O przyczynach bezwzględnej nieważności orzeczeń sądowych

Alfred Kaftal

O przyczynach bezwzględnej

nieważności orzeczeń sądowych

ALFRED KAFTAL

O przyczynach bezwzględnej nieważności

orzeczeń sqdowych*

(dokończenie)

Ad b) Przechodząc do omówienia problem atyki, jaką zawiera a rt. 377 lit. b) k.pJk., należy zaznaczyć, że ustaw a w ymienia tu dwie przyczyny nieważności z mocy praw a:

a) gdy w składzie sądu uczestniczyła osoba nie upraw niona do wy­ daw ania wyroków,

b) gdy orzekał sędzią, k tó ry z mocy art. 34 ulegał wyłączeniu. Jeśli chodzi o przyczynę nieważności wymienioną pod lit. b), to nie budziła ona w zasadzie i n ie budzi wątpliwości. Można tu tylko dla ilustracji przytoczyć niektóre orzeczenia Sądu Najwyższego. Tak więc w yrok S.N. z dnia 25.VIII.1949 r. (I KO 350/49)68 prawidłowo przyjm uje, że nie tylko udział w orzekaniu sędziego wyłączonego z mocy prawa pociąga za sobą bezwzględną nieważność orzeczenia, ale również inne czynności nie będące „orzeczeniem” sędziego wyłączonego są też nie­ ważne z mocy praw a, jako sprzeczne z zasadą, iż sędzia taki nie po­ w inien brać udziału w prow adzeniu spraw y. Również trafn y jest ‘po­ gląd S.N. przedstaw iany w w yroku z dnia 13.IX.195S r. (I KRn 153/58),, w którym S.N. uznał w yrok sądu wojewódzkiego za nieważny i prze­ kazał spraw ę tem u sądowi do ponownego rozpoznania z tego względu, że w kom plecie orzekał sędzia, k tó ry w I instancji — ze względu na przyczyny wymienione w art. 34 § 1. lit. d) kjp.k. — w strzym ał się z urzędu od rozpoznania sprawy. N atom iast nie można podzielić sta ­ nowiska S.N. zajętego przezeń w postanowieniu z dnia 27.11.1958 r.

* P ierw szą część n in iejszeg o a rty k u łu d r u k o w a liśm y w poprzednim (X ) n u m erze „ P a lestry ” z 1960 r.

3 0 N r 11

(III KO 169/57)89, jakoby wyłączeniu z mocy praw a na podstaw ie art. 34 § 1 lit. h) k.p.k. ulegał sędzia, k tó ry b rał udział w w ydaniu w y­ roku uznanego następnie za nieważny n a podstawie art. 377 lit. b) k.p.k. Nie można się zgodzić z tym stanow iskiem zarówno ze względów for­ malnych, ja k i m aterialnych.

Przede wszystkim art. 34 § 1 lit. h) przew iduje wyłączenie sędziego w razie u c h y l e n i a w yroku, a nie w razie uznania go za n ie ­ ważny. Niezależnie jednak od tego — z samego ch arakteru instytucji bezwzględnej nieważności, jak i skutków , jakie ona powoduje (o tym była już wyżej mowa), wynika, że skoro orzeczenie takie w sferze praw nej nie istnieje, to tym sam ym nie może ono rodzić skutków pro­ cesowych również w om awianym przez S.N. wypadku. Dlatego też nie można się tu taj dopatrzyć obrazy art. 34 § 1 lit. h) k.p.k.

Bardziej skom plikowany jest w ypadek nieważności spowodowanej uczestniczeniem w składzie sądu „osoby nie upraw nionej” do wyroko­ wania. Już na w stępie jednak należy zaznaczyć, że owa „osoba nie upraw niona” m usi u c z e s t n i c z y ć w składzie organu, któ ry w zasadzie jest organem upraw nionym do wyrokowania (dlatego w y­ dane orzeczenie staje się tak niebezpieczne w obrocie prawnym). Wska­ zują na to w yraźnie słowa ustaw y: „w składzie sądu”. Jeżeli' więc w y­ rok w yda woźny sądowy lub trzej urzędnicy sek retariatu sądowego, to — rzecz jasna — nie ma tu zastosowania art. 377 lit. b), gdyż za­ chodzi w ypadek niew yroku (sententia non existens). Stąd wniosek, że w rozważanej iprzez nas sytuacji może 'być mowa tylko o składzie ko­ legialnym sądu, gdyż tylko w tedy osoba nie upraw niona do w yroko­ w ania może uczestniczyć w składzie sądu. Orzekanie jednoosobowe przez nie uprawnionego do tego sędziego też będzie stanow iło wypadek tzw. niewyroku.

O osobie nie upraw nionej do w yrokowania możemy mówić w te­ dy, gdy:

a) dana osoba w ogóle jest nie upraw niona do wyrokowania (np. kancelista sądowy),

b) dana osoba nie jest upraw niona do wyrokowania w danym są­ dzie (np. sędzia bez delegacji) lub w określonych spraw ach.70

®9 O SN 3/6. B liższe o m ó w ien ie teg o w y r o k u z o sta ło dokonane w g ło s ie A. K a f - t a l a : N P n r 9/60.

70 Por. S. Ś l i w i ń s k i : G losa do p o sta n o w ie n ia S . N. z d nia 26.11.1946 r., II lftl/46 (P iP 4/47, s. 133 i nas*.).

N r 11 ° P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń SĄ D .

31-Jeśli chodzi o w ypadek określony pod pkt a), to w ydawałoby się, że nie pow inien on nasuwać żadnych wątpliwości, ustaw a bowiem w yraź­ nie wiąże bezwzględną nieważność w yroku z faktem braku upraw nień do wyrokowania w ogóle. P roblem ten zresztą nie budził zastrzeżeń w orzecznictwie, które prawidłowo przyjęło (np. w postanowieniu sied­ miu sędziów z dnia 17 czerwca 1957 r. I KRn 388/5771), że n ie tylko wyrokowanie, ale naw et rozpoznanie wniosku o wznowienie postępo­ wania i w ydanie w tej m aterii postanowienia z udziałem L.H., który nie m iał w ym aganej przez ustaw ę o u stro ju sądów .powszechnych nomi­ nacji na sędziego sądu powszechnego, czyni wydane postanow ienie nie­ ważnym z mocy praw a. Słusznie też S.N. uznał w w yroku z dnia 25 stycznia 1958 r. (IV K Rn 52/5872), że orzekanie z udziałem ławnika,, którego okres kadencji upłynął, spraw ia, że w ydane w takich w arun­ kach orzeczenie jest bezwzględnie nieważne.

D latego też z dużym zastrzeżeniem należy odnieść się do postano­ wienia S.N. z dnia 5.XII. 1.957 r. w spraw ie II KO 78/57. Sąd Najwyższy, rozstrzygając przedstawioną przez zw ykły skład orzekający S.N. w try ­ bie art. 25 u.s.p. kwestię praw ną, w yjaśnił, że w yrok sądu rew izyjnego uchylający orzeczenie sądu I instancji i przekazujący spraw ę do ponow­ nego rozpoznańią, w ydany z u d z i a ł e m o s o b y n i e u p r a w n i o n e j do w ydaw ania wyroków, nie może być przedm iotem orzeczenia o nie­ ważności ani w myśl art. 13 kjp.ik., ani stosownie do art. 377 k.p.k.

Powyższą tezę Sąd Najwyższy uzasadnia między innym i tym, że wspomniana w ada postępowania nie jest, zdaniem S.N., nieusuw alna w tym znaczeniu, iżby nie dało się już uzyskać w d anej spraw ie .pra­ widłowego wyroku.

Trzeba tu już z góry zaznaczyć, że S.N. reprezentuje w powołanym orzeczeniu stanowisko nie spotykane dotychczas ani w literatu rze pro­ cesowej, an i w orzecznictwie S.N. Stanowiska tego n ie sposób zresztą

podzielić.

Sąd Najwyższy niesłusznie p rzyjm uje w uzasadnieniu swego orze­ czenia tezę, jakoby uchybienia przewidziane w art. 377 lit. b) k.p.k. należy do usuwalnych. Przeczą tem u w yraźnie tak brzm ienie ustawy,, jak i zasady praw idłow ej wykładni. Kodeks postępowania karnego wy­ mienia enum eratyw nie w art. 377 k.p.k. w ypadki takich wad

postępo-71 N P n r 11/57, s. 154.

A L F R E D K A F T A L Nr 11

wiania, k tó re n ie mogą w ram ach danego postępowania ulec napraw ie.73 Ustawodawca, m ając zapewne na uwadze ch arak ter oraz ciężar gatun­ kowy uchybień wym ienionych w art. 377 k.p.k., już z góry zakłada, że należą one do takich, k tó re sąd powinien uwzględnić, niezależnie przy ty m od tego, czy mogły one w ywrzeć w pływ na treść w yroku. U sta w a . w prowadza tu taj domniemanie (nie dopuszczające przeciwdo- wodu), że uchybienia powyższe są nieusuw alne i nie podlegają ocenie sądu. Sąd .powinien ograniczyć się tylko do stw ierdzenia nieważności.74 Podkreślić należy, że w ytknięte przez S.N. powyższe uchybienia, po­ wodujące bezwzględną nieważność w yroku, n ie tylko upraw niają, lecz w prost zobowiązują sąd — czy to w try b ie art. 13 k.p.k., czy też w try ­ bie art. 377 k.p.k. — do uznania w yroku za nieważny.

O rzeczenie bezwzględnie niew ażne zawiera — w edług jednolitego stanow iska w teorii procesu karnego — uchybienia istniejące obiek­ tywnie, tzn. niezależnie od tego, czy zostały stwierdzone. Uchybienia te czynią w yrok bezskutecznym i niewykonalnym , k tó ry nie staje się nigdy prawomocny; co najwyżej do czasu stw ierdzenia nieważności (art. .13 k.p.k.) lub uznania w yroku za niew ażny (art. 377 k.p.k.) uzy­ sk u je on cechy pozornej prawomocności.75 Dlatego też trudno podzie­ lić stanow isko S.N., że w razie uczestniczenia w składzie sądu osoby nie upraw nionej do w ydaw ania wyroków (art. 377 k.p.k. lit. b)) po­ wyższe w ady praw ne dia się usunąć. Gdyby naw et n a chwilę dopuścić taką możliwość, to czy uchybienie to można rzeczywiście naprawić? Czy istotnie w yrok w ydany przez sąd rew izyjny, w którego składzie uczestniczył aplikant sądowy (a może naw et dwóch aplikantów) albo sędzia em erytow any lub sędzia chory umysłowo, może ulec napraw ie­ niu? Brak jest zupełnie podstaw do odrzucenia przez S.N. stanowiska, że w łaśnie ten sędzia nie upraw niony, a może naw et i dwóch sędziów przegłosowali pozostałego czy pozostałych i zadecydowali o uchyleniu w yroku i przekazaniu go do ponownego rozpoznania? Więcej naw et,

53 Por. G e r l a n d (jjw., s. 297), k tó r y nip. u w a ża , że D ie n ic h tig e E n tsc h e id u n g

is t N ic h te n s c h e id u n g ; a ls so lch e e x is ti e r t sie n ic h t, sie m u ss in g o r ie r t w e r d e n

(„N iew ażn e o rzeczen ie je s t n iew y ro k iem , ja k o tafcie n ie is tn ie je , m u si być ig n o ro ­ w a n e ”.).

74 Por. P ro jek t u sta w y p o stęp o w a n ia k a rn eg o (w yd. u rzęd ow e, W arszaw a—L w ó w 1926, s. 118) oraz L. H o c h b e r g , A. M u r z y n o w s k i , L. S c h a f f : jw ., -s. 59, ja k ró w n ież S. K a l i n o w s k i : jw ., s. 44.

75 P or. S. Ś l i w i ń s k i : P o lsk i p roces k arny — zasad y ogólne, w yd . 1959 r. (skrypt), s. 234— 236 oraz L. S c h a f f : jw ., s. 344; ten o sta tn i p o d ziela ł p o w y ższy p ogląd co do tego, że orzeczen ie b ezw zg lęd n ie n iew a żn e m a ty lk o p ozory w y ro k u praw om ocn ego. Tak rów n ież ZO 42/52.

3 łr 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń SĄ D . 3 3

w y ro k taki mógł być uchylony n a niekorzyść oskarżonego w łaśnie gło- -sem sędziego nie uprawnionego, a sąd I instancji związany je st prze­ cież dyrektyw am i sądu rew izyjnego (art. 392 k.p.k.).

Idąc tokiem rozum owania S.N., należałoby również zastosować ana­ logiczną w ykładnię do w yroku, w któ ry m uczestniczyła osoba wyłączo­ na w try b ie art. 34 k.p.k. A przecież n ik t chyba nie zgodzi się z tym , żeby można było konwalidować w yrok w ydany przez sąd w składzie, w k tórym uczestniczyli krew ni oskarżonego lub pokrzywdzonego. Zresz­ tą jakie przepisy kodeksu postępowania karnego upraw niają S.N. do przeprow adzenia oceny, czy uchybienia zaw arte w art. 377 lit. b) k.p.k. stw arzają „nieodzowną konieczność stw ierdzenia nieważności orzecze­ n ia ”, czy też nie, sikoro ustaw a w sposób wysoce kategoryczny nakazuje uznanie w yroku za nieważny w razie stw ierdzenia uchybienia wymie­ nionego w art. 377 k.p.k., bez badania przy tym , jaki w pływ uchybie­ nie to mogło wywrzeć na treść zaskarżonego wyroku? W ydaje się, że chyba nie art. 377 kjp.k., k tó ry w sposób nie nasuw ający żadnych w ąt­ pliwości przew iduje, iż ,,sąd rew izyjny na posiedzeniu niejaw nym u z n a j e w y r o k z a n i e w a ż n y (podkreśl, moje — A. K.) (...) jeże­ li: (...).” P rzyjąć wobec tego należy, że tw ierdzenie S.N., iż w spom nia­ n a wada postępowania je st usuw alna w świetle przytoczonych argu­ m entów, nie może się ostać.

Do rozważenia pozostaje jeszcze n a tle omawianego orzeczenia S.N. (z 5.XII.1957 r.) spraw a, czy fakt, że w yrok został uchylony i będzie ponownie rozpoznany przez sąd I instancji, nie konw aliduje w pew­ ny m stopniu powyższego uchybienia. Również na to pytanie trzeba udzielić odpowiedzi przeczącej, a to z następujących względów. Uchy­ bienia wymienionego pod lit. b) art. 377 k.p.k. ustawodawca nie wiąże nigdzie z sądem określonej instancji. Bez znaczenia je st tu argum ent, że uchylony w yrok będzie ponownie rozpoznany przez sąd I instancji, że zatem uchybienie to nie unicestwia wyroku, k tó ry praw nie nie ist­ nieje. Bo również wydanie w yroku przez sąd I instancji, w którym orzekała osoba n ie uprawniona, może być zmienione przez instancję rew izyjną, w której już będą orzekali sędziowie upraw nieni, ale n ik t tak iej tezy nie uzna za prawidłową. Decydującym jednak argum entem je s t fakt, że niedopuszczalna jest koncepcja, w świetle której bezwzględ­

nie nieważny w yrok ma wywierać daleko idące skutki na dalszy tok postępow ania sądowego, a często przesądzać naw et o dalszych losach toczącego się procesu. Dlatego też przyjąć należy, że do uznania wy­ roku za nieważny z mocy praw a w ystarczające jest wzięcie udziału

34 A L F R E D K A F T A Ł

przez osobą nie upraw nioną do orzekania w jakimkolwiek stadium po­ stępow ania sądowego.76

Duże trudności interp retacy jn e nasuw ać będzie ustalenie w zajem ne­ go stosunku a rt. 377 lit. b) do art. 378 § 1 lit. b) k.p.k. Wymaga bo­ w iem rozważenia, czy w art. 377 lit. b) k.p.k. chodzi wyłącznie o osobę nie upraw nioną do w yrokowania w sensie braku jakichkolwiek upraw ­ nień (np. nominacji), czy też w sensie b raku upraw nień do orzekania w danym sądzie, a naw et w danej spraw ie. W szczególności wym aga ustalenia ch ara k te r uchybienia wynikłego w skutek orzekania przez sę­ dziego lub ław nika uprawnionego w ogóle do wyrokowania w sądach powszechnych, lecz n ie posiadającego delegacji do orzekania w kon­ kretnym sądzie (np. sędzia wojewódzki z Lublina orzeka w W arszawie lub sędzia S.N. sądzi w Sądzie Pow iatow ym w Sopocie albo też ławnik orzeka w sądzie wojewódzkim rewizyjnym).

Jeśli chodzi o w ypadek orzekania przez sędziego nie upraw nionego do wyrokowania w danej sprawie, to problem te n m iał daw niej duże zna­ czenie, a to w związku z w prowadzeniem przez airt. 38 małego kodeksu karnego ławników do orzekania o przestępstw ach z tej ustaw y. Takie uregulowanie spowodowało liczne kom plikacje co do in terp retacji po* jęcia osoby upraw nionej lub nie upraw nionej do wyrokowania. Na tym też tle S.N. ustosunkował się do problem atyki wyżej poruszonej. Tak więc np. w postanowieniu z dnia 26.11.1946 r. (IK 191/46)77 Sąd N ajw yż­ szy, po rozpatrzeniu kasacji od w yroku Sądu Okręgowego w Brzegu,

uznał ten w yrok za nieważny. Podstaw ą uznania tego w yroku za nie­ w ażny b ył fak t rozpoznania zbrodni kwalifikowanej z art. 286 § 2 k.k. w trybie m.k.k., czyli w trybie wadliwym, bo nie przewidzianym dla przestępstw z art. 286 § 2 k.k. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swego postanowienia wskazał na pogwałcenie przez Sąd Okręgowy „zasad­ niczych przepisów postępowania karnego”. Sformułowanie tak ogól­ nikowe z punktu widzenia nieważności niczego jednak nie wyjaśnia. W związku z ty m prof. Śliwiński w glosie do tego orzeczenia zwrócił uwagę n a to, że należy — co zresztą omawiane orzeczenie zawiera, ale bez należytego podkreślenia („Ławnicy w tej spraw ie nie byli upraw ­

70 P or. V. H i p p e I (jw ., s. 376), k tó ry u w a ża , że gdy zach od zi w y p a d e k n ie ­ w a żn o ści, to p roces zo sta je co fn ięty do sta n u przed w y d a n iem n ie w a ż n e g o w y r o ­ ku: A llg e m e in w ir d , fa lls N ic h tig k e it v o r lie g t, d e r P ro ze s s d a d u rc h in d ie L a g e

v o r E rla ssu n g d e s N ichtigen. U r te ils zu r ü c k o e r s e tz t. (..O gólnie rzecz biorąc, je ś li

zach od zi w y p a d ek n iew a żn o ści, proces zostan ia c o fn ię ty wskutek: tego do stanM przed w y d a n iem n iew a żn eg o w yroku").

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń SĄ D .

95

nieni do w ydaw ania w yroków ”) — jako przyczynę uznania wyroku Sądu Okręgowego za nieważny podlać fak t uczestniczenia w składzie aż dwóch osób nie upraw nionych do wyrokowania.

Podobne stanowisko zajął S.N.78 w w yroku z dnia 22.V.1946 r. (K 431/46), w którym został uznany za nieważny w yrok Sądu Okręgowego w Kłodziku. Stąd ten orzekał w składzie ławniczym, wyszedł bowiem z .błędnego założenia, że mik.k. ma moc wsteczną. „Ławnicy nie byli tu upraw nieni do w ydaw ania w yroku” — czytam y w uzasadnieniu te­ go orzeczenia Sądu Najwyższego.

Powyższe zagadnienia mogą nasuwać wątpliwości. Można bowiem przytaczać argum enty za i przeciw podanemu rozstrzygnięciu. Między innym i prof. Śliwiński,79 opowiadając się za bezwzględną nieważnością tych orzeczeń, podkreślił, że skoro art. 520 k.p.k. (obecny 377) nakazuje przyjąć bezwzględną nieważność, gdy „orzekał sędzia, k tó ry z mocy art. 41 k.p.k. ulegał wyłączeniu, gdy więc orzekała osoba w zasadzie upraw niona do w ydaw ania wyroków, k tó ra jednak w prowadzeniu da­ nej spraw y n ie mogła brać udziału”, to tym bardziej bezwzględna nie­ ważność orzeczenia będzie zachodziła wtedy, gdy ktoś nie mógł być sę­ dzią w danej sprawie. Można też twierdzić, że powody nieważności z racji uczestniczenia osób nie upraw nionych do wyrokowania w składzie sądu, a wymienionych pod lit. b), w ynikają z tekstu lit. b) art. 377 k.p.k. Sko­ ro bowiem nieważność bezwzględną powoduje uczestnictwo osoby nie upraw nionej do wyrokowania w danej spraw ie, to tym bardziej będzie to dotyczyć uczestnictwa osoby nie upraw nionej do w yrokowania w da­ nym sądzie, a w jeszcze większym stopniu — uczestnictwa osofby w ogó­ le nie upraw nionej do wyrokowania. Mimo tych wątpliwości opowie^ dzieć się należy za przyjęciem w ykładni ścieśniającej, w św ietle której pod lit. b) art. 377 k.p.k. pow inny podpadać sytuacje, gdy w o g ó l e d a n a o s o b a n i e b y ł a u p r a w n i o n a d o o r z e k a n i a . Odmien­ na bowiem w ykładnia wprowadzałaiby dużą niejasność w praktyce i doprowadzałaby do zatarcia różnic pomiędzy art. 377 lit. b) a art. 378 § 1 lit b) k.p.k.

W związku z tym uznać należy, że wszędzie tam, gdzie w rozpoznaniu spraw y 'będzie brała udział osoba, która w ogóle posiada upraw nienia do w ydaw ania wyroków w sądzie karnym powszechnym, ale przysłu­

78 Por. ZO 15/47.

79 Por. S. Ś l i w i ń s k i : G losa — P iP 4/47, s. 134— 136. O d m ien n ie (w yd aje się jed n a k , że błęd n ie) L. L e r n e l l : G losa — P iP 3/47, s. 141 i n ast.

30 N r

n

guje jej praw o rozpoznawania spraw y tylko w niższej instancji, albo naw et w innym sądzie — będziemy mieli do czynienia z nienależytą obsadą sądu w myśl art. 378 § 1 lit. b) k.p.k.80 Tak więc nie należy uznać w yroku za nieważny z mocy praw a, jeżeli sąd orzekał w nieusta- wowym składzie (np. orzekało 4 sędziów lub 2 sędziów i jeden ław nik lub 3 sędziów zawodowych bez zarządzenia prezesa sądu wydanego na mocy art. 3 ustaw y z dn. 20.VII.1950 r.), zachodzi tu bowiem nienale­ żyta obsada sądu przew idziana w art. 378 § 1 lit. b) (bezwzględna przy­ czyna rewizyjna). Zarazem zwrócić należy uwagę na to, że nie w ydaje się rzeczą możliwą podniesienie zarzutu nienależytej obsady sądu na podstawie art. 378 § 1. lit. ib) w razie b raku zawiłości sprawy, jeżeli prezes sądu nie zarządzi rozpoznania jej w składzie trzech sędziów zawodowych, a to ze względu na sform ułow anie art. 3 ustaw y z 20.VII. 1950 r., który pozostawia tę kw estię do swobodnego uznania prezesa („prezes sądu (...) może (...) jeżeli uzna”).

Słuszny też w ydaje się w yrok S.N. z dnia 15.X.1948 r. (K 940/4881, który przyjm uje, że jeżeli sędzia n ie jest upraw niony do wyrokowania w danym trybie, ale jest upraw niony do wyrokowania w danym są­ dzie, to w yrok nie jest z tego powodu nieważny; zachodzi tu jedynie bezwzględna przyczyna kasacyjna (art. 514 lit. b) k.p.k.).

Również za obrazę art. 378 § 1 lit. b) k.p.k., a nie art. 377 lit. b) k.p.k. uznał trafn ie S.N. (wyrok z dnia 3.XI.1959 r. IV K 1039/56) fak t prze­ wodniczenia w sądzie wojewódzkim I instancji — z udziałem ław ni­ ków — sędziego powiatowego delegowanego do tego sądu. Ale nie uz­ nając tego uchybienia za przyczynę bezwzględnej nieważności, nie moż­ na jednak — jak to uczynił S.N. w uchw ale z dnia 7.IV.1960 r. (VI KO

19/60) — n ie zaliczyć go do bezwzględnych przyczyn rew izyjnych ok­ reślonych w art. 378 § 1 lit. b) k.p.k.

Błędne natom iast w ydaje się stanowisko S.N. zajęte w postanowie­ niu z dnia 1,.VII.1953 r. (III K 226/53)82, mocą którego uznany zastał za nieważny „wyrok w ydany, podpisany i ogłoszony przez przew odni­ czącego składu sądowego i jednego ław nika”. Zachodzi tu wadliwe za­ stosowanie lit. c) art. 377 zam iast zdania drugiego lit. b) § 1 art. 378 k.p.'k.: „Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejaw nym uchyla w yrok nieza­ leżnie od zarzutów podniesionych w rew izji, jeżeli sąd był nienależycie

M O d m ien n ie L. H o c h b e r g , A. M u r z y n o w s k i , L. S c h a f f : j w , s. 407—408.

81 P iP 2/49, s. 148. « O S N 69/53.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń SĄ D . 37

obsadzony lub k t ó r y k o l w i e k z j e g o c ż ł o n k ó w n i e b y ł o b e c ­ n y n a c a ł e j r o z p r a w i e . ” Jest rzeczą oczywistą, że nie­ obecność ma „całej rozpraw ie” w rozumieniu ustaw y oznacza, iż jeden

z członków składu sądzącego nie b rał udziału również w wyrokowaniu, albowiem narada sędziów i głosowanie nad w yrokiem jest częścią roz­ praw y (wyrokowanie); w ynika to zarówno z wyraźnego przepisu art.

41 k.p.k., jak i z system atyki rozdziału VI Księgi VII (artykuły 31&— 340 k.p.k.).

Ad c). Najwięcej jednak trudności interpretacyjnych nastręcza dys­

pozycja objęta lit. c) a rt. 377 k.p.k., w ypełnienie bowiem tej norm y właściwą treścią pozostawił ustawodawca nauce i orzecznictwu.

Ja k już o tym była mowa wyżej, kry teria nieważności z mocy praw a określone w ustawie (art. 377 lit. c) k.p.k.) są mało konkretne i to w łaś­ nie stanow i poważne trudności przy ustalaniu prawidłowej wykładni. Ilekroć zatem powstaje pytanie, czy mamy do czynienia z orzeczeniem bezwzględnie nieważnym, czy też nie, należy najpierw zastanowić się, czy w konkretnym w ypadku wadliwość orzeczenia jest istotnie tak po­ ważna, że celowe jest spowodowanie aż tak drastycznych skutków. Nie można p r z y okazji nie podnieść, że na tle w ykładni przepisu art. 377

lit. c) k.p.k. w yłaniają się te w szystkie trudności, o których była już mowa w uwagach wstępnych, w szczególności na tle przedstawionego porównawczo omówienia tej instytucji w literaturze niemieckiej.

Zwrócić trzeba poza ty m uwagę, że w k.p.k. przed nowelizacją z 1949 r., gdy nie było przepisu analogicznego do art. 377 lit. c.) k.p.k., zasada, iż przyczyny bezwzględnej nieważności nie są w ustaw ie wy­ czerpująco wyliczone, została ustalona w drodze orzecznictwa S.N. Między innym i w charakterze ty ch przyczyn w ymienia Sąd Najw yż­ szy pogwałcenie przez sąd zasadniczych przepisów postępowania k a r­ nego. W innych wypadkach S.N. d la uzasadnienia tezy o bezwzględ­ nej nieważności powoływał się na fak t „naruszenia podstawowej zasa­ dy procesu83 karnego określonej w art. 1 i 18 k.p.k.” Jeszcze inne k ry ­ terium , niestety także relatyw ne, podaje prof. S. Śliwiński84, stw ier­ dzając: „Nie możemy przeciągnąć zupełnie w yraźnej granicy, poza którą mamy do czynienia z orzeczeniem bezwzględnie nieważnym, i po­ sługiwać się musimy trochę nieuchw ytną granicą, przyjm ując, że bez­ względna nieważność orzeczenia wchodzi w grę wówczas, gdy uznanie

33 ZO 42/52, O SN 50/53.

A L F R E D K A F T A L _{N r 11}

i wydanie danego orzeczenia przyniosłoby w edług praw a karnego wię­ cej odrazy, więcej wstrząsów, aniżeli przejście do porządku dziennego nad tym orzeczeniem ”. Gwoli ścisłości wspomnieć w ypada, o czym była już mowa przedtem , że określenie przyczyn nieważności z mocy praw a jest bardzo nie sprecyzowane również w literatu rze niemieckiej; m. i. P eters85 uważa za nieważny taki wyrofk, którego utrzym anie w mocy w ięcej szkodziłoby autorytetow i praw a niż uznanie nieważności tego

wyroku.

Jak w ynika z przytoczonych poglądów, wszystkie one starają się w sposób wysoce relatyw ny ustalić k ry te ria bezwzględnej nieważności, k tó re ze względu n a swój ogólny ch arak ter mogą nasuwać wątpliwości i rodzić w praktyce poważne trudności interpretacyjne. Z drugiej stro­ ny trzeba zaznaczyć, że k.p.k. nie może się uchronić od (korzystania z norm zaw ierających k ry teria ocen pozostawione słusznej w ykładni sądu oraz nauce praw a (por. np. w ykładnię art. 49, 65 k.p.k. itp.).

Jakież zatem można proponować (kryteria dla art. 377 lit. c.) k.p.k.? W ydaje się, że można tu w ysunąć następujące propozycje;

a) uchybienia powodujące nieważność n a podstaw ie art. 377 lit. c) k.p.k. nie pow inny .być unorm ow ane w yraźnie w poszczególnych przepisach kjp.ik., gdyż poza w ypadkam i przew idzianym i w lit. a) i fo) tegoż art. 377 k.p.k. wszelkie pozostałe uchybienia stano­ wią przyczyny w zględnej nieważności orzeczeń sądowych. Ko­ nieczne jest przy tym jedno zastrzeżenie: owo uregulowanie w innym przepisie musi być w yraźne, ustawowe, a nie przy jęte w nau ce procesu karnego. Potrzeba tego zastrzeżenia stanie się oczywista, gdy porów nam y przepisy art. 377 lit. c) z art. 378 § 1 lit. a) zdanie drugie w związku z a rt. 3 lit. c) k.p.k. Otóż zakresy tych przepisów w pew nym stopniu zachodzą n a siebie: res iudi­

cata jako ujem na przesłanka procesowa mieści się w art. 3 lit. c),

a jej pogwałcenie powoduje nieważność z mocy praw a (art. 377

*5 Por. P e t e r s (jw ., s. 407) o raz S c h w a r z (jw ., s. 56). P o d o b n ie te ż G e r l a u d (jw ., s. 294), k tó ry twierdizi, że o rzeczen ie b ezw zg lęd n ie n ie w a ż n e p o ­ zb a w io n e je s t w sz e lk ie j m o cy p ra w n ej, jest o n o orzeczen iem pozornym , n ie b y ­ łym . Co w ię c e j, n ie m o że ono w y w ie r a ć , zd an iem G erlanda, ża d n y ch sk u tk ó w p ra w n y ch , p o n iew a ż od sam ego p o czą tk u p o zb a w io n e b y ło sk u teczn o ści. A n a lo ­ giczn ie V. H i p p e l (jw.., s. 376): D as U r te il se,i a ls n ic h t v o r h a n d e n a n zu s e h e n

(als ob ü b e r h a u p t k e in U rte il vo rlä g e). („W yrok n ależy uznać za n ie b y ły ta k jak

gdyby w ogóle n ie b yło w y ro k u ”). N a w e t p rz e c iw n ik tej in sty tu cji, G l e i s p a c h (jw ., s. 207) uw aża, ż e iprzaz b ezw zg lęd n ą i n ie u leg a ją cą k o n w a lid a c ji n iew a żn o ść rozu m ie s ię n ied o cią g n ięcie, k tó re p o zb a w ia o b ciążon e nią p o stęp o w a n ie p ro ceso w e w szelk iej p ra w n ej sk u teczn o ści lu b n a w e t odbiera jej p ra w n ą eg zy sten cję.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń S Ą D . 39

lit. c), mimo że jest ona objęta również przepisem a rt. 378 § 1 lit. a).

Niemniej jednak w ustaw ie nigdzie nie mówi się o skutkach naruszenia zasady res iudicata, co umożliwia teorii procesu k ar­ nego określić odpowiednio jej ch ara k ter w różnych stadiach po­ stępowania;

b) uchybienia z art. 377 lit. c) k .p k . muszą czynić w yrok niewyko­ nalnym 86 zarówno w sensie praw nym , jak i faktycznym ;

c) uchybienia powyższe muszą nadto znajdować odbicie w konkret­ nym orzeczeniu sądowym, którem u staw ia się powyższy zarzut, a n ie w innych fazach postępowania87 (np. gdy obrażono art. 237 k.p.k. przez niewydanie postanowienia o przedstaw ieniu zarzu­ tów itp.);

d) uchybienia te muszą być tego rodzaju, że ich ch arak ter oraz nie­ możność w ykonania takiego orzeczenia będą zrozum iałe dla każ­ dego sądu orzekającego,88 a naw et dla każdego obywatela.

Przechodząc do omówienia poszczególnych uchybień pod kątem wi­ dzenia podanych wyżej kryteriów , należy zaznaczyć, że nauka pol­ skiego procesu karnego i orzecznictwo polskie ustaliły pew ne w ypadki nieważności z mocy praw a w ram ach art. 377 lit. c) k.p.k.

Rozważania niniejsze będą m iały na celu ustosunkowanie się do ustalonych już w orzecznictwie uchybień a rt. 377 lit. c) k .p k . oraz do wskazania innych, odpowiadających wyżej wymienionym kryteriom .

Do powszechnie uznanych uchybień zalicza się w teorii i orzecznict­ w ie S.N.89 (w okresie przedw ojennym i pow ojennym ) obrazę zasady prawomocności.

Wychodząc z zasady prawomocności m aterialnej orzeczeń, Sąd N aj­ wyższy zajął stanowisko, że orzeczenia gwałcące tę zasadę są nieważne

*• Por. np. G l e i s p a c h : jw ., s. 207— 208.

*7 P or. P e t e r s (jw ., s. 408): F e h lt die A n k la g e s c h r ift u n d d e r E rö ffn u n g sb e ­

sc h lu s s , so fe h lt es z w a r an U r te ils V o ra u ssetzu n g en . D e r M a n g el m a c h t a b e r d a s V r te il n ic h t n ic h tig . P or. też G e r 1 a n d (jw ., s. 295), k tóry tw ierd zi, że S o fo r t g e w in n e n w i r a b e r d a m it e in e w ic h tig e G re n z b e s tim m u n g : d ie N ic h tig k e it m u s s d e r E n tsc h e ­ id u n g s e lb s t, ih r K o n s titu t iv e r T a tb e s ta n d k a n n d a g eg en n ie m a ls a u ss e rh a lb d e r E n tsc h e id u n g lieg en . („N a ty ch m ia st zy sk u jem y w a żn e o k reślen ie gran icy: n ie w a ż ­

n ość m u si tk w ić w sam ym orzeczen iu , jej is to tn y stan fa k ty c z n y n ie m oże n igd y zn a jd o w a ć się poza orzeczen iem .”).

81 P ór. np. L ö w e — R o s e n b e r g (jw . s. 418— 419) oraz P e t e r s (jw ., s. 408). *’ P or. S . Ś l i w i ń s k i : jw ., s. 237; por. te ż orzecz. S. N. z 24.111.1956 r., II K R n 116/56 — O SP iK a 1/57, s. 30.

40 N r IŁ

z mocy samego praw a. W postanowieniu S.N. z dnia 9.XII.1.932 r.9# czytam y: „M aterialna prawomocność (res iudicata) uzasadnia bez­ względną nieważność w yroku gwałcącego zasadę ne bis in idem .”

W uzasadnieniu cytowanego orzeczenia S.N. 'podkreśla, że pogw ałcenie zasady ne bis in idem jest uchybieniem dalej idącym „aniżeli te, k tó ­ re przykładow o w ustaw ie w ym ieniono”.

Twierdzenie to zaw arte jest również w późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego. Na przykład w w yroku z 24.111.1956 r. (II K R a 216/5691) S.N. słusznie przyjął, że przepisy o prawomocności w yroku należą bez w ątpienia do zasadniczych norm procesowych, wobec czego pogwałcenie ich przez bezpraw ne uchylenie prawomocności w yroku czyni orzeczenie tak ie 'bezwzględnie nieważnym. W ątpliwa natom iast w ydaje się teza reprezentow ana w tej kw estii przez prof. S. Śliwiń­ skiego92, jakoby nieważność z mocy praw a m iała zachodzić tylko w te ­ dy. gdy obok sieibie istnieją dw a sprzeczine prawomocne wyroki, a więc wówczas, gdy nie dałoby się pogodzić ze sobą obu tych w yroków i usunąć sprzeczności. Trafne natom iast jest stanowisko S.N. w w yroku z dnia 13.VIII.1959 r. (V K 729/59), w któ ry m S.N. uznał, że rów nież w yrok sądu rewizyjnego, któ ry został w ydany mimo skutecznego cof­ nięcia środka odwoławczego, ■ co powoduje uprawomocnienie się orze­ czenia sądu I instancji, jest niew ażny z mocy prawa, brak bowiem

podstaw do tw ierdzenia, że bezpraw ne (bo w brew prawomocności orze­ czenia) uchylenie tego orzeczenia i ponow ne odmienne orzekanie w spraw ie konw aliduje obrazę rei iudicatae.93

Wymaga jeszcze w yjaśnienia spraw a stosowania art. 3 lit c) lub art. 377 lit. c) k.p.k. w w ypadku obrazy rei iudicatae. W ydaje się, że z obra­ zą art. 3 lit. c) k.p.k. będziemy mieli do czynienia do czasu w ydania

30 z o 44/33.

M O SN 1/57.

92 Por. S. Ś liw iń sk i: G losa — O S P iK A 1/57, s. 32 oraz t e g o ż autora: P rzegląd o rz e c z n ic tw a S.N ., P iP 3/58, s. 464, gd zie, n ie s te ty , n ie z b y t k o n s e k w e n tn ie u za sa d n io n a je s t cy to w a n a teza. W lite r a tu r z e n iem ieck iej, o ile stan rei iu d ic a ta e w n ik im n ie budzi w ą tp liw o ś c i jako p rzy czy n a b ezw zg lęd n ej n iew a żn o ści, o t y l e p rob lem , czy p o trzeb n e je s t is tn ie n ie d w ó ch sp rzeczn ych ze sobą orzeczeń d la u z­

n a n ia jed n eg o z n ich ^ n iew a żn y , je s t d y sk u sy jn y . N p. L o w e - R o s e n b e r g (jw ., s. 61) oraz G e r l a n d (jw ., s. 236) n ie w y m a g a ją istn ien ia dw óch sp rzecz­ n y c h ze sob ą p ra w o m o cn y ch w y ro k ó w d o u zn a n ia jed n eg o z n ich za b e z w z g lę d n ie n ie w a ż n y . O d m ien n ie P e t e r s (jw ., s. 407— 408) oraz V. H i p p e l (jw ., s. 375).

,3 W tej sa m ej m a te r ii zw ró cić trzeb a u w a g ę na b łęd n e orzeczen ie S .N . z d n ia 29.V.1958 r. IV K O 3/58 oraz k r y ty c z n ą g lo sę A. K a f t a l a — P iP 3/60» s. 567 i nast.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń S Ą D . ₄₁

w yroku przez sąd I instancji. N atom iast w późniejszym stadium po­ stępowania, a więc w instancji rew izyjnej, stosować trzeba art. 377 lit. c) kjp.k. jako przepis w skutkach swych dalej idący i obejm ujący swą treścią omawiane sytuacje. W związku z tym nie można podzielić sta­ nowiska S.N. wyrażonego w w yroku z dnia 29.VIII.1959 r. (V K 1120/59, k tó ry zarzut obrazy rei iudicatae uznał za uchybienie a rt. 3 lit. c) k.pjk., a n ie art. 377 lit. c) k.p.k.

Przechodząc do omówienia iranych przyczyn obrazy art. 377 lit c) k.p.k., zwrócić trzeba uwagę n a k ry te ria podane w ciekaw ym postano­ wieniu S.N. z dnia 15.IV.1952 r. (KZ 136/5194), k tó ry słusznie zaliczył do om awianych uchybień takie, jaik rozpoznanie spraw y w try b ie nie­ przew idzianym (a więc np. rozpoznanie spraw y w trybie doraźnym bez w niosku o to ze strony prokuratora wojewódzkiego, skazanie w tym trybie nieletniego, kobiety brzem iennej lub osoby, w stosunku do której zachodziła wątpliwość co do jej poczytalności, itp.).

W 'literaturze procesowej szczegółowe rozważania na tem at ro­ dzaju trybów postępowania karnego i ich wzajem nej zależności w pro­ cesie karn y m oraz skutków, jakie powoduje ich naruszenie, przepro­ wadził prof. M. Cieślak.95 Jednakże tylko naruszenie try b u doraźnego uznaje on za przyczynę powodującą nieważność orzeczenia z mocy sa­ mego praw a. N atom iast co się tyczy naruszenia innych trybów postępo­ wania karnego, to prof. Cieślak uważa, że uchybienia te prowadzą je­ dynie do uchylenia w yroku.

W ydaje się jednak, że nie jest rzeczą możliwą, b y naruszenia innych trybów postępowania karnego — poza trybem doraźnym — uznać za nie powodujące bezwzględnej nieważności w yroku, jak o tym mogą świadczyć poniższe przykłady. W ypada dodać, że ostatnio spotykam y się z poglądem96, iż naruszenie try b u zwykłego i orzekanie w trybie uproszczonym pociąga za sobą nieważność orzeczenia z mocy praw a. Podzielając ten pogląd, zastrzec się jednak musim y przed jego zbytnim uogólnianiem w ty m sensie, iżby naruszenie k a ż d e g o try b u po­ stępow ania w ywierało tak daleko idące skutki. Można bowiem mieć wątpliwości, czy np. osądzenie osoby w wieku powyżej 17 lat w try ­ bie postępowania przewidzianego dla nieletnich powoduje bezwzględną nieważność w ydanego orzeczenia. W związku z ty m za zbyt ogólną uznać też w ypada tezę wypowiedzianą w postanowieniu Sądu Woje­

o* ZO 42/52.

Por. M. C i e ś l a k : P roces k arny '(skrypt), 1952, s. 282 i n ast.

36 Por. L. S c h a f f : P rzegląd o rzeczn ictw a S.N. I I -I I I k w . 1959 r., N P 5/60, s. 608—610.

4 2 A L F R E D K A F T A L

wódzkiego w e W rocławiu z dnia 3.XII.1959 r. (VI KZ 297/59)97, jakoby rozpoznanie spraw y w trybie dla tej spraw y nie przewidzianym po­ ciągało za sobą skutki określone w <art. 377 k.p.k. W konkretnym w y­ padku Sąd Powiatowy dla nieletnich orzekł — zamiast w trybie zwyk­ łym — n a .posiedzeniu niejaw nym w drodze postanowienia, w ym ierza­ jąc oskarżonemu,, na mocy art. 77 i 236 § 1 k.k., odpowiednią karę. N ie­ w ątpliw ie, Sąd Powiatowy dopuścił się obrazy rów nież art. 413, 41 i innych 'k.p.k., k tó re jednak n ie upraw niają do uznania w yroku za nie­ ważny, jak to w łaśnie uczynił Sąd Wojewódzki. Kodeks postępowania karnego przew iduje możliwość naruszenia podanych w yżej przepisów i wiąże z ty m skutki procesowe określone w art. 371 pkt 2 kjp.k. Tak samo dopuszczenie się przez sąd obrazy art. 70 kjk. przez w ym ierzenie nieletniem u k a ry 6 miesięcy w ięzienia zam iast umieszczenia go w zak­ ładzie «poprawczym stanow i Obrazę art. 371, iw związku z art. 384 pk t 1 k.p.k., ale n ie pociąga za sobą, jak to m ylnie przyjął Sąd Wojewódzki

w w yroku z dnia 8.VI.1946 r. (K 528/4698), nieważności z mocy praw a.

Odm ienne jednak stanow isko trzeba zająć w razie osądzenia oskarżo­ nego w try b ie przyśpieszonym 99 zam iast w trybie zwykłym.

Cóż zatem powinno decydować o rodzaju nieważności powstałej w rezultacie naruszenia określonego try b u postępowania? Trudno tu podać w te j m aterii jakieś ścisłe k ry teria. Dlatego też aby udzielić praw idłow ej odpowiedzi na powyższe pytanie, trzeba badać każdy kon­ kretn y w ypadek pod kątem widzenia istotnego ograniczenia /praw oby­ w atela do obrony. Z tego względu można 'mieć wątpliwość co do tra f­ ności rozstrzygnięcia przyjętego przez Sąd Wojewódzki we Wrocławiu w postanowieniu z dnia 6.VI.1957 r. (VI KZ 133/58100 ), jakoby połącze­ nie do wspólnego postępowania sp raw toczących Się: jednej — z p u ­ blicznego, a drugiej — z pryw atnego oskarżenia powodowało

bezwz-97 Por. O S P iK A inr 3/60, is. 191. J e st (rzeczą in teresu ją cą , że np. w lite r a ­ tu rze n ie m ie c k ie j n ie u w aża s ię w y ro k u z a n ie w a ż n y z m o c y p ra w a w razie w y m ie r z e n ia k a ry co p ra w d a n ie p rzew id zia n ej w stosu n k u do n ie le tn ic h , ale m ieszczą cej s ię w k a ta lo g u k ar k.k. P or. w zw ią zk u z ty m np. P e t e r s (jw ., s . 407) i G e r l a n d (jw ., s. 297), w e d łu g k tó reg o n iew a żn y 'będzie w yrok sk a z u ­ j ą c y na k a ry n ie p rzew id zia n e w u sta w ie . Z b liżon y p ogląd rep rezen tu je S c h w a r z

(jw ., s. 57).

98 P IP n r 2/47, s. 100.

89 D z. U . z 1958 r. N r 34, poz. 152.

100 Por. H e n k e l : jw ., s. 307— 308. Z a afet p ra w n y , k tórem u n ie m ożn a p r z y ­ zn a w a ć a u to ry tetu orzeczeń sęd zio w sk ich , u z n a je H e n k e l w y ro k sp rzeczn y w sw e j t r e ś c i oraz n iezrozum iały. G e r 1 a n d (jw ., s. 296) z a a k t ta k i uznaj e o rzeczen ie w e w n ę tr z n ie sp rzeczn e.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń SĄ D . 43

głodną nieważność wyroku. Należy dodać, że w om awianym w ypadku obie spraw y toczyły się w sądzie z oskarżenia publicznego, gdyż p ro ­ k u rato r objął oskarżenie w trybie art. 65 kjp.ik. W postępowaniu tym występowali w jednej spraw ie oskarżeni B.M. i F.K., zaś w drugiej oskarżeni B.M. i F.K. oraz pokrzyw dzony z pierwszej spraw y A.W. Sąd Powiatowy, łącząc obie spraw y, dopuścił się niew ątpliw ie obrazy art. 23 i 24 kjp.k. oraz innych przepisów ograniczających praw a po­ krzywdzonego A.W. Jednakże obraza tych przepisów może powodować

tylko względną nieważność w yroku (art. 371 p k t 2 k.p.k.), nigdy zaś nieważność z mocy praw a.

Odrębną grupę przyczyn powodujących bezwzględną nieważność orzeczeń będą stanow iły uchybienia w ynikające z w ew nętrznej sprzecz­ ności w ydanego orzeczenia. Orzeczenia takie nasuw ają często w ątpli­ wości przy ustaleniu wali sądu w przedmiocie w ydania takiego czy in­ nego orzeczenia. Na przykład Sąd Powiatowy w O strow iu Wielkopols­ kim w w yroku z dnia 22.V.1959 r. (II Kp 175/59) ogłosił na jaw nej roz­ praw ie wyrok, w k tó rym k arę wymierzoną zawiesił, w treści jednak w yroku spraw ę zawieszenia k ary (art. 61 kik.) pominął. W yrok ten słusznie uznał Sąd Wojewódzki w Poznaniu (wyrok z dnia 28.1.1960 r. V II K r 775/59) za nieważny z mocy praw a (art. 377 lit. c) k.pjk.). Trud­ no tu bowiem powołać się na obrazę konkretnego przepisu, skoro nie znajduje ono odbicia w k.pik. W każdym razie tak sprzeczne wyraże­ n ie woli przez sąd orzekający musi powodować jego niewykonalność oraz nieważność widoczną z sam ej treści omawianego wyroku.

Dlatego też za praw idłow e również uznać należy rozstrzygnięcie przy jęte w w yroku z dnia 26.III.1960 r .1#1, w k tó rym to w yroku sąd rew izyjny uznał za nieważny z mocy praw a w yrok Sądu Powiatowego w C. wobec istnienia w te j sam ej spraw ie dwóch sprzecznych ze sobą wyroków. N atom iast n ie można chyba podzielić stanow iska S.N. za­ w artego w w yroku z dnia 26.XI.1959 r. (V K 1187/59) oraz w wyroku z dnia 28.IX.1,959 r. (V K 1451/59). W orzeczeniach ty ch S.N. nie uznał za nieważne wyroków, k tórych sentencje przew idyw ały utrzym anie zaskarżanego w yroku w mocy, a tym czasem uzasadnienia motywowały przyczyny ich uchylenia. W ydaje się, że tru d n o byłoby zgodzić się z poglądem S.N., iż zachodzi tu taj obraza tylko ant. 339 § 2 k.pik., k tó ry jedynie ustala, co powinno zawierać uzasadnienie wyroku. W obu bowiem w ypadkach m am y do czynienia z jaw nie sprzecznym wyra-*

44 A L F R E D K A F T A L N r I I

żeniem woli przez sąd orzekający. Można chyba słusznie twierdzić, że k 4p.k. nie norm uje w drodze w yraźnych przepisów sytuacji związanych z jaskraw ię sprzecznym przejaw em w yrażenia woli przez sąd w jędr­ nym wyroku.

Niesłuszne rów nież w ydaje się stanowisko zajęte przez S.N. w wy­ roku z dnia 22.11.1958 r. (III K Rn 244/58102 ), w którym w yrok uznany został za bezwzględnie nieważny, a to wobec niepodpisania sentencji w yroku Sądu Powiatowego i -niesporządzenia do niego uzasadnienia. W tym konkretnym w ypadku miała — zdaje się — miejsce jedynie obraza art. 325 § 2 k.p.k., k tó re to uchybienie mieści się niewątpliw ie w podstawach rew izji określonych w art. 371 p k t 2 k.p.k. Nie można też podzielić poglądu S.N. wyrażonego w w yroku z dnia 28.1.1,960. r. (V K 1484/59), jakoby orzeczenie zaw ierające uchybienia procesowe w skutek obrazy art. 211 i 338 k.p.k. (polegającej na rozpoznaniu p rzez S.N. spraw y przekazanej sądowi wojewódzkiemu tylko z rewizją p ro ­ kuratora, mimo że obrońca oskarżonego wnosił o doręczenie mu odpisu w yroku z uzasadnieniem w celu oporządzenia rewizji) powodowały bez­ względną nieważność wyroku na poidstawie art. 377 lit. c) k.p.k. Po­ wyższe uchybienie znajduje bowiem odbicie w w yraźnym przepisie ustaw y, w związku z czym uchybienia te należy rozpatryw ać z pun k ­ tu widzenia względnych przyczyn rew izyjnych (art. 371 pkt 2 k.p.k.). Wymaga rów nież rozważenia następująca sytuacja procesowa, kiedy dwaj sędziowie (bądź sędziowie—ławnicy) przegłosowali przewodni­ czącego składu sądowego, ale ten mimo to napisał w yrok zgodny z je­ go zdaniem i ogłosił go potem, a dw aj sędziowie, kładąc pod w yrokiem podpisy, zaznaczyli tylko swe zdanie odrębne. Sąd Najwyższy w w yro­ ku z dnia 17.11.1953 r. (II K 234/56103 ) uznał podobny w yrok Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z mocy art. 377 lit. c) k,p.k. za nie­ w ażny przy następującym stanie praw nym : Przewodniczący składu sądowego ogłosił w yrok skazujący oskarżonego na 5 lat więzienia, m i­ mo że ławnicy, kładąc pod w yrokiem sw oje podpisy, wypowiedzieli się za ukaraniem łagodniejszym, mianowicie w granicach do 2 lat więzie­ nia, przy czym dolna granica sankcji za przestępstwo, k tó re sąd oskar­ żanemu przypisał, wynosiła pięć lat. Zdaniem Sądu Najwyższego w y­ rok powyższy zapadł z obrazą podstawowych zasad postępowania,

10* Por. np,. n a g r a n c ie p ra w a n ie m ie c k ie g o w y w o d y L o w e -R o s e n b e r g a (jw ., s. 419), k tó r y b rak u za sa d n ien ia wyrotku u zn a je jed y n ie za p rzyczyn ę z a ­ sk arżenia.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń S Ą D . ₄₅

a zwłaszcza z obrazą zasady udziału ławników ludowych w rozpozna­ w aniu i rozstrzyganiu spraw (art. 18 § 1. k.p.k. w związku z art. 49 Konst. PRL). W innym znów postanowieniu z dnia 15.XII.1952 r. (KO 235/52104) S.N. uznał w yrok za nieważny, gdyż został w ydany w trybie doraźnym mimo sprzeciwu ławników. O ile drugi w ypadek nie nasu­ wa żadnych wątpliwości, gdyż nastąpiła obraza try b u postępowania powodującego nieważność orzeczenia, o tyle pierwlszy budzi pewne wątpliwości. Pow staje mianowicie pytanie, czy w podanym wyżej przykładzie mamy do czynienia tylko z obrazą art. 323 § 2 k.p.k. po­ legającą n a tym, że zdanie ławników trak tu jem y jako w yraz woli zas­ tosowania najniższego w ym iaru kary, a więc w zasadzie zgodnie z wolą przewodniczącego składu sądowego w przedm iocie winy, czy też mamy do czynienia z sytuacją, w św ietle której zdanie odrębne ławników7 (sędziów) sform ułow ane zostało w sposób pozytywny i jednolity, wo­ bec czego wyrokiem czy postanow ieniem w sensie m aterialnym jest właśnie to zdanie odrębne (większość dwóch przeciw jednemu), a wy­ rok ogłoszony przez przewodniczącego jest ew entualnie nieważny z mocy samego praw a (art. 377 lit c) k.p.k.). Mimo pewnych za­ strzeżeń opowiedzieć się w ypada za uznaniem w danym w ypadku w y­ łącznie obrazy art. 323 § 3 k.p.k., a to wobec faktu, że tendencje wykład­ ni art. 377 lit. c) k.p.k. powinny mieć ch arakter ścieśniający oraz że powinno się korzystać z tej w ykładni wówczas, gdy w k .p k . brak jest odpowiednich przepisów praw nych, na podstawie których w yrok n a­ leżało uchylić.

N ie w ydaje się też trafn a in terp retacja105 przyjm ująca, że rozpozna­ nie Sprawy w sądzie wojewódzkim jako sądzie I instancji pod nieo­ becność prokuratora powoduje bezwzględną nieważność orzeczenia, bo stanow i obrazę art. 377 lit. c) k.pJk. Trudno się z tą tezą zgodzić z na­ stępujących względów. A bstrahując już od tego, że uchybienie to nie odpowiada wyżej podanym kryteriom art. 377 lit. c) k.p.k, brak jest także argumentów, które by wskazywały, jaki zasadniczy w pływ mog­ ło mieć powyższe uchybienie n a treść zaskarżonego wyroku. Dodać wypada, że uchybienie to nie znalazło się naw et wśród tzw. bezwzględ­ nych przyczyn rew izyjnych (art. 378 k.p.k). Co więcej, jak słusznie przyjm uje S .N . w w yroku z dnia 16.Y.1958 r. (II K 527/57106), omawia­

O SN 22/53.

105 P or. L. S c h a f f : P rzeg lą d o rzeczn ictw a S.N . II— III k w . 1959 x., N P 5/60 s. 611.

46 A L F R E D K A F T A L N r 11

ne uchybienie mogłoby uzasadniać uchylenie w yroku tylko w tedy, gdyby mogło w ywrzeć w pływ na treść w yroku, co jednak w danym w ypadku nie miało miejsca. Słabość tej rozciągłej w ykładni art. 377 lit. c) k.pjk. potwierdza nadto fakt, że w kom entarzu Hochberga, M urzynow- skiego i Schaffa1063 raz przyjm uje się, że uchybienie powyższe powodu­ je bezwzględną nieważność w yroku (s.97), kiedy indziej znowu, że sta­ nowi ono bezwzględną przyczynę rew izyjną (s. 409), co zresztą sprzecz­ ne jest z w yraźnym brzm ieniem art. 378 k.p.k. Natom iast rozciągła w ykładnia art. 378 k.p.k. jest niedopuszczalna.

Na m arginesie niniejszych rozważań należy zaznaczyć, że w przed-r wojennym orzecznictwie Sądu Najwyższego w yrażano pogląd, iż jedną z przyczyn bezwzględnej nieważności orzeczeń sądowych jest posługi­ w anie się przez sąd uchyloną ustaw ą -procesową. Orzecznictwo to wy­ rosło n a gruncie uchybień art. 51 przepisów w prowadzających k.p.k., k tó ry stanow ił, że „sprawy, w których przed dniem wejścia w życie 'kodeksu postępowania karnego zapadł w yrok I instancji lub rozpoczę­

to rozpraw ę główną w pierw szej instancji, ‘toczą się do końca w edług dotychczasowych przepisów. W razie odroczenia rozpraw y I instancji ponowna rozpraw a odbywa się z zachowaniem przepisów postępowania karnego”. Między innym i w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 8.VI.1930 r.107, w ydanym w składzie siedm iu sędziów, czytam y: „Po­ stępow anie przeprowadzone według ustaw procesowych nie obowiązu­ jących z obrazą art. 51 iprzep, wprowadź, k.p.k. jest nieważne z mocy praw a i Sąd Najwyższy, rozpatrując środki odwoławcze od zapadłych w tym postępowaniu wyroków, uchyla takie w yroki jako niew ażne”.

Pogląd .powyższy został poddany k rytyce przez prof. S. Śliwińskie­ go108, k tó ry uważa, że „błędny jest (...) pogląd, jakoby stosowanie u - chylonej ustaw y procesowej wywołać miało w strząs w naszym poczu­ ciu praw nym ; najlepszy dowód, że je ustaw a pod pewnymi warunkami, dla pewnej kategorii spraw dopuszcza”. W ydaje się jednak, że raczej należy się przychylić do stanowiska reprezentow anego w powołanym orzeczeniu S.N. Jeżeli bowiem w określonych w ypadkach naruszenie try b u postępow ania powoduje bezwzględną nieważność orzeczeń sądo­ wych, to ty m bardziej będzie powodować tę nieważność orzekanie przez sąd na podstaw ie uchylonej ustaw y procesowej. Zwłaszcza że uchybienie to ściśle odpowiada przytoczonym wyżej kryteriom .

106a Por. L. H o c h t o e r g , A. M u r z y n o w s k i , L. S c h a f f : jw ., s. 97 i 409.

107 ZO 101/30.

N r 11 O P R Z Y C Z Y N A C H B E Z W Z G L . N IE W A Ż N O Ś C I O R Z E C Z E Ń S Ą D . ₄₇

W iramach .prowadzonych rozważań w arto wspomnieć jeszcze o in­ nych przyczynach bezwzględnej nieważności, przytaczanych tak w li­ teratu rze polskiej, jak i obcej.109 Na przykład prof. S. Śliwiński110 za­ licza do przyczyn powodiujących bezwzględną nieważność w yroku ta ­ kie wypadki, jak brak podsądności sądom krajow ym lub sądom pew­ nego rodzaju, w ym ierzenie 'kary nie przewidzianej w danym system ie kar, skazanie ,,czegoś, co nie może być podmiotem praw a”, w ydanie „w yroku” pod terrorem okupanta. W literaturze zaś niem ieckiej Pe­ ters111 zalicza do tych przyczyn np. skazanie osoby A zam iast B lub wydanie wyroku przez sędziego chorego umysłowo, przy czym panuje przekonanie, iż w yrok taki jest dopiero w tedy nieważny, gdy zawiera w swej treści uchybienia łatw o dostrzegalne. N atom iast G erland112 ar> powyższych przyczyn dodaje jeszcze dkazanie przez nieisędziego luib na k ary n ie przew idziane w ustawie. Należy przy okazji podkreślić, że i w teorii, i w orzecznictwie Sądu Rzeszy nie uważa się za nieważny wyroku, k tó ry został w ydany z obrazą właściwości rzeczowej113 lub z naruszeniem jawności postępowania, albo gdy w yrok został ogłoszony przy drzwiach zam kniętych, bądź wreszcie gdy orzeczenie zostało wy­ dane przez osobę zainteresow aną osobiście w spraw ie.114

W zakończeniu niniejszych rozważań trzeba jeszcze zaznaczyć, że uchybienia powodujące zarówno nieważność z mocy praw a (sententia

nulla), ja k i wydanie tzw. niewyroików (sententia non exsistens) po­

w inny ulegać w zasadzie unicestwieniu w drodze odpowied­ niego aktu prawnego. Przyjęcie bowiem stanowiska, że tylko w sto­ sunku do orzeczeń bezwzględnie nieważnych następuje ich praw na likwidacja, mogłoby wprowadzić duże zamieszanie w obrocie praw ­ nym. W szczególności, o czym już była mowa przedtem , podkreślić należy, że trudno jest przeprow adzić ścisłe rozgraniczenie, kiedy m a­ m y do czynienia z niewyrokiem, a kiedy z orzeczeniem bezwzględnie niew ażnym 115. Na ogół za niew yrok uważa się taki akt, który został w ydany przez osoby lub organy w ogóle nie upraw nione do orzeka­

109 P or. L. H o c h b e r g , A. M u r z y n o w s k i , L. S c h a f f : jw ., s. 61 oraz np. S c h w a r z : jw ., s. 56— 57.

110 Por. S. Ś l i w i ń s k i : G losa — O S P iK A , 1/57, s. 32. 111 P or. P e t e r s : jw ., s. 409.

112 Por. G e r l a n d : jw ., s. 296.

113 Por. orzecz. S ądu R zeszy RG., E. 32, 93; 35, 158; 40, 273; 56, 351.

114 P or. n p . L ó w e - R o s e n b e r g (jw .r s. 418), V. H i p p e l (jw ., s. 376) oraz RG., E. 71, 381, RG., E. 72, 181.

115 P or. S. Ś l i w i ń s k i (jw., s. 238) ora-z L. H o e h b e r g , A. M u r z y n ó w - s k i, L. S c h a f f (jw ., s. 60).

48 A L F R E D K A F T A L Ni' 11

nia.116 Jednakże, dla zapewnienia bezpieczeństwa prawnego, pożądane jest (np. w w ypadku, gdy chory psychicznie woźny sądowy wpisał na oryginalnych blankietach w yroków sądowych, opatrzonych pieczęcia­ mi, nazwisko pew nych osób i skierow ał takie wyroki do wykonania) uzyskanie w ydanej w drodze 'odpowiedniego aktu praw nego decyzji określonej w ładzy.117 Postulow ana w ykładnia będzie miała znaczenie w szczególności d la organów bezpośrednio wykonujących w yrok sądu (nip. dla. naczelnika więzienia).

11« w lite ratu rze niem ieckie] za niew y ro k l Ł o w e-R o s e n b e r g (jw., s. 419) uw aża w y ­ ro k i w ydane p rzez n lesąd y (np. gdy w y d aje je re fe ren d arz ). G e r 1 a n d (jw., s. 294) uw aża w prow adzenie takiego podziału za zbędne, gdyż zdaniem jego w ięcej ten podział gm atw a niż w yjaśnia. P e t e r s (jw., s. 406) uw aża, że z niew y ro k iem będziem y m ieli do czynienia w te­ dy, gdy b ra k je s t orzeczenia sądu. V. H i p p e 1 (jw., s. 376) daje p rzykład niew yroku, gdy „w y ro k “ ta k i w y d a je kancelista. Podobnie H e n k e l (jw., s. 306—307) oraz G l e i s p a c h (jw., s. 208), k tó ry po d a je przykładow o „orzeczenie“ w y d an e p rzez protokolanta.

117 Z agadnienie to je s t sporne. Istn ieją poglądy, k tó re dopuszczają m ożliwości zask arżen ia tak ic h bezw zględnie niew ażnych orzeczeń. S po ty k am y się je d n a k rów nież z poglądam i prze­ ciw nym i.

Do zw olenników zaskarżalności n ależy np. S c h w a r z (jw., s. 56—57). Dopuszcza on je d ­ n a k rozw iązanie, w m yśl którego m oże (np. w razie osądzenia przez om yłkę sp raw y n ale­ żącej do w łaściw ości sąd u specjalnego przez in n y sąd) n a stąp ić w niesienie przez p ro k u ra to ra now ego ak tu osk arżen ia bez uchylenia poprzedniego w yroku. P e t e r s (jw., s. 409) dopuszcza w om aw ianym w y p ad k u zarów no zw yczajne śro d k i praw n e, ja k i p raw o żąd an ia stw ie r­ d zen ia niew ażności orzeczenia. T ak też V. H i p p e l : jw ., s. 376:

Do przeciw ników dopuszczalności zaskarżenia orzeczeń bezwzglę^Jiie n iew ażnych należy G e r l a n d (jw., s. 296).

W polskiej lite ratu rze procesow ej w tej m ate rii istn ieje także rozbieżność poglądów . M iędzy in n y m i przeciw nikiem zaskarżalności orzeczeń bezw zględnie niew ażnych je s t prof. S. Śliw iński, k tó ry in te rp re tu je a rt. 394 k.p.k. w ty m sensie, że użyte w nim sform ułow anie, „praw om ocnego w y ro k u “ m a n a m yśli rzeczyw istą jego praw om ocność. O dm ienne n a to m iast stanow isko re p re z en tu je prof. L. Schaff, k tó ry dopuszcza zaskarżalność orzeczeń bezw zględ­ nie n iew ażnych w drodze rew izji nadzw yczajnej. Nie w d a jąc się w tej chw ili w szczegółow e w tej kw estii rozw ażania, należy stw ierdzić, że w żadnym razie n ie m ożna się zgodzić z tezą. (Przegląd O rzecznictw a S.N., IV kw . 1959 r., I kw . 1960 r. N P n r 7 i 8/60, s. 938), ja k o b y dopuszczenie n adzw yczajnych śro d k ó w odw oław czych od orzeczeń niew aż­ n y ch z m ocy praw a przeczyło tezie o niem ożliw ości u zy sk an ia przez tak ie orzeczenie cech pozornej praw om ocności. N ie je s t bow iem w yłączona w y k ład n ia dopuszczająca ew en tu aln e zaskarżenie rew izją nadzw yczajną tak że w yroków pozornie praw om ocnych. D opraw dy, nie­ zrozum iałe je s t tw ierdzenie o „nieżyciow ości“ w y k ład n i p rzy jm u jąc ej stw ierdzanie w szelkich w ypadków bezw zględnej niew ażności w try b ie art. 13 k.p.k. zarów no z p u n k tu w idzenia in te rp re ta c ji p raw n ej, ja k i z p u n k tu w idzenia potrzeb p ra k ty k i. P or. Szersze rozw ażania w tej m ate rii A. K aftala: postęp o w an ie w przedm iocie u z n an ia orzeczeń sądow ych za niew ażne z m ocy p raw a, „B iul. Gen. P ro k .“ n r 9 10/60 r.). Nie m ożna też nie wspom nieć, że do n iedaw na b y ł rep rezen to w an y pogląd, k tó ry przyjm ow ał nie ty lk o to, że w y ro k i niew ażne z m ocy praw a s ta ją się co najw yżej pozornie praw om ocne, ale n aw et i to, że orzeczenia zaw ierające jak ie ­ kolw iek uchybienie p ra w a nie sta ją się n igdy praw om ocne (por. L. S c h a f f : P ro ces k a m y -P o ls k i L udow ej, 1953 r,, s. 333).