31 799 900 31 799 900 30 299 115 94,4%
Środki własne Unii Europej-
skiej 19 243 582 19 243 582 16 503 197 85,8%
Współfinansowanie projektów
z udziałem środków UE 8 704 443 8 698 837 4 691 859 54,3%
Źródło: opracowano na podstawie – Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń–listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, www.mf.gov.pl, [dostęp: 14.03.2017 r.].
4. Zadłużenie ciągle rośnie
Ministerstwo Finansów opublikowało pod koniec lutego br. dane nt. długu Skarbu Państwa na koniec 2016 roku. Zadłużenie wyniosło prawie 928,7 mld zł i wzrosło w porównaniu z 2015 rokiem o ponad 94,1 mld zł. W porównaniu z końcem III kwartału 2016 roku zadłużenie to wzrosło o ponad 25,9 mld zł.
Struktura zadłużenia nie zmieniła się w istotny sposób w porównaniu ze stanem na koniec 2015 roku. Za- dłużenie krajowe stanowi 65,6% zadłużenia ogółem, a głównym źródłem finansowania długu pozostają obligacje nabywane przez inwestorów zagranicznych (53,4% na koniec 2016 roku). Warto jednak odnoto- wać ciągły wzrost finansowania krajowego. Wzrost zadłużenia wynikał głównie z potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, a te z kolei wynikały z deficytów budżetu państwa i budżetu środków europejskich oraz kosztów reformy emerytalnej (chodzi tu o środki przekazane do FUS z tytułu ubytku składek przeka- zywanych do OFE). Ponadto istotny wpływ na wielkość zadłużenia miało także osłabienie złotego.
Państwowy dług publiczny na koniec III kwartału 2016 roku wyniósł prawie 939,6 mld zł, co ozna- czało wzrost o ponad 2,6 mld zł w stosunku do II kwartału 2016 roku oraz wzrost o prawie 62,3 mld zł
od początku 2016 roku. Niestety nie znamy jeszcze stanu całego zadłużenia na koniec 2016 roku. Należy się jednak spodziewać, że państwowy dług publiczny (PDP) nie przekroczy 50% PKB, a dług liczony me- todyką z Maastricht (EDP) nie przekroczy 55% PKB. Niestety nie znamy również stanu budżetowego całego sektora finansów publicznych na koniec 2016 roku i tym samym trudno jest określić udział deficytu sektora finansów publicznych w PKB. Udział ten zbliża się do wielkości 3% PKB i jeżeli go przekroczy, to powstanie realne niebezpieczeństwo wszczęcia wobec Polski procedury nadmiernego deficytu.
Bibliografia
1. Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń–listopad 2016 roku, Ministerstwo Finan- sów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, www.mf.gov.pl.
2. Harmonogram dochodów i wydatków budżetu państwa na 2016 r. na podstawie Ustawy budże- towej na rok 2016 z dnia 25 lutego 2016 r. (Dz. U. poz. 278), www.mf.gov.pl.
3. Plan finansowania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa i jego uwarunkowania, Ministerstwo Finansów, Warszawa, Grudzień 2016r., www.mf.gov.pl.
4. Dane nt. inflacji i PKB, www.stat.gov.pl.
5. Dane nt. zadłużenia, www.finanse.mf.gov.pl.
Maciej Cieślukowski
4. Stabilność cen i sytuacja złotego
Ostatni kwartał 2016r. w sferze pieniężnej upłynął w Polsce pod znakiem wyjścia z deflacji trwającej nie- przerwanie od 28 miesięcy (CPI, dane miesięczne, rok do roku). W ostatnich miesiącach 2016 r. zarówno mierniki CPI, jak i HICP okazały się dodatnie, pierwszy w listopadzie, a drugi w październiku (wykres 1).
W grudniu wszystkie miary inflacji bazowej publikowane przez NBP odnotowały znak dodatni. Również projekcja NBP także wskazuje na dobre perspektywy dotyczące dodatniej dynamiki cen w przyszłości [NBP 2016, s. 20, 50–52].
Wykres 1. Dynamika cen w Polsce i strefie euro w latach 2015–2016
-2,0 -1,5 -1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
2015 2016
[%]
CPI PL HICP PL HICP UE HICP SE
Źródło: dane GUS i Eurostat.
Powrót do inflacji w Polsce w ostatnim kwartale odbywał się w warunkach pobudzenia dynamiki ogólnego poziomu cen w otoczeniu, tj. strefie euro i UE (wykres 1). Generalnie można uznać, że procesy deflacyjne w Polsce w ostatnich ponad dwóch latach wynikały przede wszystkim z uwarunkowań ze- wnętrznych. Wiele krajów na świecie, a w szczególności w Europie, notowało bardzo niską, często ujemną dynamikę cen. W 2015 r. Polska była wśród 11, a w 2016 r. wśród 10 krajów UE28, które doświadczyły deflacji w ujęciu średniorocznym (HICP). Dodatkowo w latach tych odnotowano odpowiednio 16 i 15 przypadków inflacji <1%, co wskazuje na to, że prawie wszystkie kraje UE28 funkcjonowały w warunkach bardzo niskiej dynamiki cen. W ramach uzupełnienia diagnozy powszechności deflacji w UE28 w ostat- nich dwóch latach, warto odnieść się do danych miesięcznych. Na wykresie 2 ukazano ilość przypadków deflacji i inflacji <1% w UE w latach 2015–2016, oznaczając odpowiednimi kolorami.
Wykres 2. Ilość przypadków niskiej dynamiki cen w UE28 w latach 2015–2016
0 5 10 15 20 25
2015M01 2015M02 2015M03 2015M04 2015M05 2015M06 2015M07 2015M08 2015M09 2015M10 2015M11 2015M12 2016M01 2016M02 2016M03 2016M04 2016M05 2016M06 2016M07 2016M08 2016M09 2016M10 2016M11 2016M12
deflacja inflacja<1%
Źródło: dane Eurostat.
W trzech pierwszych miesiącach 2015 r. wszystkie kraje UE28 odnotowały albo deflację, albo in- flację <1%. W kolejnych miesiącach, aż do końca trzeciego kwartału 2016 r. liczba przypadków w tym zakresie była dość stabilna i utrzymywała się w przedziale <23, 27>. Dopiero ostatni kwartał przyniósł spadek przypadków bardzo niskiej dynamiki cen do połowy badanej próby. W grudniu 2016 r. już tylko trzy kraje odnotowały deflację: Bułgaria, Irlandia oraz Rumunia.
Autorskie badania w zakresie oceny typu deflacji w Polsce na tle UE, z wykorzystaniem różnych in- strumentów, pozwalają ocenić, że można określić ją mianem „dobrej” [Bordo, Lane i Redish 2004; Błasz- czyk 2010b]. Towarzyszy jej pozytywna dynamika PKB, która wynosiła w ostatnich kwartałach około 2,5–
3% w ujęciu realnym (dane GUS, PKB niewyrównany sezonowo, ceny stałe średnioroczne roku poprzed- niego) oraz spadająca w 2016 r. stopa bezrobocia. Szacunki autorskiego wieloczynnikowego miernika sytu- acji makrogospodarczej (MOG) [Błaszczyk i Tomidajewicz 2013, s. 123–137] również wskazują na po- prawę w 2016 r. W konsekwencji szacunki miernika zagrożenia „złą” odmianą deflacji zaproponowanego przez M.S. Kumara i in. [2003; Błaszczyk 2010a, s. 3–18] wskazują na niskie lub umiarkowane ryzyko. Po- dobnie sytuacja wygląda w większości krajów UE28. Tylko w kilku przypadkach można doszukiwać się przejawów i zagrożeń „złej” odmiany deflacji.
Wyjście z deflacji wynika przede wszystkim z ożywienia, po pierwsze cen surowców energetycz- nych na rynkach światowych, w tym głównie ropy naftowej, a po drugie cen żywności. Są to najważniejsze czynniki, które od kilku lat powodują presję deflacyjną w Polsce i UE. Wzrost cen żywności powodowany był czynnikami zarówno po stronie popytowej jak i podażowej. W pierwszym przypadku wzrósł popyt importowy krajów wschodzących, których sytuacja gospodarcza ostatnio wyraźnie się poprawiła. W dru- gim przypadku ograniczenie podaży dotyczyło zarówno hodowli bydła, jak i produktów rolnych, np. cu- kru, kawy, kakao, cytrusów [NBP 2016, s. 19].
Powyższe zmiany mają odzwierciedlenie w strukturze cen koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych.
Na wykresie 3 przedstawiono składowe HICP wyróżnione przez Eurostat pod kątem ich dynamiki (roczna stopa zmiany). Nie rozpatrując w sposób szczegółowy wszystkich składowych, warto zwrócić uwagę na to, które z nich uległy największemu ożywieniu i w ujęciu zagregowanym przyczyniły się do wyjścia z deflacji.
Oprócz wskazanej powyżej grupy dotyczącej żywności i napoi bezalkoholowych, należy zwrócić uwagę na dwie inne. Od połowy 2016 r. największe przyspieszenie, o około 8 pkt. proc., nastąpiło w transporcie.
Wcześniej była to grupa, w której występowała najniższa dynamika cen, a obecnie jest drugą z najwyższą dy- namiką (po grupie różnych, pozostałych dóbr i usług). Podobnie od połowy roku znacznemu ożywieniu ule- gły ceny w zakresie rekreacji i kultury. Została przerwana około półtoraroczna tendencja spadkowa, najwięk- sza w badanym okresie w porównaniu do wszystkich rozpatrywanych składowych HICP. Podobnie jak
ona stabilna. Pod koniec roku trudno jest wskazać grupę, w której dochodziłoby do budzącego obawy po- gorszenia dynamiki cen, raczej w większości przypadków podlegała ona stabilizacji.
Wykres 3. Dynamika składowych HICP w Polsce w latach 2015–2016
-10,0 -8,0 -6,0 -4,0 -2,0 0,0 2,0 4,0 6,0
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
2015 2016
[% ]
Total
Food and non-alcoholic beverages
Alcoholic beverages, tobacco and narcotics
Clothing and footw ear
Housing, w ater, electricity, gas and other fuels
Furnishings, household equipment and routine household maintenance Health
Transport
Communications
Recreation and culture
Education
Restaurants and hotels
Miscellaneous goods and services
Źródło: Eurostat.
W obliczu reflacji NBP w ostatnim kwartale nie dokonał zmian stóp procentowych w ujęciu no- minalnym. Stopa referencyjna od marca 2015 r. wynosi 1,5%, natomiast stopa na rynku międzybankowym WIBOR 3M jest nieco wyższa, ale również stabilna. Pozytywnym zjawiskiem jest nieznaczne zmniejszenie stóp realnych w obliczu pobudzenia dynamiki cen oraz oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Poza tym nadal, w przeciwieństwie do wielu banków centralnych, możliwa jest dalsza redukcja stóp w ujęciu nominalnym przez RPP, np. w celu pobudzenia dynamiki cen, w szczególności w obliczu możliwego pogorszenia stanu gospodarki. Zagrożenie dotyczące dolnej granicy nominalnych stóp procentowych w Polsce na razie bezpośrednio nie występuje.
Równie poważne zmiany, jak w zakresie cen konsumpcyjnych, nastąpiły w ostatnim kwartale w zakresie kursu walutowego złotego w odniesieniu do euro, a przede wszystkim dolara amerykańskiego (wykres 4).
Wykres 4. Kurs złotego wobec euro i dolara amerykańskiego w latach 2015–2016*
3,6 3,7 3,8 3,9 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
2015 2016
[zł]
dolar euro
* Na wykresie uwzględniono średnie dane miesięczne.
Źródło: Eurostat.
W ostatnich trzech miesiącach wystąpiła znaczna deprecjacja złotego. O ile w stosunku do euro wyniosła ona łącznie kilkanaście, to w stosunku do dolara ponad 30 groszy. Taka niestabilność kursu wy- niknęła m.in. ze zmienności sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie, w tym głównie z wyborów pre- zydenckich w Stanach Zjednoczonych. Powyborcza wiara w dobre perspektywy społeczno-gospodarcze przyczyniła się do aprecjacji dolara, również w stosunku do euro. Jak często bywa w odniesieniu do me- chanizmów kursowych, ogólnoświatowe zmiany polityczne, społeczne, finansowe, gospodarcze itp., wią- żące się z niepewnością, prowadzą do deprecjacji walut krajów rozwijających się i wschodzących, do któ- rych nadal zaliczana jest Polska. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, że słaby kurs złotego po pierwsze wyhamowuje deflacyjne oddziaływanie spadku cen surowców na rynkach światowych, po drugie ma pozy- tywny wpływ na wymianę handlową. Taka sytuacja stanowi jeden z czynników wspierających dynamikę PKB w Polsce, mimo słabej koniunktury zewnętrznej i krajowej dynamiki cen.
Bibliografia
Błaszczyk, P., 2010a, Deflacja i kryzys gospodarczy – analiza z wykorzystaniem miernika ryzyka deflacyjnego, „Opti- mum. Studia Ekonomiczne”, 1 (45), s. 3–18
Błaszczyk 2010b, Stabilność cen – sposoby definicji oraz wyzwania dla polityki pieniężnej, Materiały i Studia NBP.
Błaszczyk, P., Tomidajewicz, J., 2013, Ocena gospodarki dla potrzeb makroekonomicznej polityki gospodarczej,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 3.
Bordo M.D., Lane J.L., Redish A., 2004, Good versus Bad Deflation: Lessons from the Gold Standard Area”
NBER Working Paper, No. 10329, Cambridge, February.
Kumar M.S., Baig T., Decressin J., Faulkner-MacDonagh C., Feyzioglu T. 2003, Deflation. Determinants, Risks, and Policy Options, International Monetary Fund, Occasional Paper No. 221.
NBP 2016, Raport o inflacji, listopad.
www.ec.europa.eu www.nbp.pl www.stat.gov.pl
Paweł Błaszczyk
5. Sektor bankowy i rynek kapitałowy
1. Sektor bankowy
W 2016 r. w sektorze bankowym w porównaniu z analogicznym okresem poprzedniego roku można za- obserwować stabilizację w ilości banków komercyjnych i spółdzielczych (zmniejszenie liczby o 2 banki komercyjne i o 3 banki spółdzielcze). Suma bilansowa sektora bankowego wzrosła o ponad 6,9% do po- ziomu 1 711 mld zł. Zatrudnienie ogółem zmniejszyło się o 1,2% do poziomu ponad 168,84 tys. osób.
Depozyty przedsiębiorstw wzrosły o 8,6% do poziomu 275 mld zł, a depozyty gospodarstw domowych wzrosły o 9,8% do poziomu 730,8 mld zł. W środowisku niskich stóp procentowych i relatywnie niskiej opłacalności depozytów bankowych dla deponentów udało się uzyskać wzrost akcji depozytowej na po- ziomie wyższym niż dynamika sumy bilansowej sektora bankowego, co należy uznać za zjawisko pozytyw- ne przy ocenie sektora bankowego. W przypadku należności brutto od gospodarstw domowych nastąpił wzrost o 5,1% do poziomu 660,4 mld zł, a w przypadku należności brutto od przedsiębiorstw wzrost o 5,4% do poziomu 344,9 mld zł. Pomimo niekorzystnego otoczenia regulacyjnego związanego z podat- kiem bankowym, koniecznością wdrażania wyższych wymogów kapitałowych i wzrostu składek na BFG banki finansują gospodarkę – zarówno gospodarstwa domowe, jak i przedsiębiorstwa, a w dalszej perspek- tywie czasowej wsparcie takie nie jest zagrożone. Dynamika akcji kredytowej dla sektora finansowego była niższa niż dynamika sumy bilansowej sektora bankowego. Również wartość kapitałów ogółem rok do roku wzrosła o 11,9% do poziomu 183,8 mld zł, co świadczy o powiększaniu bazy kapitałowej banków służącej stabilności i wypłacalności sektora bankowego w tempie szybszym niż tempo wzrostu sumy bilansowej.
W 2016 r. wynik finansowy netto sektora bankowego wyniósł 13,9 mld zł i wzrósł o blisko 12%
w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego, pomimo wzrostu kosztów działania banku o 2,9% z poziomu 30,3 mld zł do poziomu 31,5 mld zł. Wzrost wyniku finansowego netto wynikał ze wzrostu przychodów odsetkowych pobieranych od kredytów o ponad 1 mld zł oraz z obniżenia kosz- tów odsetkowych płaconych deponentom o ponad 1,6 mld zł, wskutek czego wynik z tytułu odsetek wzrósł o ponad 2,6 mld zł. Obniżenie wyniku z tytułu opłat i prowizji o ponad 721 mln zł było związane ze zmniejszeniem w części banków przychodów z tytułu sprzedaży ubezpieczeń, przychodów z tytułu udzielonych kredytów i pożyczek, przychodów z tytułu obsługi rachunków bankowych oraz kart banko- wych, jak też zmniejszenia przychodów z tytułu operacji papierami wartościowymi. Wynik z działalności bankowej wzrósł o 3,9 mld zł, a wynik z działalności operacyjnej o 4,3 mld zł. Silny wzrost wyniku z po- zostałej działalności bankowej to przede wszystkim efekt rozliczenia w II kwartale 2016 r. transakcji sprzedaży udziałów w VISA Europe Limited (w rezultacie tej transakcji banki odnotowały dodatkowy do- chód w łącznej wysokości 2 465 mln zł), co oddziaływało w kierunku poprawy wyników części banków, a ze względu na skalę dochodów wpłynęło również na poprawę wyników całego sektora bankowego.
Gdyby nie to zdarzenie o charakterze jednorazowym, to wyniki sektora bankowego byłyby niższe od zre- alizowanych w analogicznym okresie ub.r.
Współczynnik rentowności aktywów ROA pozostał stabilny na poziomie 0,81% wobec 0,72%
w analogicznym okresie roku poprzedniego (wzrost o 0,09 p. proc.) W przypadku współczynnika rentow- ności kapitałów własnych ROE zauważalny jest większy wzrost o 0,56 p. proc. z poziomu 7% do pozio- mu 7,56%. Na wynik ten wpłynęła zapewne jednorazowa operacja sprzedaży akcji Visa Europe rozliczona w II kwartale 2016 r. Aktualne pozostanie zatem pytanie o trwałość poprawy rentowności sektora banko- wego w przyszłości.
Tabela 1. Dane charakteryzujące sektor bankowy w Polsce
Wyszczególnienie 2015 06.2016 09.2016 2016 Dynamika r/r
Liczba banków komercyjnych 38 37 37 36 -5,3%
Liczba banków spółdzielczych 561 560 560 558 -0,5%
Suma bilansowa sektora bankowego 1 600 1 662 1 670 1711 6,9%
(w mld zł)
Kapitały ogółem (w mld zł) 164,2 178,8 182,3 183,8 11,9%
Zatrudnienie ogółem 170 936 170 398 169 328 168 839 -1,2%
Liczba oddziałów 7 215 7 239 7 137 7 048 -2,3%
Depozyty przedsiębiorstw (w mld zł) 253,3 249,1 250,7 275 8,6%
Depozyty gosp. dom. (w mld zł) 665,7 699,1 703,6 730,8 9,8%
Należności brutto od gosp. dom (w mld zł) 628,5 648,8 651,7 660,4 5,1%
Należności brutto od przedsiębiorstw
(w mld zł) 327,3 340 346,4 344,9 5,4%
Wynik finansowy netto (w mld zł) 11,5 8,0 11,5 13,9 20,9%
Koszty działania banku (w mld zł) 30,3 15,8 23,8 31,5 2,9%
Współczynnik wypłacalności 16,31% 17,39% 17,58% - -
Rentowność aktywów ROA 0,72% 0,48% 0,69% 0,81% 0,09 p. proc.
Rentowność kapitałów własnych ROE 7,00% 4,47% 6,31% 7,56% 0,56 p. proc.
Wpływy z podatku od niektórych instytu- cji finansowych (tzw. podatku bankowe-
go) w mln zł/plan budżetowy w mln zł (% wykonania rocznego)
-
1 750/
5 500
(31,8%)
2 791,6/
5 500
(50,8%)
3 149,5/
5 500
(57,3%)*
-
* dane za listopad 2016 r.
Źródło: dane miesięczne sektora bankowego – grudzień 2016 r., Komisja Nadzoru Finansowego oraz harmonogram wykonania budżetu państwa za okres styczeń–listopad 2016 r., Ministerstwo Finansów.
W oparciu o dane za okres luty–listopad 2016 r. wpływy z podatku bankowego do budżetu pań- stwa w tym czasie wyniosły 3,15 mld zł, wobec założonego na cały 2016 r. poziomu 5,5 mld zł (oznacza to wykonanie założeń budżetowych na poziomie 57,3%). Podatek bankowy wpływa pośrednio na kształ- towanie struktury aktywów banku w kierunku większego zainteresowania obligacjami skarbowymi, których wartość można odliczyć od podstawy opodatkowania. W związku z brakiem Raportu KNF o sytuacji ban- ków w IV kwartale 2016 r. na podstawie danych za III kwartały 2016 r. można zauważyć, że odnotowano znaczny wzrost stanu najpłynniejszych aktywów (o 43,5 mld zł, tj. o 9,8%) oraz wzrost ich udziału w su- mie bilansowej (z 27,8% na koniec ub.r. do 29,3% na koniec września br.). Przyrost dotyczył głównie portfela papierów skarbowych (o 58,1 mld zł, tj. o 29,3%) i wystąpił przede wszystkim w podmiotach, które od lutego br. podlegają ustawie podatku od niektórych instytucji finansowych. W związku z tym na- leży stwierdzić, że banki te dokonały zmian w strukturze swoich bilansów w celu obniżenia kwoty podat- ku, gdyż zgodnie z ustawą papiery skarbowe pomniejszają podstawę opodatkowania. Dzięki dokonaniu tej operacji banki zmniejszą podatek o około 0,2 mld zł, w stosunku do sytuacji, gdyby nie dokonały zmian w strukturze aktywów (przy założeniu, że banki utrzymają do końca br. powiększony stan papierów skar- bowych).2
Istotnym zagrożeniem dla wyniku finansowego sektora bankowego i jego rentowności w przy- szłości jest próba uregulowania kwestii kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych, głównie do franka szwajcarskiego. Zgodnie z ostatnią prezydencką propozycją banki miałyby oddawać klientom część nienależnie pobranych spreadów walutowych, czyli różnicy między kursem kupna i sprze- daży waluty obcej, po których kwota kredytu była przeliczania w momencie jego zaciągania, a następnie przeliczana ponownie w momencie jego spłaty. Obecnie jednak prace nad ustawa nadal się toczą.
Na efektywność sektora bankowego w przyszłości może wpłynąć realizowana koncepcja repolo- nizacji, mająca na celu zmianę struktury własnościowej sektora bankowego z dominacji kapitału zagra- nicznego w kierunku dominacji kapitału krajowego. Koncepcja ta realizowana jest z udziałem Grupy PZU
2 Raport o sytuacji banków w okresie I–IX 2016 r., KNF, Warszawa 2016.
i Polskiego Funduszu Rozwoju i poza nabyciem Alior Banku zakłada nabycie Banku Pekao S.A., Banku BPH i Raiffiesien Polbank.
Wykres 1. Udział inwestorów zagranicznych w sektorze bankowym (% aktywów)
2. Rynek kapitałowy
W 2016 r. na Rynku Głównym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie zadebiutowało 19 spółek, a tyle samo spółek wycofało się; w rezultacie na koniec grudnia ub. roku notowano 487 spółek, czyli tyle samo co przed rokiem. Kapitalizacja na ostatniej sesji w grudniu 2016 r. wyniosła 1 115,7 mld zł (wzrost o 32,9 mld zł, tj. o 3,0% w stosunku do ostatniej sesji w grudniu 2015 r.). Oznacza to, że długotrwały trend spadkowy kapitalizacji polskiej giełdy został zatrzymany, a informacje z I kwartału 2017 r. potwier- dzają coraz większe zainteresowanie inwestorów zagranicznych polskim parkietem. Jednocześnie dnia 4
prof. Małgorzatę Zaleską powołując w jej miejsce pana Rafała Antczaka z firmy doradczej Deloitte, który do formalnego objęcia funkcji prezesa zarządu GPW potrzebuje zgody Komisji Nadzoru Finansowego.
Przedłużający się proces zatwierdzania przez KNF nowego prezesa GPW, który już trwa ponad 2 miesią- ce, powoduje wstrzymywanie działań strategicznych, co działa na niekorzyść warszawskiego parkietu.
Tabela 3. Kapitalizacja i liczba spółek notowanych na Rynku Głównym i New Connect
Rynek Główny GPW 12.2015 06.2016 09.2016 12.2016 Dynamika r/r Zmiana Kapitalizacja w mld zł 1 082,90 913,10 948,6 1 115,7 3% 32,80
Liczba spółek notowanych 487 483 484 487 0% 0
Rynek New Connect 12.2015 06.2016 09.2016 12.2016 Dynamika r/r Zmiana
Kapitalizacja w mld zł 8,66 8,86 8,96 9,8 13% 1,14
Liczba spółek notowanych 418 413 408 406 -3% -12
Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju za 2015 r., I półrocze 2016 r., I–III kwartał 2016 r., 2016 r.
Rynek Główny GPW
W 2016 r. łączna wartość obrotów akcjami wyniosła 207 948,7 mln zł (spadek o 10,3% w stosunku do 2015 r.). Wartość obrotów prawami do akcji w systemie transakcji sesyjnych w 2016 r. wyniosła 159,2 mln zł (blisko 2-krotnie więcej niż przed rokiem). Obroty prawami poboru wyniosły 116,9 mln zł (wobec 2,6 mln zł w 2015 r.). Obroty certyfikatami inwestycyjnymi w systemie transakcji sesyjnych ukształtowały się na poziomie 61,0 mln zł (spadek o 20,3% w stosunku do wartości sprzed roku). Zwiększyły się obroty transakcji sesyjnych produktami strukturyzowanymi – o 23,5% (do 891,6 mln zł). Obroty ETF-ami w 2016 r. wyniosły w transakcjach sesyjnych 186,6 mln zł (spadek o 32,0%).
Rynek New Connect
W 2016 r. na rynku New Connect debiutowało 16 spółek, wycofało się 30, a liczba spółek notowanych na koniec grudnia 2016 r. wyniosła 406. Kapitalizacja tego rynku na ostatniej grudniowej sesji w 2016 r.
ukształtowała się na poziomie 9798,9 mln zł (wzrost o 13,1% w stosunku do ostatniej sesji w 2015 r.).
Wartość obrotów akcjami w transakcjach sesyjnych obniżyła się do 1197,4 mln zł (o 29,8%), a w systemie transakcji pozasesyjnych – obniżyła się do 163,6 mln zł (o 27,8%). Odnotowano znaczny spadek obrotów prawami do akcji, które w 2016 r. wyniosły 0,1 mln zł (wobec 16,5 mln zł w 2015 r.). Zanotowano wzrost wskaźnika NCIndex do 306,5 pkt (z 278,4 pkt przed rokiem).
Rynek Catalyst
W 2016 r. obroty obligacjami Skarbu Państwa na GPW w ramach rynku Catalyst wyniosły 983,4 mln zł (wzrost o 66,9% w stosunku do 2015 r.). Obroty obligacjami korporacyjnymi wyniosły 1316,4 mln zł (wzrost o 6,8%), obligacjami komunalnymi – 8,4 mln zł (spadek o 30,3%), obligacjami spółdzielczymi – 31,9 mln zł (spadek o 62,9%), a listami zastawnymi – 29,5 mln zł (ponad 5-krotny wzrost).
W 2016 r. w ramach rynku Catalyst nie zanotowano obrotów obligacjami komunalnymi oraz spół- dzielczymi na BondSpot. Obroty obligacjami Skarbu Państwa wyniosły 0,5 mln zł. Obroty obligacjami kor- poracyjnymi zwiększyły się do 750,2 mln zł (tj. o 39,3%). Obroty listami zastawnymi wyniosły 10,8 mln zł.
Tabela 4. Wartość indeksów giełdowych GPW
Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w 2016 r., GUS, 30 stycznia 2017 r.
Sytuacja w końcu 2016 r. na warszawskim parkiecie była w głównej mierze determinowana decyzją agencji ratingowej Standard & Poor's, która na początku grudnia 2016 r. utrzymała rating Polski na poziomie BBB plus, perspektywa została podniesiona w górę z negatywnej do stabilnej. Ta decyzja stanowiła ważną informację szczególnie dla inwestorów zagranicznych, że sytuacja polityczna w Polsce jest na tyle ustabilizo- wana, że warto zainwestować w Polsce. Z rynku kapitałowego i poprawy koniunktury giełdowej mogą wy- chodzić sygnały wyprzedzające o poprawie koniunktury gospodarczej w przyszłości, ponieważ giełda jest barometrem gospodarki.
Bibliografia
1. Dane miesięczne sektora bankowego – grudzień 2016 r., Komisja Nadzoru Finansowego.
2. Harmonogram wykonania budżetu państwa za okres styczeń–listopad 2016 r, Ministerstwo Finansów.
3. Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju za 2015 r., I półrocze 2016 r., I–III kwartał 2016 r., 2016 r.
4. Raport o sytuacji banków w okresie I–IX 2016 r., KNF, Warszawa 2016.
Krzysztof Waliszewski
6. Wynagrodzenia jako element sytuacji społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych
Wielkość i regularność otrzymywanych wynagrodzeń pełni niezwykłą rolę społeczną. Pozwala na realiza- cję potrzeb, kształtując wielkość wydatków i ich strukturę. Stąd też przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej jest niezmiernie ważnym wskaźnikiem konstytuującym sytuację społeczno- ekonomiczną gospodarstw domowych. Służy bowiem ono do obliczania między innymi wymiaru świad- czeń ZUS, wysokości kredytów studenckich, podstawy emerytury, kwoty środków pieniężnych na rachun- kach oszczędnościowych wolnych od zajęcia na podstawie sądowego lub administracyjnego tytułu wyko- nawczego, do określenia kwoty dziennego świadczenia pieniężnego przysługującego żołnierzowi rezerwy, który odbył ćwiczenia wojskowe, rekompensującego utracone wynagrodzenie ze stosunku pracy lub sto- sunku służbowego albo dochód z prowadzonej działalności gospodarczej, które mógłby uzyskać w okre- sie odbywania ćwiczeń wojskowych czy też określeniu kwoty wypłaty z rachunku oszczędnościowego zmarłego posiadacza osobie wskazanej w umowie.
Przeciętne wynagrodzenie w Polsce obliczane jest przez GUS, który regularnie publikuje kilka ro- dzajów przeciętnych wynagrodzeń dotyczących różnych obszarów gospodarki, z których najbardziej pojem- ne to przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. Dane o przeciętnych wynagrodzeniach podawane są w ujęciu brutto, tj. razem z podatkiem dochodowym PIT, a także ze składkami na obowiązkowe ubezpie- czenie emerytalne, rentowe i chorobowe. Co ważne, dane o przeciętnym wynagrodzeniu dotyczą pracowni- ków zatrudnionych na umowy o pracę, a nie dotyczą zatrudnionych na umowach cywilno-prawnych.
Poziom wynagrodzeń jest jedną z najistotniejszych kwestii w państwie. Rządzący za pomocą od- powiednich instrumentów mogą wpływać na alokację środków, zapobiegać nierównościom dochodowym, a w konsekwencji ograniczać sferę deprywacji potrzeb. Wielkość i zróżnicowanie wynagrodzeń zależy od wielu czynników, w tym od wynagrodzenia minimalnego, które od 2016 roku kształtuje się na pozio- mie 2000 zł.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w 2016 roku wyniosło 4047,21 zł i było wyższe o 4,2% w porównaniu z rokiem 2015. Analogiczny wskaźnik w porównaniu z 2010 rokiem wzrósł o 16,1%. Od 2000 roku zauważalny jest systematyczny wzrost wynagrodzeń, który w tym okresie wzrósł o ponad połowę (tab. 1). Przeciętne wynagrodzenie w IV kwartale 2016 roku wyniosło 4218,92 zł i było wyższe w porównaniu z III kwartałem o 163,88 zł, i o 37,43 zł w porównaniu z I kwartałem ubie- głego roku.
Tabela 1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia realne brutto w gospodarce narodowej ogółem Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Przeciętne mie-
sięczne wyna- grodzenia real- ne brutto w gospodarce narodowej ogó- łem
A 101,0 101,8 101,4 101,4 100,1 102,8 103,2 103,5 104,2 I1 100,0 109,3 131,4 133,2 133,3 137,0 141,4 146,3 152,4 I2 x 100,0 120,2 121,9 122,0 125,4 129,4 133,9 139,5 I3 x x 100,0 101,4 101,5 104,3 107,6 111,4 116,1
Gdzie:
A – rok poprzedni=100 I1 – 2000=100
I2 – 2005=100 I3 – 2010=100
Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne.
Analiza przeciętnego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw pozwala zauważyć, że wzrosło ono niemal o tyle samo, co wynagrodzenie w gospodarce narodowej (4,4%). W grudniu 2016 roku wynagrodzenie to kształtowało się na poziomie 4635,77 zł, i było wyższe w porównaniu ze stycz- niem o ponad 500 zł. W kwietniu i maju oraz w sierpniu zanotowano kilkupunktowe spadki wynagrodzeń, a wzrosty zaobserwowane w późniejszych okresach nie zdołały ich zrekompensować. Można zauważyć, że dopiero w listopadzie poziom wynagrodzeń powrócił niemal do sytuacji marcowej (wykres 1). Przecięt- ne miesięczne wynagrodzenie brutto jest zróżnicowane w zależności od sektora gospodarki i kształtowało się następująco:
sektor przedsiębiorstw 4 318 zł,
przemysł 4 212 zł,
przetwórstwo przemysłowe 4 063 zł,
budownictwo 4 126 zł,
handel, naprawa pojazdów samochodowych 3 547 zł,
transport i gospodarka magazynowa 4 187 zł,
zakwaterowanie i gastronomia 3 214 zł,
informacja i komunikacja 7 611 zł,
obsługa rynku nieruchomości 5 263 zł,
administrowanie i działalność wspierająca 3 595 zł.
Wykres 1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw
Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne.
Analiza danych pozwala zauważyć, że w 2016 roku przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wynosiła 2096,61 zł i stanowiła 45,2% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw. W badanym okresie nastąpiły niewielkie wahania w wysokościach emerytur i rent. Spadki, które zanotowano w lutym, czerwcu oraz listopadzie, były niewielkie i wynosiły nie więcej niż 2,5 zł. W ciągu całego analizowanego roku nastąpił wzrost prze- ciętnych emerytur i rent zaledwie o 25,85 zł, co stanowiło 1,2% ich dotychczasowego poziomu (wykres 2).
Wykres 2. Przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych
Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne.
Znacznie niższe wielkości zaobserwowano w przypadku przeciętnych miesięcznych emerytur i rent brutto rolników indywidualnych. Na koniec 2016 roku wyniosły one średnio 1171,03 zł i były niższe niż z systemu pozarolniczego o 44,1%. W porównaniu z przeciętnym wynagrodzeniem w przedsiębior- stwach świadczenia te stanowiły zaledwie 25%. W badanym okresie zauważalne były niewielkie wahania w ich poziomie. Najwyższe przeciętne emerytury i renty rolników indywidualnych osiągnięto w kwietniu, wynosiły one wówczas 1198,20 zł, najniższe zaś w grudniu – 1171,03 zł (wykres 3).
Wykres 3. Przeciętna miesięczna emerytura i renta rolników indywidualnych brutto
Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto uzależnione jest od województwa. Analiza danych po- zwala zauważyć, że najwyższy poziom wynagrodzeń jest w województwie mazowieckim, i wynosi 5434 zł, naj- niższy zaś w podkarpackim – 3784 zł. W pięciu województwach ich przeciętny poziom nie przekracza 4000 zł – warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, podlaskim, świętokrzyskim i podkarpackim.
Tylko w dwóch województwach kwota ta przekraczała 5000 zł – oprócz wspomnianego mazowieckiego, również śląskie (wykres 4).
Wykres 4. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w poszczególnych województwach
Źródło: [http://wynagrodzenia.pl/gus].
Na podstawie Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń przeprowadzonego przez Sedlak&Sedlak można określić, że mediana miesięcznych wynagrodzeń kobiet kształtowała się na poziomie 3500 zł brut- to. Co czwarta kobieta zarabiała poniżej 2600 zł, również co czwarta powyżej 5000 zł. Najwyższe wyna- grodzenia otrzymywały kobiety pomiędzy 36 a 40 rokiem życia, wśród których mediana kształtowała się na poziomie 4000 zł (wykres 5).
