RECENZJE
361
F. M . B a r t o s : L iterá rn i činn ost M . J. H usi. C. A k a d em ia V ed a U m eni. Praha 1948. S birk a pram enu k pozn án i lit. života cesk oslov., Skup. III nr
10-P raca ta o fia row a n a przez Czeską A k a d em ię U m iejętn ości U n iw ersytetow i K a r o la w P radze w 600-tną ro czn icę założen ia je s t r e e d y c ją i u zup ełnieniem dziełk a V. F l a j s h a n s a p od id en ty czn y m tytułem , w y d a n eg o w r. 1900 ja k o n r 3 tejże serii. P ra cow ite zestaw ien ie przez Flajshansa w szy stk ich pism czesk ieg o r e fo r m a tora, ich przek azów , w yd a ń i od n ośn y ch d a n y ch b ib lio g ra ficzn y ch p o u p ły w ie 48 lat stało się n ieak tu a ln e w o b e c w y n ik ó w n o w y ch badań . Na sku tek w yda n ia d o b ry ch k a ta lo g ó w n a jw a żn iejsz y ch p ra sk ich z b io ró w ksiąg ręk op iśm ien n y ch i sp e cja ln y ch p oszu k iw a ń w szeregu o b c y c h b ib lio te k w zrosła og ro m n ie liczb a zn an ych k o d e k só w za w ie r a ją c y c h pism a H usa. Z am iast 170 w y m ie n io n y ch przez FI., B artos w y licza ich p on a d 370. O d n a lezion o n ow e teksty, ale przede w szy stk im pozn an o lepiej i o cen ion o k ry ty czn ie da w n iej znane i u su n ięto n iek tóre z nich m y ln ie p rzy p isy w a n e H u sow i.
S zereg n o w y ch w yd a ń i o p ra cow a ń p o g łę b iło zn ajom ość spuścizny litera ck iej Husa, ja k V. N o w o t n e g o : M . J. H usi k oresp on d en ce a d ok u m en ty (1920), p ię c io to m o w e dzieło V. N o v o t n e g o i V I. K y b а 1 а : M. J. H us (1919— 1931), studia i w y d a w n ic tw a A u t o r a , F l a j s h a n s a , J. S e d l a k a , M. S v o b o d y i w ielu in n ych . P ra ce te n arastają i nadal, żeb y w y m ie n ić ty lk o n ieu w zg lęd n ion e ju ż przez A u tora pięk n e w y d a n ie Q u odlibetu H usa przez B. R y b ę (1948). B. u trzy m u je w g łó w n y ch zarysach u k ład m ateriału p r z y ję ty przez FI., ale go zm ie n ia w szczegółach. D zieli dzieła i dziełk a H usa na gru p y rzeczow e, osob n o ła ciń skie i czeskie, tw o rzą c p on adto osob n e g ru p y z pism o n iep ew n y m autorstw ie, niezn an ych i m y ln ie p rzy p isy w a n y ch H usow i. M oże zb yte czn ym b y ło w y o d rę b n ia n ie w y k ła d ów , kazań, m ó w i k w estii u n iw ersy teck ich , a zw łaszcza dzielenie ich jeszcze na d w ie gru py. W o b rę b ie k ażd ej z gru p A u to r stara się za ch ow a ć p o rzą dek c h ro n olog iczn y i kła dzie du żo w y siłk u wi m o ż liw ie ścisłe d a tow a n ie każdej p o z y cji. O gółem om a w ia d ok ła d n ie j 89 d zieł i d ziełek ła ciń sk ich pew n ie, 5 n ie pew n ie i 18 niesłusznie p rzy p isy w a n y ch H u sow i, 30 u tw o r ó w tegoż w ję z y k u czeskim (z czeg o 7 o w ą tp liw y m au torstw ie) oraz ba rd ziej zw ięźle zestaw ia 118 listów , o d e z w i dek la ra cji. O statnie k ró tk ie rozd zia łk i w y licz a ją listy pisan e do Husa, ak ty i d ok u m en ty w y sta w io n e na je g o żądanie, w reszcie au to g ra fy i pa m ią tki p o reform a torze. C enny je s t a lfa b e ty czn y w y k a z in cip itó w z;nacznie p ra k ty czn ie jszy niż u F l-a , u ła tw ia ją cy p oszu k iw a n ie n o w y ch ręk op iśm ie n n y ch przek azów .
W p o d o b n y sp osób o p r a c o w a ł B. w r. 1925 i 1928 w y k a zy spu ścizn y ręk o p iśm ien nej in n ych w y b itn y ch pisarzy ru ch u h u sy ck ie g o: Jakubk a ze S trzybra, Jana R ok icza n y, Jana P rzyb ra m a i P iotra P ay n e (nr 8 i 9 tej sam ej serii). P ra ce te stan ow ią w zó r g od n y n aśladow an ia i u nas.
Braki, k tóre m ożna b y w ytk n ą ć om a w ian ej książce, to nie dość w y czerp u ją ca b i b lio g ra fia ob e jm u ją ca g łów n ie n ow sze prace, dzięki czem u w yp a d a i n adal p o s łu g iw a ć się p om o cn iczo pracą F l-a , a także nie d o ść d ok ła d n y w yk a z sk róceń b ib lio g ra ficzn y ch , bardzo silnych, w reszcie m ała p rzejrzy stość w yk a zu rękop isów · D rob n y ch o m y łe k i u sterek n ie w y licza m ; są on e n ieu n ik n ion e i n ie o b n iża ją w a rtości te g o prak ty czn eg o i p ra co w ite g o k om pen diu m . N atom iast w a rto za n otow a ć, w zględ n ie u zu p ełn ić dane odn oszą ce się do r ę k o p is ó w z p olsk ich bibliotek .
362
RECENZJEN a leżałoby się sp odziew ać, że ich n ie będ zie w cale. W szak posiadacze n aszych śred n iow ie czn y ch b ib liotek , m ia n o w icie k olle g ia u n iw ersy teck ie, k apitu ły i k la sz to ry to za w zięci p rz e ciw n ic y h usytyzm u i tęp iciele tej n iebezp ieczn ej lektury. N ic dziw n ego, że czescy b a d a cze n ie p row a d zili u nas sp e cja ln y ch poszu k iw a ń . N ie zn a jd u jem y też -w zm ianki o żadnej z b ib lio te k śląskich, żadnej z b ib liotek k a p i tu ln ych , a n aw et o b ib liotek a ch K ra siń sk ich i Z a m o y jsk ich . A jed n a k B i b l i o t e k ę N a r o d o w ą re p rezen tow a ł rpis Lat. I Q 182 (na str. 28, 56 i 57 opu szczon o je g o sygnaturę) za w ie ra ją cy je d y n y przek az d w ó ch m ó w u n iw ersy te ck ich Husa, o p u b lik ow a n y ch w r. 1936 przez В -a w J ih ocesk im S b orn ík u H istorick ý m (X str. 1— 15). Z B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j u w zg lęd n io n o 4 k od ek sy : 327, 1478, 1628 i 2148. W stosunku do w yk a zu F l-a p r z y b y ł ty lk o jed en , ostatni z w ym ien ion y ch , a w ia d om ości o p ozosta łych n ie p o g łęb ion o. Z e ręk op is 327, w ła sn ość k oleg iu m k a n o n i- stów , zaw iera istotn ie k w estię o k rw a w y ch h ostiach w W ilsn aku trzeba u w ierzy ć raczej na słow o, b o ob ie stron ice 486 i 487, zapisane w ed łu g nadpisu na m a rg i n esie: H ec p o sicio ascrib itu r m g ro Johanni H us, tekstem czesk iego reform a tora zostały d o k ła d n ie zam azane atram entem . (W id om y d o w ó d cen zu row a n ia ksiąg w b ibliotek ach k oleg iów ). R pis 1478 o b e jm u je n ie je d n o le cz d w a k ró tk ie pism a H usa, w yd a n e w lu ty m 1413 r.: p rócz rep lik i C on tra falsa consilia d o ctoru m na k. 315— 316 v, także w cześn iejszą n ieco d e k la ra cję P ro h on ore D ei e t E van gelii na к. 312. Są tu też in n e tek sty ty czące sp ra w y H usa w 1. 1412 i 1413 oraz na soborze w K on sta n cji. In fo rm a c je F l-a i В -a o tym rpisie nie w y szły poza p ó ł k a ta lo g -p ó ł in w en tarz W isło ck ieg o . T o sam o odn osi się d o rpisu 1628, M am y tu n ie 3 ale 10 u tw o ró w Husa, tj. p ró cz w y m ie n io n y ch przez W is łock ie g o: 1. K aza n ie A bicia m u s
op era ten eb ra ru m (k. 5v — 10, u В -a p o z y cja 26); 2. sław na ap elacja do C hrystusa Q uia D eu s O m n ipoten s (k. 17 v — 18, B. str. 127 n r 34); 3. k azan ie V os estis sal te r r e
(к. 39 — 40 v., В . 45); 4. kazan ie E go sum p a stor bonus (к. 49 v — 53 v., В. 13.2); 5. kazanie S piritu m n o lite e x tin g u e r e (к. 55 — 58, В. 41); 6. w y k ła d D e m a tri-
m on io (к. 58— 61, В. 71), oraz 7. kazanie zaduszne z r. 1411 D ix it M artha (k.
61 — 70, В. 50). K azania H usa m ieszają się tu z kazan iam i Stan isław a ze Z n o jn a (k. 37 — 39), Ja k u b ka ze S trzyb ra (k. 40 v. — 48), M ateusza z K ra lo w e g o D w o ru (k. 33 v — 37) i trzem a kazan iam i n iezn an ych a u torów (k. 11 — 15, 48 — 49 v, 53 v — 55), p o czym n astępu ją h om ilie o jc ó w i d o k to r ó w kościoła . C ały rękopis, sp orządzon y w r. 1413 za p ew n e w P radze, p r z y b y ł do K ra k o w a m oże jeszcze przed dram atem k ostn ick im i u szedł cenzu rze dzięki w ym aza n iu im ienia H usa w ba rd ziej w id oczn y ch m iejsca ch .
N a jcie k a w szy b od a j je st rpis 2148, p o n iew a ż zn am y je g o posiadacza, późn iejszeg o p rofesora teologii, je d n e g o z n iew ielu k ra k o w sk ich te o lo g ó w szlach eck ieg o p o c h o dzenia, Jana syna M ik oła ja z R a d o ch o n iec (t 1449/50). M ały p ęk a ty tom ik w ła d n ej op ra w ie zapisany d rob n y m ale czysty m pism em za pew n e o k o ło r. 1420 za w iera p rócz d w ó ch pism H usa p rzy tocz o n y ch przez В -a także w spom nian ą ju ż ap e la cję do C hrystusa (k. 40 — 41) i szereg tra k ta tów in n y ch re fo rm a to r ó w czeskich . Są tu cztery trak taty Jak ubka ze Strzybra (praca В -a z r. 1925 nie w ie o ich istnieniu tu ta j): 1. o c z c i o b r a z ó w U trum secu n d u m le g e m ew a n g elica m (к. 20 — 28 v), 2. o kom u n ii P rem issa p osicio n e scolastica (k. 58 — 111 v ), 3. o p rzysięd ze U trum in
pollicia b en e rec ta (k. 180 — 181) і 4. о kom u n ii d zieci A d h on o rem O ■ D ei su eq u e sp on se (k. 207— 243), oraz p ięć pism M ik o ła ja z D rezn a: O d p o w ie d ź na d ek ret
1 Por. spis je g o u tw o ró w : F. M . B a r t o s : H u sitství a cizina. Praha 1931. s. 147— 153.
RECEN ZJE 3 6 a k ostn ick i z dn. 15 V I 1415 (k. 20 — 33 i 163 — 179), 2. kazanie Q uod fu it ab initio (к. I l l — 118 v), 4. P u n cta (k. 119— 156) і 5. kazan ie Nisi m a n d u caveritis (к. 182— 193).
M ożliw e, że Jan z R a d och on ie c in teresow a ł się ru ch em r e lig ijn y m czeskim ja k o m istrz artium , raczej przed r. 1424. S ię g a ją c p óźn o (d op ie ro m ięd zy r. 1431 a 1440) po bakalaureat i p rofe su rę teologii m u siał b y ć w zgodzie z p og lą d a m i fakultetu, o ch ro n ił je d n a k sw ó j h erety ck i k od ek s p rzed zniszczeniem . Stąd ju ż p o je g o śm ierci m óg ł sk op io w a ć w r. 1452 trak tat Ja k u b ka o k om u n ii św . Jan K a n ty w r p i- sie 1690, d o d a ją c ostrzeżenie: C au te le.gatur h ec m ateria... au ctoritas E cclesie est
m aior om n ibu s istis argu m en tis, is tam seąu am u rl
M ożliw e, że p rzy staran nym k a ta log o w a n iu rę k o p isó w teo log iczn y ch B ib lio te k i J a gielloń sk iej od n a jd ą się jeszcze ja k ieś pism a re fo rm a to ró w czesk ich , k tóre p rze pisan e a n o n im ow o u szły u w a g i cen zorów . T a k np. w rpisie 1483 str 528— 534 tra fiła m p rzy p a d k o w o n a w y k ła d H usa: L ib ri h er etic o ru m sun t legen d i n on c o m b u -
ren d i (B. 42). O m ó w ion e p u b lik a c je A u tora zn ak om icie u ła tw ia ją tak ie znaleziska.
Z . B u d k ow a
J ó z e i B u r s z t a : W ieś i K arczm a. W arszaw a 1940, L u d o w a Spółdzieln ia W y d a w nicza, s. 228, 2nlb.
W naszej h istoriog ra fii p o d sta w ow y m i tem atam i, k on ieczn y m i do rozpra cow a n ia , a do tej p o ry zanied ban ym i, są m iędzy in n y m i p ro b le m y d oty czą ce pow stan ia i r o z w o ju feo d a lizm u w P o ls ce ; odn ośn ie badań nad tą epoką, k on ieczn e są m on og ra fie op r a c o w u ją ce „zagadn ien ia zw iązan e z w arstw a m i, k tóre się r o z w ija ją i m a ją p rzy szłość p rzed sobą 1,1 — k on k retn ie z w a rstw ą chłop sk ą. S zereg ta k ich o p ra co w a ń p o św ię con y ch ch łop sk im r u ch om antyfeodalnysn, p ra cy i ży ciu ch ło p a p olsk ieg o d o b y feod a lizm u zapełn i w n a jb liższy m czasie tę tak pow ażn ą lu kę naszej h istoriog rafii. D o cy k lu ta k ich m o n o g ra fii n ależy p raca J ózefa B urszty. W e w stęp ie, b ęd ą cy m n ie ja k o je j p rogram em , A u to r pisze (str. 10): „... m ów iąc... o d a w n ej k arczm ie w ie j sk iej, p oru szam y rów n ocze śn ie dolę i n ie d olę m ilio n ó w c h ło p ó w ; lo s y ca łe j w a rstw y ch łop sk iej w przeciągu setek lat je j p od le g łe g o bytu. K a rczm a b y ła b o w ie m za ró w n o n arzędziem w y zy sk u c h ło p ó w ja k i p olity czn eg o rządzen ia w sią “ . I da lej tłum a cząc w y b ó r tem atu, o p isu ją c je g o aktualn ość, A u to r pisze: „k a rczm a p ozosta w iła p o sob ie spuściznę, k tórą n ie ła tw o je s t dzisiaj u su nąć.“
T ru d n o o d m ó w ić słuszności p o w y ż szy m stw ierd zen iom ; oczyw ista także jest w a ż n ość w y b ra n e g o tem atu; n ależy je d n a k za sta n ow ić się, w ja k im stopniu u dało się A u to r o w i od d a ć rzeczy w isty obraz znaczenia k a rcz m y na tle ca łeg o ży cia w si p olsk ie j, ja k i d ziała ln ości ch łop ów , ich życia, p racy, w alki.
A u to r w 12 rozd zia łach sw e j p ra cy (I. K o n s u m cja tru n k ów ja k o zw y cza j i ja k o pańszczyźn ian y przym us, II. O d rega le do k a rczm y pa ń szczy źn ia n ej) III. L o s y k a r czm y sołtysiej i p leb ań sk iej na tle o g ó ln y ch przem ian , IV . Jak p o w sta w a ł przym us p ro p in a cy jn y , V . K o n k u re n cja bra ci szlachty, V I. P rzym u s k o n su m cji i o p ó r w si, V II. W y ch o w y w a n ie d o n ałogu, V III. K a rczm a g o ściń cow a , IX . K arczm a i grom ada, X . K arczm a i w ieś pańszczyźn ian a, X I. M ło d o ść u stroju a k arczm a, X II. S ch y łe k
