Galos, Adam
"Politik im Krieg 1914-1918 : Studien
zur Politik der deutschen herrschenden
Klassen im ersten Weltkrieg",
sammelband unter Leitung von Fritz
Klein, Berlin 1964 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 57/3, 487-489
1966
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R E C E N Z J E 487
P olitik im K rieg 1914—1918. Stu d ien zu r P olitik der deutschen herrschenden Klassen im ersten W eltkrieg, D eutsche H istoriker-G esell
schaft. Sam m elband u n te r L eitung von F ritz K l e i n , B erlin 1964, s. ,ViIII, 252.
Pierw sza w ojna św iatow a w ciągu ostatnich k ilk u n astu lat stała się tem atem znacznej liczby opracowań. W odróżnieniu przy tym o d okresu m iędzywojennego, gdy uw aga piszących zwrócona była przede w szystkim n a m ilitarn ą stronę w ojny oraz na zagadnienie odpowiedzialności za jej wybuch, nowsze prace zajm u ją się n ajb ard ziej politycznym i kulisam i pierwszego ze św iatow ych starć. W śród nich poważne m iejsce zajm ują opracow ania poświęcone polityce niemieckiej. Podobne założenie stało się także podstaw ą om awianego tom u studiów. W ydawca n a czele postaw ił „zagadnienie m otyw ów i istoty polityki niemieckiego im perializm u” (s. VIII). Książka pojaw iła się w półwiecze od wyibuchu w ojny, a w jej skład weszły arty k u ły n ap isan e w trak c ie przygotowywania obszernej historii Niemiec la t 1914 1918, m ającej się jeszcze ukazać.
W pierw szym z 11 arty k u łó w F. K l e i n {„Die R ivalität zwischen D eutschland und Oesterredch-Ungaím m d e r T ürkei am Vorabend des ersten W eltkrieges”) zajął się próbą au striack ą usadow ienia się w południowej Anatolii w latach 1913—1914. Zagadnienie nie je st nowe, pisał o nim w swoich wspom nieniach już szef sztabu arm ii austro-w ęgierskiej, Conrad („Aus m einer D ienstzeit” t. III, Wien 1922, s. 569—570), o n astęp n ie kilku autorów, ostatnio najdokładniej W. N. G o t t l i e b („Studies in S ecret Diplomacy”, London 1957, zwłaszcza s. 156 і 260), K lein do rzuca jednak now e szczegóły, w ydobyte z a k t w iedeńskich i podkreśla bardzo silnie opór dyplom acji niem ieckiej wobec prób austriackich, znacznie ostrzej niż Gottlieb, który pisał, że takie różnice zdarzały sdę „w najlepszych rodzinach m ię dzynarodow ych”.
Johanna S c h e l l e n b e r g w artykule „Die H erausbildung d e r M ilitärdikta tu r in d en ersten Ja h re n des K rieges” sta ra ła się wykazać, że okres rządów L u- dendorffa (czyli tziw. trzecie dowódatwo) przygotow any został wcześniej, w gruncie rzeczy od początku wojny. Podała też szereg przykładów bezpośrednich wpływów w ładz w ojskow ych już w trak c ie przygotow yw ania rep resji przed w ojną, a zwłasz cza od m om entu ogłoszenia stan u oblężenia. Wiele tu je st faktów ciekaw ych i no w ych, ale nasuw ają się tak że pew ne refleksje. W zrost wpływów w ładz w ojsko w ych nie ulega w ątpliw ości i dostrzegany był już przez współczesnych; polski publicysta, K. R o s e pisał, że Niemcy podzielone zostały n a dwadzieścia kilka okręgów w ojskow ych z 'dowodzącymi generałam i na czele, od których w oli p ra k tycznie zależało wszystko („Wspomnienia 'berlińskie”, W arszawa 1923, s. 51). A le nie była to jeszcze scentralizow ana d y k ta tu ra i ówczesny stan rzeczy różnił się jakościowo pod w ielom a względami od okresu 1916—1918. Ponadto trzeba toy zbi lansować to z tendencjam i liberalizującym i, z całą tzw. Neuorientierung, k tóre auto rk a św iadom ie pomija.
Niezależny W ydział dla Niemieckiego Pokoju, którym zajął się bliżej K. H. S c h ä d l i c h („Der «Unabhängige Ausschuss fü r einen Deutschen Frieden» als ein Z entrum d e r A nnexionspropaganda des deutschen Im perialism us im ersten W eltkrieg”), był organizacją kół sk rajn ie aneksjonistycznych. A utor sta ra ł się dać niem al jej historię, niepełną zresztą, podając w iele ciekaw ych szczegółów n a pod staw ie papierów D. Schäfera, znanego historyka nacjonalistycznego i jednego z o r ganizatorów W ydziału. O organizacji pisano już n ieraz (np. H. W. G a t z k e , „G erm any’s D rive to the W est”, Baltim ore 1950), a ostatnie w zm ianki o niej znajdują się w w ydaw nictw ie „L’Allemagne e t les problèm es d e la paix” (Ł I, P aris 1962). .
W. G u t s c h e zwrócił uwagę na niem iecką politykę gospodarczą w Belgii („Zu einigen Fragen des Staatsm onopolistichen V erflechtung in d en ersten K
488 R E C E N Z J E
jah ren am Beispiel der A usplünderung der belgischen Industrie und d e r Zw angs deportation von Belgien”) stw ierdzając, że na tle różnych kierunków tej polityki w 1916 r. zwyciężył kierunek sk rajn y i brutalny.
B. K a u l i s c h w arty k u le „Die A useinandersetzung über die uneingeschränk ten U-Boot-K rieg innerhalb der herrschenden K lassen im zweiten H albjahr 1916 und seine Eröffnung im F ebruar 1917” w oparciu częściowo o m ateriały druko wane, a częściowo o archiw alne, dał szkic z dziejów niem ieckich koncepcji w o jennych. Choć pisano o tym już wiele, choćby w znanej pracy F. F i s c h e r (,,G riff nach der W eltm acht”, Düsseldorf 1962), w nieco nużących zestawieniach różnych głosów są rzeczy nowe [w ogóle, aby przekonać się, jak bardzo posunęła się nasza znajomość zagadnienia, w ystarczy porównać arty k u ł ze sta rą pracą E. D i r e n b e r - g e r a, „Die Beziehungen zwischen O berster H eeresleitung und Reichsleitung von 1914—1918” (Berlin 1936), w której jeden z rozdziałów poświęcony je st w łaśnie polemice w spraw ie w ojny łodziami podwodnymi].
R. K a t z dla napisania arty k u łu „Die deutsche Verschwörung in M exiko” sięgnął do w ielu archiw ów w NRD, NRF, USA, A ustrii i Meksyku, a omówił sto sunkow o m niej znany fragm ent polityki niem ieckiej za oceanem, mieszczący się między pierw szym i próbami, a słynną depeszą Zim m erm anna.
Dwa następne arty k u ły łączą się ściśle ze spraw am i polskimi. H. L e m к e, znany w Polsce i znający lite ra tu rę polską, n a podstaw ie m ateriałów niemieckich i polskich przedstaw ił działalność Oleinowa w L o d a i W arszawie („Georg Cleinow und die deutsche Polenpolitik 1914—1916”). O stanow isku Cleinowa wobec spraw polskich pisano już parę razy (choćby J. K r a s u s k i , „Grenzboten o spraw ie polskiej”, „Przegląd Zachodni” 1958), ale o jego działalności jako głównego cen zora w okupowanym K rólestw ie wiedzieliśm y dotąd niewiele. Warto by kiedyś nakreślić całą sylw etkę tego publicysty, którego poglądy w spraw ach polskich, często zresztą m ętne, przechodziły w iele przem ian od książki „Die Z ukunft Polens” (1908—1913) do arty k u łu „Wege eines deutsch-polnischen Ausgleichs” („Euro päische G espräche”, 1930).
O polskich robotnikach sezonowych w Niemczech pisano najczęściej w związ ku z okresem przed 1914 r., dla lat wojny najw ięcej faktów zamieścił w sw ojej książce B. D r e w n i a k , operujący jednak tylko m ateriałem z Pomorza Szczeciń skiego („Robotnicy sezonowi na Pom orzu Zachodnim ”, Poznań 1959). E. E l s n e r napisał pracę doktorską, poświęconą w łaśnie latom 1914—1918, a dotyczącą całości wschodnich i środkowych Niemiec, to jest terenów , gdzie robotnicy ci odgryw ali najw iększą rolę. Na tej praw dopodobnie podstaw ie (praca pozostała w m aszyno pisie) o p arty je st a rty k u ł „Zur Lage und zum K am pf der polnischen A rbeiter in der deutschen L andw irtschaft w ährend des ersten W eltkrieges”. Zgodnie z tytułem nie ma w nim obrazu całego zagadnienia, zwłaszcza tylko cząstkowo mowa jest o położeniu, a za to nacisk położony jest na postaw ę robotników polskich, rosnącą tendencję do ucieczek i oporu, oraz na politykę m ającą n a celu u trzy m anie ta k potrzebnych rąk do pracy. M ateriał w większości czerpany jest z te re n u Pom orza Zachodniego.
A rtykuł H. W e b e r a , „Zum Problem d er W ahlreform in Preussen w ährend der Jah re 1917—1918”, jest także przerobionym uryw kiem pracy doktorskiej. Ograniczenie chronologiczne do ostatniego okresu wojny, od ogłoszenia tzw. O ster
botschaft, może być uzasadnione istnieniem starej pracy L. B e r g s t r ä s s e r a
(„Die Preussische W ahlrechtsfrage im Kriege und die Entstehung d e r O sterbot schaft”, Tübingen 1929). Mimo cytow ania sporej liczby aktów nie w ydaje się, aby a rty k u ł przynosił w iele nowego m ateriału. Dodajmy, że ostatnio ten sam tem at opracow any został także w NRF w pracy doktorskiej R. P a t e m a n n a , nieznanej chyba jeszcze W eberowi („Der K am pf um die preussische W ahlreform im E rsten W eltkrieg”, D üsseldorf 1962).
R E C E N Z J E
489 A rtykuł J. P e t z o l d a „Ethisoher Im perialism us” zawiera charakterystykę genezy i treści m em oriału późniejszego kanclerza M aksa Badeńskiego z 20 m arca 1918 jako wypowiedzi liberalizującej grupy klas rządzących. Sam mem oriał za mieszczony został przez M aksa w pam iętnikach („Erinnerungen und Dokum ente”, Berlin—Leipzig 1927), ale Petzold dotarł do oryginału, który, jak się okazuje, różni się poważnie od tego, co Maks Badeński chciał udostępnić w kilka la t po wojnie. Na te j podstaw ie autor artykułu przeprowadza ostrą krytykę koncepcji grupy skupionej wokół Maksa stwierdzając, że nie stanowiła ona alternatyw y w stosunku do projektów aneksjonistycznych.
W ostatnim artykule G. P a u l u s pisze o „B ankrott der M ilitärdiktatur 1918”. Poza parom a raportam i z września 1918 r. o nastrojach w k raju au to r operuje m ateriałam i drukow anym i i przeważnie znanymi, poddając surowej ocenie stano wisko kół rządzących Niemcami w ostatniej fazie wojny.
Ja k zawsze w podobnych zbiorach pomiędzy poszczególnymi studiam i zachodzą spore różnice. Jednak podkreślić należy, że w sum ie przynoszą one sporo nowego m ateriału. Większość z nich dotyczy zagadnień polityki w ew nętrznej w Niem czech (poza artykułam i Kleina, K atza i częściowo Gutschego i Lemkego), przy czym za główny m otyw uznać można zagadnienie system u rządzenia (choć znaczna część artykułów wiąże się z tym tylko pośrednio). Jakby klam ram i są prace Schel lenberg o w ytw orzeniu i Paulusa o upadku dyktatury wojskowej. Zgodnie z pod tytułem pom inięte zostały niem al całkowicie przejaw y opozycji wobec rządów. Nawiasowo można by dodać pytanie, w jakim stosunku pozostawały do siebie w czasie w ojny term iny: klasy posiadające i rządzące? W historiografii zachod- nioniem ieckiej pojaw iło się twierdzenie (poparte m.in. dziennikami adm irała G. A. Miillera, „Regierte d er K aiser?” B erlin-F rankfurt 1959), że naw et cesarz był tylko Galeonsfigur n a państwowej nawie. Ale to je st już inne zagadnienie.
