Michał Witkowski
"Slezský Sborník", Opava, Rocznik
1952, Acta Silesiaca : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 44/2, 698-701
rep rezen tu je z b y t szczu p łe grono w sp ó łp ra co w n ik ó w . C zasopism u brak p o za ty m w y ra źn eg o o b licza te m a ty c z n e g o i od p ow ied n iej proporcji p o szczeg ó ln y ch d ziałów . P o w in n o ono b y ć organ em tra n sm isji z d o b y c z y h u m a n isty k i ra d ziec k ie j, z c z y m n iew sp ó łm iern y je s t zu p ełn ie n ie ro zb u d o w a n y d ział recen zji i sp raw ozd ań z rad zieckiej h u m a n isty c z n e j p ra sy n au k ow ej. D z ia ł ten p ow i- n ie n b y u w zg lęd n ić o m ó w ien ie prac z d zied zin y filo zo fii, ogóln ej p ro b lem a ty k i k u ltu ra ln ej, h isto rii, lite r a tu r o z n a w stw a i ję zy k o zn a w stw a . J a k d o tą d , K w a r ta ln ik zaw iera je d y n ą recen zję z p racy h isto ry czn ej B a z i l o w i c z a P o lity k a ze w n ętrzn a scentralizow anego p a ń stw a ro syjskiego w d ru g iej połow ie X V w iek u pióra L . B a z y l o w a . R o zb u d o w a d ziału recen zy jn eg o m o g ła b y się o d b y ć k o sztem sk rócen ia p rzeg lą d ó w p ra sy , k tó r e b ez szk o d y p o w in n y przyb rać form ę om ów ień m n iej o b szern y ch .
T rzeba z r e sz tą stw ie r d z ić , że p ism o w y ra źn ie n abiera ro zm a ch u i p r z y c ią g n ą w sz y lic z n ie jsz ą g ru p ę w sp ó łp ra co w n ik ó w p rz e z w y c ię ż y z p ew n o ścią p o c z ą tk o w e tr u d n o śc i, p o łą c z o n e za w sze z org a n iza cją n ow ego w y d a w n ic tw a . „ K w a r ta ln ik I n s ty tu tu P olsko-R adzieckiego p ragn ie s ta ć się o rgan em słu żą cy m w ielk iej id e i p rzy ja źn i p o lsk o -r a d z ie c k ie j“ — g łosi c y to w a n y ju ż w yżej a rty k u ł w s tę p n y . W rea liza cji teg o d on iosłego za d a n ia p o w in n o mu p o m ó c jak n ajszersze gron o sp e c ja listó w ró żn y ch d zied zin n a szeg o ż y c ia n a u k o w eg o i k u ltu ra ln eg o .
L u d m iła F todzyńska
„ S L E Z S K Ÿ S B O R N Î K “ . O p ava. R o czn ik 1952. A cta S ilesia ca .
S l e z s k y S b o r n i k , k tó r y k o n ty n u u je d a w n y V ê s t n i k M a t i c e o p a v s k é i je s t je d n y m z k ilk u p e rio d y k ó w w y d a w a n y c h przez czesk i, Ś ląski I n s ty tu t B a d a w c z y w O p aw ie, w iele m iejsca p o św ięca p ro b le m a ty c e h isto r y c z n o lite r a c k iej. D ru k o w a n e w nim p ra ce są in te r e su ją c y m d ow od em ru ch liw ości p o b ra ty m c z e j n au k i cz e sk ie j, m. in . realizu jącej w form ach p ra cy b ad aw czej p o s t u la t y soju szu m ię d z y C zech osłow acją i P o lsk ą . H isto r y c z n y i k u ltu r a ln y zw iązek ob u narodów tr w a od d a w n a , a „ w z a je m n o ść “ C zechów i P o la k ó w szczyci się p ię k n y m i o sią g n ięcia m i, szczeg ó ln ie w d ob ie czesk ieg o o d ro d zen ia i w o k re sach w sp óln ej w a lk i z g erm a n iza cją . T e m a ty k a prac S b o r n i k a ogran icza się w p raw d zie n iem a l w y łą c z n ie do zagad n ień d o ty c z ą c y c h ziem ślą sk ich , ale z n a czen ie ich cz ę sto przek racza g ran ice region u . N iek tó ro z prac u w a ża ć n ależy za dorob ek n a u k o w y c e n n y rów n ież d la k u ltu r y p o lsk iej.
P ię ć d z ie sią ty z k olei roczn ik S l e z s k ć h o S b o r n i k a p rzy n o si w cztorech z e s z y ta c h , op rócz lic z n y c h o m ó w ień p rac a u to ró w p o lsk ich , d w ie rozp raw y b a d a c z y czesk ich , te m a te m zw ią za n e z h isto rią n a szeg o p iśm ien n ictw a . A . St. M d g r p isze o czesk im h u tn ic tw ie w p o lsk im p o em a cie z r. 1612 (O èeském £e- le z â fstv i V polském poem atu z r . 1612), a M ilan K u d ë l k a o m a w ia zw ią zk i d z ia ła c z a i p isarza ślą sk ieg o P a w ła S ta lm a ch a ze S łow acją (P avel Stalm ach a S lo vensko). W c zęści źród łow ej S b o r n i k a b o h e m ista p o lsk i, J ó zef M a g n u s z e w s k i , p rzed ru k o w u je z w ła sn y m k o m en ta rzem lis t F ra n ciszk a P a la ck ieg o do J ó zefa C hociszew sk iego z r. 1863 (D o p is F ra n tiS k a P alackéh o J osefu C hociszew skëm u).
T em a to m p r a c y Mńgra są w zm ia n k i o h u tn ic tw ie czesk im w p o em a cie W a len teg o R o źd zień sk ieg o O fficin a je r ra ria , w y d o b y ty m z za p o m n ien ia w r. 1933 p rzez R . P o lla k a . T w órca p o e m a tu — ślą sk i e n tu z ja sta „ szla c h e tn e g o dzioła
ż e la z n e g o “ — n ie ty lk o op isał w ierszem , w y k o rzy stu ją c w łasn e d ośw iad czen ie, p racę h u tn ik a śląsk iego w p rzełom ow ej n a ty m terenie ep oce p o czą tk ó w k a p i ta lizm u p rzem y sło w eg o , ale za p u szcza ł się rów nież w w y w o d y te o rety czn e i sn u ł d zieje k o p a ln ictw a żela z n e g o . I ta k w w ierszach 713 — 732 zam k n ął h i storię p o czą tk ó w h u tn ic tw a czesk ieg o , za zn a czy w szy n a m arginesie, że w ia d om ość czerpie z k roniki H ajk a. W acław H âjek z L ib oczan w sw ej K ro n ice czeskiej (1541) is to tn ie p o d rok iem 677 p isze o legen d arn ym o d k ry w cy rudy w C zech a ch -B o ta k u , k tórego o d n a jd u jem y u R oźd zień sk iego. Mâgr p r z y ta c z a ją c u ry w ek kroniki zazn acza, że R oździeński m ógł ją znać rów nież z n iem ieck iego p rzek ład u , k tó r y w y sz e d ł w r. 1596. B ad acz zw raca p rzy ty m u w a g ę n a d o k ła d n y u R oźd zień ek iego op is m iejscow ości, w której o d k ry to w C zechach rudę. M iejscow ością tą są Z d ech ow ice; leżą one w o k o licy P relo u c (około 20 km n a zach ód o d P ard u b ic). R o źd zień sk i n ie ty lk o w ied ział, że m iejsco w o ść ta k a istn ieje, ale b y ł n a w e t zd a n ia , ż e ota cza ją ce Z d echow ice góry n azw an o „ Ż e la z n y m i“ w ła śn ie od w y stę p u ją c e j ta m ru d y, co nau k a czesk a ty lk o p r z y p u sz cza, n ic jed n ak o h u ta ch w ty m m iejscu n ie w ied ząc (zresztą w esp ó ł z sa m y m R oźd zień sk im ). Skąd R o źd zień sk i w ziął szczeg ó ły top ografii Z d ech ow ic, Mâgr n ie p o d a je. N ie je s t rzeczą w y k lu c z o n ą , że o gląd ał je w ła sn y m i o cz y m a . Szeroka w ied za górn icza p o zw a la p o za ty m R o źd zień sk iem u n a w y w ó d o ró żn ica ch ja k o ści rud czesk ich i m oraw sk ich oraz na rozw ażan ie o tech n ice h u tn iczej w C zechach ( p iece w ielk ie i p rzestron e, W y so k ie ja k k o m in y , n a czw orgrań le p io n e “) i n a Śląsku („p iece ok rągłe i n is k ie “ ). T yp p iecó w śląsk ich , jak in fo r m uje M âgr (za B eck iem ) p rzetrw a ł do r. 1721. W p iecach czesk ich , o p isa n y ch przez R oźd zień ek iego, r z eczy w iście już od X I I I w . w y ta p ia n o rudę żelazną. Mâgr ob jaśn ia op o w ia d a n ie a u to ra p o em a tu (w iersze: 743 — 756) w y ją tk a m i z prac czesk ich h isto ry k ó w h u tn ic tw a , Ilrab âk a i К orana. Źródeł in fo rm a cji R oźd zień ek iego nie u d ało się u sta lić ; p o zo sta je d om n iem an ie, że h u ty czesk ie c z y m oraw skie R o źd zień sk i zn ał za p ew n e jeśli n ie z a u to p sji, to z relacji in n y ch to w a r z y sz y h u tn ik ó w . W o g ó le , zd an iem M âgra, szczeg ó ło w y rozbiór p o em a tu u tru d n ia fa ch o w a term in o lo g ia n aszego Ślązak a, n ieła tw a n a w e t dla p rz y g o to w a n eg o tech n o lo g a .
Z w iązki P a w ła S ta lm a ch a (1 8 2 4 — 1891) ze Słow acją, k tó ry m i w o b szer n y m i cen n y m stu d iu m z a jm u je się M. K u d ćlk a, om aw iali ju ż n iejed n o k ro t n ie b a d a cze cz e sc y , sło w a c c y i p o lscy . K u d ćlk a sk ru p u latn ie od n o to w u je d o ty c h c z a s o w ą b ib liografię z a g a d n ien ia , skarżąc się jed n o cześn ie na brak o b fitszy ch m atoriałów źró d ło w y ch . S p raw a je s t jed n ak w arta szczegółow ego rozpatrzenia ze w zg lęd u n a u d ział S ta lm a ch a w ruchu n arod ow ym P o la k ó w n a Śląsku C ie sz y ń sk im . P isarz i d ziałacz k u ltu ra ln y , red ak tor p ierw szego na ty m terenie cza so p ism a p o lsk ieg o , od egrał w ty m ruchu rolę w y b itn ą . N a u k szta łto w a n ie się je g o id eo lo g ii w p ły n ą ł w zn aczn ej m ierze p o b y t w B ra ty sła w ie. Stalm ach d o sta ł się ta m p o u k o ń czen iu w C ieszynie g im n azju m ew an gelick iego (1843). Przez dw a la ta p r z y g o to w y w a ł się w b ratysław sk im liceum do stu d ió w te o lo g iczn y ch w W ied n iu . P o b y t p rzy p a d ł na okres w ielk iego rozk w itu liceum , zw iązan ego z d zia ła ln o ścią sły n n eg o „ b u d z ic ie la “ słow ack iego — Lu do v ita S tura. K u d ćlk a szczeg ó ło w o o m a w ia ży cie i atm osferę pan u jącą w śród m ło dzieży słow iań sk iej stu d iu ją cej w liceum , oraz w p ływ o sob istości i poglądów Śtura n a kierunek p ó ź n ie jsz y c h prac S talm ach a. W kółku słow iań sk im m ło d zieży b ra ty sła w sk iej za z n a jo m ił się S talm ach z literatu rą słow iań sk ą, z w ła sz
cza z litera tu rą p o lsk ą , co p rzy czy n iło się do rozb u d zen ia w n im św ia d o m o ści narod ow ej. S ta lm a ch w ró cił z W ied n ia do C ieszyna d obrze p r z y g o to w a n y do p ok ierow an ia ż y c ie m p o lity c z n y m i k u ltu r a ln o -o ś w ia to w y m sw ej rodzinnej ziem i. J e m u za w d zięcza Ś ląsk T y g o d n i k C i e s z y ń s k i (o d r. 1848, późn iej G w i a z d k ę C i e s z y ń s k ą ) , pism o z a ło żo n e p o d w p ły w e m p u b lic y sty c z n e j d ziałaln ości Ś tń ra, w k tó rej S ta lm a ch p od ob n o m iał n a w e t p ew ien u d zia ł. K u d ëlk a o m a w ia d o k ła d n ie za in tereso w a n ie sp raw am i sło w a c k im i n a ła m a ch te g o cza so p ism a , c h a ra k tery zu ją c p r z y ty m rozw ój id e o w y red ak tora. O sta teczn ie (po p o w sta n iu w r. 1863) o rien ta cja sło w ia n o filsk a S ta lm a ch a p rze k szta łciła się w z d e c y d o w a n y p o lo n o filizm i n iech ęć do S ło w a k ó w za ich sto su n ek do K osji i u siło w a n ie od erw an ia się o d C zechów . Obok G w i a z d k i , w której m y śl sło w ia ń sk a S ta lm a ch a p rzeja w iła się n iem a l w y łą c z n ie ja k o program p o lity c z n y , o sło w ia n o filiz m ie S ta lm a ch a św ia d c z y rów n ież je g o tw ó rczo ść li t e ra ck a . S ta lm a ch je s t a u to rem Z bioru 'pieśni słow iań skich (C ieszy n 1849) oraz K s ią g rodu słow iań skiego (C ieszyn 1889). G en ezę ic h w y w o d z i K u d ëlk a rów nież z p o d n ie t id e o lo g ii w y k ła d ó w Ś tń ra i b ra ty sła w sk ieg o k ó łk a sło w ia ń sk ieg o , c h o ć n ie w y k lu c z a in n y c h o d d zia ły w a ń . Ze z d ecy d o w a n ą k r y ty k ą sp o ty k a ją się u K u d ëlk i d o ty c h c z a s o w e u jęcia p o lity c z n e j d zia ła ln o ści S ta lm a ch a na Ś ląsk u C ieszyń sk im . D z ia ła ln o ść t a zm ierzała ja k o b y p rzed e w sz y stk im do u św ia d o m ien ia Ś lą za k o m ich p rzy n a leżn o ści do P o lsk i (u n a s p isa ł ta k n p . O grodziński, u C zechów — A . P ra ża k ). W ed łu g K u d ëlk i c a łą sp raw ę o p a rto o złą p o d sta w ę m eto d o lo g icz n ą . B a d a cz c zesk i w sk a zu je n a n ie w ą tp liw e p rzecen ia n ie o s o b o w o ści S ta lm a ch a i b łęd n e w ty m w y p a d k u w ią za n ie jeg o p r a c y z id eo lo g ią Ś tń ra. J e g o se p a r a ty z m sło w a ck i m ia ł w S ta lm a ch u w y ra źn eg o w roga, r o z łą czen ie b o w iem z C zecham i groziło S łow ak om m a d zia ry za cją i u p a d k iem . G łów n ą spraw ą, d o o k o ła k tórej s k u p iły się u siło w a n ia S ta lm a ch a , b y ła w a lk a z g er m a n iza cją , w k tórej p o lscy Ś lą z a c y zn a jd o w a li w C zechach n ie p rzeciw n ik ó w , le c z sp rzy m ierzeń có w . Ś w ia d c z y o t y m m . in . te n d e n c ja G w i a z d k i . K o n flik t c zesk o -p o lsk i n a teren ie Ś lą sk a C ieszyń sk iego w y w o ła ł d op iero p óźn iej in teres rod zącego się ta m k a p ita liz m u , z a stra szo n eg o p o te n c ja łe m d ążeń r e w o lu c y j n y c h , tk w ią c y c h w m asach Ś lą za k ó w p o lsk ich i czesk ich . W ła śn ie w jed n o ści sło w ia ń sk iej, w e w sp ó łp ra cy C zechów i P o la k ó w , w id z ia ł S ta lm a c h siłę m ogącą się n a ziem ia ch ślą sk ich p r z e c iw sta w ić z w y c ię sk o ek sp a n sji n iem ieck ieg o k a p ita liz m u i im p eria lizm u . T a k w ięc, w ed łu g K u d ëlk i, a n a liza sto su n k ó w k la so w y c h i g o sp o d a r c z y c h n a Ś ląsk u C ieszy ń sk im o b a la d o ty c h c z a so w o p rz e k o n a n ie o w p ły w ie se p a r a ty s ty c z n y c h d ążeń Ś tń ra n a id e o lo g ię i d ziałaln ość p o lity c z n ą oraz p isa rsk ą P a w ła S ta lm a ch a .
P u b lik a cja J ó z e fa M a g n u szew sk ieg o p r z y p o m in a lis t h is to r y k a czesk iego F ra n ciszk a P a la c k ie g o do red a k to ra J ó z e fa C h ociszew sk iego, o g ło szo n y w p o z n a ń sk im L e c h u (1 8 7 8 , nr 31 ). W liście p rask im (25 X I I 1863) P a la c k ÿ u d zielał C h ociszew sk iem u w sk a zó w ek w zw ią zk u z p o d ję ty m przez P o la k a tłu m a c z e n iem D zie jó w n a ro d u czeskiego P a la ck ieg o . S ło w ia n o filizm sw ój z a d o k u m e n to w a ł C h ociszew sk i p rzed e w sz y stk im w y d a w a n ie m L e c h a (1 8 7 8 — 1879) i P r z e g l ą d u S ł o w i a ń s k i e g o (1881) oraz tłu m a c z e n ia m i czesk iej lite r a tu r y p ięk n ej. Z am iar p rzy sw o jen ia ro d a k o m d z ie jó w p o b r a ty m c z e g o n arod u w y p r z e d z ił t e fa k ty z d zia ła ln o ści p o p u la rn eg o p isarza lu d o w e g o . Z p ru sk ieg o w ięzie n ia , g d zie w r. 1863 o d sia d y w a ł k arę za sw ą p a tr io ty c z n ą p u b lic y sty k ę , prosił C hociszew ski P a la c k ie g o o p o z w o le n ie n a p rzek ła d w sp o m n ia n eg o dzieła. N ie s t e ty , n ie zn a la zł
n ań później w y d a w c y , po ca ły m zaś p rzed sięw zięciu p o zo sta ła w łaśn ie ty lk o p rzy p o m n ia n a p rzez M agnuszew skiego o d p ow ied ź listo w n a P a la ck ieg o . M oże n ajbardziej ciekaw i w niej w zm ia n k a o zetk n ięciu się czesk ieg o h isto ry k a , w czasie jeg o p arysk iego p o b y tu w r. 1853 (k w iecień lu b m aj), z M ick iew iczem , z k tó ry m rozm aw iał o sto su n k u S łow ian do N iem ców . B liższy ch relacji z te g o sp o tk a n ia brak.
N a z a k o ń c z e n ie " w y n o tu jm y z zeszy tu trzeciego, p o św ięcon ego w ca ło ści czesk iem u p oecie Ś ląsk a C ieszyńskiego P . B ezru cow i, zd an ie z lis tu p o e ty , p rzy to czo n e przez A rtura Z â v o d s k i e g o w p racy o realizm ie p o ezji B ezru ca (R ea lism u s B ezru covy poesie). D la r ea listy B ezru ca, dobrze o b ezn an ego z c z o ło w y m i d ziełam i n aszej litera tu r y , lek tu ra Słow ack iego i K rasiń sk iego p r z e d sta w ia ła tru d n ość n ie do p o k o n a n ia . W śród w ielu czesk ich m iło śn ik ó w tw ó r czo ści ob u n a szy ch p o etó w B ezruc sta n o w i g o d n y u w a g i w y ją te k .
M ich ał W itk o w sk i T E A T R O Ś W IE C E N IA W „ P A M I Ę T N IK U T E A T R A L N Y M “ (W arszaw a. R o czn ik 1952).
P ierw szy roczn ik P a m i ę t n i k a T e a t r a l n e g o (1952), k tó r y u k a za ł się n a k ła d em P a ń stw o w e g o I n s ty tu tu S ztu k i w W arszaw ie, p rzy n o si szereg ar ty k u łó w d o ty c z ą c y c h h isto rii tea tru p olsk iego w ep oce O św iecen ia. J e s t to fa k t g o d n y u w a g i, o zn acza on b o w iem w zrost za in tereso w a n ia tea tro lo g ó w dla tego ta k bardzo n iesłu szn ie za n ied b an ego w d ziejach naszej sc e n y ok resu. D w a d zieścia sied em la t u p łyn ęło od ch w ili u k azan ia się dzieła L u d w ik a B ern ack iego T eatr, dram at i m u zy k a za S ta n isła w a A u g u sta (1925), b ęd ącego p o d sta w ą do w szelk ich h ad ań n ad tea trem O św iecenia. L a ta w o jn y p r z y n io sły w ielk ie z n isz czen ia w m ateriałach źró d ło w y ch , po w ielu m ateriałach z o sta ła je d y n ie n o ta tk a b ib liograficzn a, d la teg o dzisiaj każd a p u b lik acja z tej d zied zin y je s t n iezw y k le cen n a . O ty le o czy w iście, o ile je s t w y n ik iem sum ien n ej p racy i p rób ą n ow ego sp ojrzen ia n a sp ra w y te a tr u X V I I I w iek u , n ie zaś je d y n ie k o m p ila cją teg o , co zo sta ło ju ż k ied y ś n ap isan e.
W z e szy cie 1, w rozd ziale P o lsk a m y śl teatraln a, o d n a jd u jem y c y t a t y z pism A d am a K azim ierza C zartoryskiego i z roczn ik ów M o n i t o r a . M am y za strze żen ia co do w yb oru c y ta tó w z pism C zartoryskiego, a w k a żd y m razie m u sim y stw ierd zić, że te , które zam ieszczon o w P a m i ę t n i k u , w ża d n y m w y p a d k u nie ch a ra k tery zu ją d o sta te c z n ie roli, jak ą odegrał k sią żę A d am w rozw oju naszej scen y . T en p ierw szy w P o lsce te o r e ty k dram atu je s t dla n as przede w sz y stk im au to rem te o r ii p rzek ład ów , która w skrócie zaw iera się w jed n y m z d a n iu : ,,N ie ra d ziłb y m ty m , k tó rzy p isan ia dla toatru m będą w so b ie czu li sk ło n n o ść i ta le n t, ż eb y cu d zoziem sk ie d zieła d ra m a ty czn e c a łk o w ite tłu m a c zy li, b o obce ch a ra k tery , w ielo ści nie b ędąc zn ajom e, d la niej sm aczn e b y ć nie m ogą; w o ła łb y m , żeb y p la n tę za trzy m a w szy , m oże i in try g ę, w yp row ad zali ja k jed n ę ta k drugą przez o so b y za ch o w u ją ce krajow e o b y c z a je “ (L. B e r n a c k i , op. cit., t. l , s . 46 — 47). Z danie to , w y p o w ied zia n e przez najw ięk szego ob ok S tan isław a A u g u sta m ecen asa sz tu k i ow ej ep o k i, u san k cjon ow ało zw yczaj „ p r zesto so w y w a - n ia “ o b cy ch k o m ed ii do n arod ow ych o b y cza jó w i stw o rzy ło św ietn e w arunki r o z w o jo w e dla k om ed ii p olsk iej. T ak zn a k o m ite k om ed ie jak n p . Św iętoszek zm y ślo n y B a u d o u in a . S yn m arnotraw ny T rem b eck iego i F ireyk w zalotach Z ab łock iego,
