■A-dres Ked.a,ls:c ri: I^Iralso-wslsie-^rzed.m.ieście, IfcTr 66. M

M ^{3 1} Warszawa, d. ² sierpnia 1896 r. T o m X V .

PRENUMERATA „WSZECHSWIATA“ . W W arszaw ie: ro czn ie rs. 8, k w a rta ln ie rs. 2 l p rze syłką pocztową': ro czn ie rs. l o , p ó łro czn ie rs. 5 P ren u m e ro w ać m ożna w R ed ak cy i „W sze c h św ia ta *

i w e w s z y s tk ic h księgarn iach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny Wszechświata sta n o w ią P a n o w ie:

D e ik e K ., D ick ste in S., H o y e r H ., J u rk ie w ic z K ., K w ie tn ie w s k i W t., K ra m szty k S., M o ro zew icz J „ N a- tanson J., S ztolcm an J„, T r zc iń sk i W . i W r ó b le w s k i W .

■A-dres Ked.a,ls:c 3 ri: I^Iralso-wslsie-^rzed.m.ieście, IfcTr 66.

0 W PŁY W IE

O K O L IC Z N O Ś C I P R Z Y P A D K O W Y C H

N A

ROZW ÓJ ODKRYĆ i WYNALAZKÓW .

M o w a p r o f, E . M A C H A p rzy o b ję ciu w u n iw ersy tec ie w iedeńskim k a te d ry filozofii (historyi i te o ry i nauk

in d u k cy jn y ch ), dnia 21 paźd ziern ika 1895 r.

W naiwnych i nadzieją ożywionych po­

czątkach m yślenia swego sądzą młodociane narody, podobnie ja k ludzie młodzi, źe każde nastręczające się im zadanie je s t do roz­

wiązania m ożebne, że każde da się aż do samego ją d r a rozwikłać. T ak m ędrzec z M iletu, gdy dostrzega roślinę w wilgoci kiełkującą, m niem a, że całą ju ż przyrodę zrozum iał; ta k myśliciel z Sam os, stąd, że długościom stru n harm onijnych liczby ozna­

czone odpowiadają, przypuszcza, źe liczbami zdoła istotę św iata wyjaśnić. Filozofia i wie­

dza w czasie tym jedność stanowią. Obfitsze wszakże doświadczenie rychło pomyłki wy­

kryw a, sprow adza krytykę i wiedzie do po­

działu, do rozgałęzienia nauki.

Ponieważ wszakże pogląd'ogólny na świat pozostaje potrzebą człowieka, oddziela się też filozofia od badania specyalnego. N ie­

kiedy wprawdzie łączą się oboje w potężnej osobistości takiego D escartesa lub Leib- nitza, ale w ogólności drogi ich rozchodzą się coraz bardziej. A jeżeli w pewnych epokach może się filozofia tak dalece od bad ań spe- cyalnych odosobnić, źe m a nadzieję odbudo­

wania św iata z błahych doświadczeń izby dziecinnej, to z drugiej ;‘strony i badacz dzie­

dziny ograniczonej wyobraża sobie, źe węzeł zagadki św iata da się rozwikłać przez usu­

nięcie jednej tylko pętlicy, przed k tó rą się znajduje i k tó rą dostrzega w olbrzymiem powiększeniu perspektywicznem. K ażd e roz­

patryw anie dalsze uw aża on za rzecz niemo- żobną, lub naw et zbyteczną, nie pomnąc słów Y oltairea, k tóre tu n a d a ją się lepiej, aniż‘eli gdziekolwiek indziej: „Le superfłu—

chose tre s necessaire” .

To praw da, że dla niedostatku cegieł, do budowy potrzebnych, historya filozofii je st histo ry ą błędu przeważnie i być nią musi.

W e wdzięcznej wszakże pam ięci zachować winniśmy, że zarodki pomysłów, k tó re dziś jeszcze badaniom specyalnym przyświecają, ja k n au k a o ilościach niewymiernych, idee o zachowaniu m ateryi i energii, zasada ro z .

TYGODNIK P O P U LA R N Y . POŚW IĘCONY NAUKOM P R ZYR O D N IC ZYM .

WSZECHŚWIAT. N r 31.

woju i inne, odnieść się d a ją do źródeł filozo­

ficznych, w czasach bardzo odległych. Nie je s t też rzeczą obojętną, czy kto próbę oryentow ania się w świecie u su n ął lub z a ­ niechał po rozpoznaniu niedostateczności środków, czy też wcale je j nie p rz ed sięb ra ł.

Z aniedbanie to mści się w ten sposób, że spe- cyalista we własnym swym szczupłym zakre­

sie w też sam e znów błędy popada, k tó re filo­

zofia dawno ju ż uznała. T o też rzeczywiście w fizyce i fizyologii, pierw szej zwłaszcza po­

łowy naszego stulecia, napotykam y pojęcia, k tó re naiw ną swą dobrodusznością dorówny­

w ają zupełnie wyobrażeniom szkoły jońskiej, ideom platonicznym , lub innym podobnym pomysłom.

Stosunki te wszakże obecnie, ja k się zdaje, zbliżają się zwolna do zmiany. J e ż e li filo­

zofia dzisiejsza założyła sobie cele skrom niej­

sze, do osiągnięcia moźebne, jeżeli nie z a ­ chowuje się ju ż ta k niechętnie względem b ad ań specyalnych i sam a w nich naw et gor­

liwy udział przyjm uje, to z drugiej strony nauki specyalne, fizyka i m atem aty k a, nie*

mniej ja k nauki historyczne i lingwistyczne, sta ły się bardzo filozoficznemi. M a te ry a ł znaleziony nie przy jm u je się już bez krytyki;

rozglądam y się w dziedzinach sąsiednich, z których on pochodzi. Dziedziny oddzielne dążą do zetknięcia wzajemnego. W taki sposób to ru je sobie drogę i wśród filozofów przeświadczenie, że filozofia polegać może jedynie n a uzupełnianiu krytycznem nauk specyalnych, na ich w zajem nem przenikaniu i łączeniu w całość jedn o litą. J a k krew, aby ciało zasilać, rozdzielać się musi między niezliczone naczynia w łoskow ate, by wszakże następnie znów w sercu się grom adzić, tak też i w nauce przyszłości wszystka wiedza coraz bardziej spływać będzie w p rą d je d ­ nolity.

Pojm ow anie takie, pokoleniu dzisiejszemu ju ż nie obce, reprezentow ać tu zam ierzam . N ie spodziew ajcie się więc, albo teź nie oba­

wiajcie się, źe system y p rzed wami budować będę. P ozostaję przyrodnikiem . A le nie oczekujcie tak że , źe w szystkie działy wiedzy przyrodniczej przebiegać będę. Je d y n ie ty l­

ko n a poufnem mi polu być mogę przew od­

nikiem i tu tylko pom agać m ogę do wykona­

nia drobnej części pracy Jeż eli zdołam w zajem ne stosunki fizyki psychologii i k ry ­

tyki poznania jasno wyłożyć— pracy mej za jało w ą uważać nie będę. A by zaś n a przy­

kładzie przedstaw ić, ja k odpowiednio do sił swoich zadanie takie spełnić pragnę, biorę dziś pod rozwagę, w formie szkicu tylko oczywiście, rzecz w sobie zam kniętą: O wpły­

wie okoliczności przypadkowych n a rozwój odkryć i wynalazków.

Jeżeli o kim mówimy, że prochu nie wy­

nalazł, sądzimy, że przez to zdolności jego w niekorzystnem bardzo przedstaw iam y oświetleniu. W yrażenie takie je s t wszakże niezbyt szczęśliwie dobrane, bo przy żadnym może innym wynalazku nam ysł uprzedni nie m iał mniejszego, ani też przypadek szczęśli­

wy większego udziału, aniżeli przy tym w łaś­

nie. Czyż jed n ak mamy w ogólności obniżać dzieło wynalazcy dlatego, źe mu przypadek był pomocnym? H uygens, który tyle prze­

cież odkrył i wynalazł, że sądowi jego w tej rzeczy zaufać można, przypisuje przypadko­

wi znaczenie n ader doniosłe, gdy mówi, że m usiałby nadludzką potęgę umysłową posia­

dać ten, coby lunetę wynalazł bez p rzyp ad­

kowego zbiegu okoliczności ułatw iających.

N a łonie k ultury żyjący człowiek otoczo­

nym się widzi mnóstwem najcudowniejszych wynalazków, gdy ro z p atru je choćby tylko środki zaspak ajania potrzeb codziennych.

Jeżeli przenosi się m yślą w czasy, poprze­

dzające wynalezienie tych środków i pragnie powstanie ich należycie pojąć, to zdolności umysłowe przodków, którzy to stw orzyli, wy­

dawać się mu m uszą niepojęcie wielkiemi, a według baśni starożytnej boskiemi nieled- wie. Zdum ienie jego wszakże zm aleje znacz­

nie, skoro rozważy rezultaty badań kultury daw nej, które niejednokrotnie przekonyw ają, ja k powolnie, ja k drobnem i i niepozornemi krokam i pow stał w ynalazek każdy.

Niewielkie zagłębienie w ziemi, w którem ogień rozłożony został, je s t piecem pierw ot­

nym. Mięso zwierzęcia zabitego, wraz z wo­

dą w skórze jego pomieszczone, gotuje się przez zetknięcie ze złoźonemi tam , rozgrza- nem i kam ieniam i. K am ienne gotowanie t a ­ kie dokonywa się i w naczyniach drew nia­

nych. Dynie wyżłobione chronią się od spa­

lenia powłoką glinianą. T ak pow staje p rzy­

padkowo z gliny palonej garn ek otaczający,

a sam a dynia staje się zbyteczną, chociaż

długo jeszcze garn ki k sz ta łtu ją się dokoła

N r 31. WSZECHSW1AT. 483 dyni lub w sieci koszykowej, zanim wreszcie

garncarstw o samodzielnem się staje. A i wte­

dy jeszcze, jak b y n a świadectwo pochodzenia swego, zachowuje ono ozdoby, m ające pozór sieci. W tak i sposób przez okoliczności przypadkowe, mieszczące się poza jego za­

m iaram i, r 'ewidywaniami i jego władzą, poznaje cziowiek stopniowo drogi korzyst­

niejsze do zaspakajan ia swych potrzeb. W s a ­ mej rzeczy, jakżeż bez pomocy przypadku mógłby człowiek przewidzieć, że glina w od­

powiedni sposób traktow ana wyda dogodne naczynie kuchenne.

W przeważnej części wynalazki, odnoszące się do początków ku ltury, zaliczając do tego mowę, pismo, pieniądze i t. p., nie mogły być wynikiem zamierzonego namysłu już dlatego, źe w artość ich i znaczenie można było oce­

nić dopiero przy ich użyciu. Wynalazkowi mostu początek m ógł dać pień, który padł poprzecznie przez strum ień, wynalazkowi narzędzi kam ień, przypadkowo napotkany przy łupaniu owoców. Użycie ognia tam też zapewne się rozpoczęło i stam tąd się roz­

przestrzeniło, gdzie wybuchy wulkaniczne, źró d ła gorące, płonące wytryski gazów n a­

stręczały sposobność rozpoznania własności jego przy spokojnej obserwacyi i ich zużyt­

kowania. W tedy dopiero przypadkowe może wzniecenie ognia przy wierceniu drzewa nauczyło ze śro d k a tego korzystać. Dzi­

wacznym i fantastycznym wydaje się pogląd pewnego wielkiego badacza, że wynalazek sposobu wzniecania ognia przez wiercenie drzew a pow stał przez pewien obrzęd re lig ij­

ny. Byłoby to toź samo, jakbyśm y użycie ognia wyprowadzić chcieli od zapałek. N ie­

wątpliwie bowiem praw dzie odw rotna tylko odpowiada droga.

Podobne, w znacznej części dotąd ciemno­

ścią osłonięte procesy wywołuje przejście narodów z życia myśliwskiego do koczujące­

go i rolniczego. N ie będę przykładów tych mnożył i zwrócę tylko uwagę, że też same objawy pow tarzają się i w okresach histo­

rycznych, w czasach wielkich wynalazków technicznych, o których również rozpo­

wszechnione są nieraz wyobrażenia osobliwe, przypadkowi przypisujące wpływ niesłycha­

nie przesadny, psychologicznie niemożebny.

O bserwacya p ary wydobywającej się z ko­

ciołka i podrzucającej pokrywkę doprowa­

dzić miała do wynalazku maszyny parowej.

Uprzytom nijm y sobie wszakże, ja k wielki między widokiem tym, a wyobrażeniem po­

tężnej działalności maszyny istnieje odstęp dla człowieka, który wcale jeszcze nie zna maszyny parowej. A le gdy inżynier, który ju ż pompy budował, zanurzy przypadkowo w wodę otworem butelkę, do suchości roz­

grzan ą i wypełnioną jeszcze p arą, wtedy widok wody wdzierającej się gwałtownie do butelki, nasunąć mu może ju ż łatwo pomysł zbudow ania według tej zasady dogodnej pompy ssącej parowej, k tó ra ju ż przez dalsze ulepszenia, krokam i powolnemi, przeobrazić się może w maszynę parow ą W a tta , co je s t i ze względów psychologicznych zrozumiałem.

T ą więc drog ą najważniejsze wynalazki nastręczyć może człowiekowi przypadek, w sposób przezeń zgoła nie zamierzony; je d ­ nakże sam tylko przypadek żadnego wyna­

lazku do skutku doprowadzić nie może.

Człowiek nie zachowuje się tu bynajm niej bezczynnie. I pierwszy naw et garn carz w le- sie pierwotnym czuł w sobie pewien zasób genialności. M usiał 0 11 fak t nowy zaobser­

wować, m usiał dostrzedz i rozpoznać ko­

rzystną jego dla siebie stronę i m usiał zro ­ zumieć, źe da on się użyć jak o środek do jego celu. M usiał on zjawisko nowe wyróż­

nić, wryć w pam ięć swoję z innemi myślami swemi, spleść i powiązać. Jednem słowem, posiadać on m usiał zdolność dokonywania doświadczeń.

Zdolność dokonywania doświadczeń moż- naby przyjąć właśnie za m iarę inteligencyi.

J e s t ona bardzo różną śród ludzi jednego plemienia, a w zrasta potężnie, gdy poczyna­

ją c od zwierząt niższych zbliżamy się do człowieka. Z w ierzęta niższe, ograniczone prawie zupełnie do działalności odruchowej, odziedziczonej wraz z organizacyą, nieuzdol- nione zgoła do doświadczeń osobistych, k tó ­ rych zresztą w prostych w arunkach życia swego nie p o trzeb u ją niemal. Ślim ak zbliża się zawsze znowu do mięsożernej aktynii, choć uderzony palącem i jej nićmi w strząsa się za każdym razem , ja k gdyby zgoła w ra­

żenia bólu w pamięci nie przechowywał ').

‘) Móbius. N aturw iss. Verein f. Schleswig-

H olstein (1873, s tr. 113).

484 WSZECHŚWIAT. N r 31.

P a ją k daje się wielokrotnie wywabiać przez dotknięcie siatki kam ertonem , ćm a leci zno­

wu do płom ienia, który j ą oparzył; motyl (gołębi ogon) uderza bez liku o róże n a obiciach wymalowane ‘), ja k pożałow ania godny myśliciel, któ ry zawsze w ten że sam sposób ata k u je rzekom e swe a nierozwiązal- ne zadanie. P raw ie ta k samo bez p lanu ja k Maxwellowe cząsteczki gazu i ta k sam o p r a ­ wie nierozsądnie p rz y la tu ją muchy, dążąc do św iatła i wolności, a pozostają uwięzione na szybach okna w półotw artego, nie mogąc znaleźć drogi dokoła wąskiej ram y. Szczupak wszakże, który w akw aryum od drobnych rybek p ły tą szklaną je st oddzielony, ju ż po kilku m iesiącach, gdy niejednokrotnie do­

tkliwie się p otłukł, przekonyw a się, że drob­

nych tych rybek bezkarnie napastow ać nie może. Pozostaw ia je też w spokoju naw et po usunięciu przegrody, połyka je d n a k n a­

tychm iast k ażdą inną w prow adzoną tam rybę. P ta k o m wędrownym musimy już znaczną przypisyw ać pam ięć, k tó ra praw d o ­ podobnie dla b ra k u myśli zakłócających działa ta k ściśle, ja k pam ięć niektórych k re ­ tynów. Powszechnie zaś znaną je s t zdolność wyższych zw ierząt kręgowych poddaw ania się tresurze, w czem w yraźnie w ybija się zdolność dokonywania doświadczeń.

Silnie rozw inięta pam ięć m echaniczna, k tó ­ r a żywo i wiernie przyw ołuje do świadomości zdarzenia daw niejsze, w ystarcza, by unikać pewnego szczególnego niebezpieczeństwa, by korzystać z pewnej szczególnej okoliczno­

ści przyjaznej. D o rozw inięcia wszakże wy­

nalazku nie je s t dostateczna. Do tego po­

trze b a dłuższych szeregów w yobrażeń, wza­

jem nego pobudzania się w yobrażeń różnych, silniejszej i różnorodnej łączności w szystkie­

go m a te ry a łu w pam ięci złożonego, przez używanie wzmożonego, potężniejszego i w raż­

liwszego życia psychicznego. Człowiek staje nad strum ieniem nieprzebytym , któ ry je s t dlań tru d n ą zaw adą. P rzypom ina sobie, że przekroczył ju ż strum ień tak i po drzewie wywróconem. W pobliżu są drzewa, a drze­

wa wywrócone już przesuw ał. Ś cinał już także drzew a, a wtedy daw ały się poruszać.

Do ścinania używ ał ostrych kam ieni. W y­

*) W edług dostrzeżeń prof. H atscheka.

szukuje takiego kam ienia, a gdy w porządku odwrotnym sprowadza wszystkie te okolicz­

ności, które dla silnego podniecenia potrzebą przejścia strum ienia żywo się w pam ięci jego o dtw arzają, staje się wynalazcą mostu.

Z e wyższe zw ierzęta kręgowe w pewnej mierze zachowanie swe do okoliczności sto ­ sują, nie ulega wątpliwości. Jeżeli nie oka- żują wyraźnego postępu przez grom adzenie wynalazków, tłum aczy się to dostatecznie stopniem czyli różnicą natężenia inteligencyi ich względnie do człowieka; nie potrzeb a by­

najm niej odwoływać się do różnicy jakościo­

wej. K to codziennie choćby najdrobniejszą zaoszczędza kwotę, m a niesłychaną ju ż wyż­

szość ponad tym , co takąż sam ą kwotę co­

dziennie traci, albo choćby tylko nie umie zysków swych zachować. D rob na różnica ilościowa tłum aczy olbrzym ią różnicę wynie­

sienia.

Co dotyczę czasów przedhistorycznych, do­

tyczę też i historycznych, a co o wynalaz­

kach powiedziano, daje się dosłownie i co do odkryć powtórzyć, jedne bowiem i drugie różnią się między sobą tylko sposobem, ja k używamy rzeczy nowo poznanej. W każdym razie idzie o nowo dostrzeżony związek no­

wych lub też znanych już własności, fizycz­

nych lub pojęciowych. O kazuje się naprzy- kład, źe substancya, k tó ra wydaje reakcyę chemiczną A , wywołuje też reakcyę B; jeżeli dostrzeżenie to służy wyłącznie do poglądów, do zaradzenia niedostatkow i intelektualne­

mu, mamy odkrycie, natom iast zaś mamy wynalazek, jeżeli substancyi, dającej reakcyę A , używamy, ażeby sprowadzić reakcyę B, po żądaną dla celów praktycznych, do usu­

nięcia pewnego n ied ostatku m ateryalnego.

„Odnalezienie łączności re ak cy j” je stto wy­

rażenie dosyć rozległe, aby sch arak tery zo ­ wać odkrycia i wynalazki n a wszystkich po­

lach. O bejm uje ono tw ierdzenie P y ta g o rasa , k tó re zaw iera połączenie reakcyi geom e­

trycznej z arytm etyczną, odkrycie N ew tona, k tó re podaje łączność biegów K eplerow ych z zasadą odwrotnych stosunków k w ad rato­

wych, również dobrze, ja k i wynalezienie drobnego przeinaczenia w konstrukcyi pew­

nego narzędzia, albo też korzystnej zmiany w danej m anipulacyi farbierskiej.

R ozw arcie nowych dziedzin faktów dotąd

nieznanych, sprowadzone być może jedynie

N r 31. WSZECHSWIAT. 485 przez okoliczności [przypadkow e, przy k tó ­

rych fakty pospolicie niedostrzegalne do- strzegalnem i się stają. Dzieło wynalazcy polega tu na bystrej baczności, k tó ra już w śladach ') ujm uje niezwykłość przebiegu i okoliczności warunkujących, a zarazem roz­

poznaje drogi, po których do pełnej obser- wacyi dochodzimy.

N ależą tu pierwsze dostrzeżenia zjawisk elektrycznych i m agnetycznych, G rim aldiego obserwacye interferencyi, spostrzeżenia A ra- ga, że igła magnesowa kołysząca się w pusz­

ce miedzianej uspak aja się prędzej, aniżeli w pudle tekturow em ; obserwacya Foucaulta, dotycząca statecznej płaszczyzny w ahań prę­

ta w irującego na tokarni i przypadkowo po­

trąconego; uwagi M ayera co do czerwoności krwi żylnej w okolicach zwrotnikowych, ob­

serwacya K irchhoffa wzmożenia się linii D, rozpatryw anej wskroś płomienia sodowego;

Schónbeina odkrycie ozonu, spowodowane wonią fosforową, rozchodzącą się przy prze­

biegu iskier elektrycznych w powietrzu i t. p.

W szystkie te fakty, których część znaczna widzianą była zapewne nieraz, zanim zaob­

serwowane zostały, dają nam przykłady ważnych odkryć, dokonanych przez okolicz­

ności przypadkowe, wykazując zarazem w jasnem świetle znaczenie uwagi n ap rę­

żonej .

{Dok- nast.).

Przełożył S. K .

Z dalekiej północy.

(Ciąg dalszy).

Po tych niefortunnych wyprawach ho­

lenderskich nadługo zaniechano usiłowań w celu odkrycia drogi morskiej ku Chinom.

Dzieła, rozpoczętogo z takiem męstwem przez B aren tsa w r. 1596, dokonał dopiero prof. N ordenskjold w r. 1878— 1880, opły-

l) Ob. Hoppego „E ntdecken und F in d en ” (1872).

wając całą Azyę północną. I poznawanie Nowej Ziemi leżało w skutek tego przez czas dłuższy odłogiem. Zachodziły wpraw­

dzie n a nią rozm aite sta tk i najczęściej przy­

padkowo, nie wiele wzbogacając zdobyte przez holendrów wiadomości i doświadczenie w żegludze północnej. B ył n a niej H udson w r. 1608, był J a n Cornelizoon van H oo rn w r. 1612, był Y lam ing w r. 1688, był także niefortunny kapitan W ood, który utraciwszy w lodach około Nowej Ziemi okręt, w ło ­ dziach szukał ratu n k u , a wróciwszy do Anglii zarzucał B arentsow i fałsz, utrzym ując, że Nowa Ziem ia łączy się lądem ze Szpicber- giem i że niem a wolnej drogi na północ od pierwszej. To niecne kłam stw o stanowiło niem ałą przeszkodę w dalszych poszukiwa­

niach krain północnych.

N atom iast dokładniejsze poznanie brze­

gów Nowej Ziemi zawdzięczamy licznym wyprawom rossyjskim , począwszy od końca wieku X V III-g o . Pominąwszy rozm aitych poszukiwaczy bogactw kopalnych, a tych nie brakło do ostatnich czasów, wspomnimy tu tylko o jednym z nich, a mianowicie lejte- j nancie Rozmy słowie, który w r. 1768 na licho zbudowanym okręcie do stał się do cieś- ) niny M atoczkin S zar, dzielącej Nową Ziem ię na dwie wyspy: znacznie większą północną 1 i m niejszą—południową. Rozmyslow prze-

; p ły n ął na wschód znaczną część tej cieśniny

| i dokonał dokładnych pomiarów hydrogra-

| ficznych. To jeg o niewątpliwa zasługa. Do- j strze g ł on także, że morze K a rsk ie we wrześniu wolne je st od lodów. Nie ważąc się na dalszą żeglugę z powodu złego stanu okrętu, Rozmysłow zmuszonym był spędzić zimę i noc p o larną na Nowej Ziemi, czego dokonał w zatoce Jo k (T iulenija guba), z wielką stra tą w ludziach; większa ich część wyginęła od skorbutu, nie zachowując, przy­

kładem B arentsa, najprostszych warunków życia hygienicznego. Rozmysłow wrócił do A rchangielska na statk u rybackim , nie od­

szukawszy złotej góry, której tajem nicę za­

b ra ł ze sobą do grobu jeden z jego tow arzy­

szy—Czyrakin.

Doniosłe znaczenie w historyi Nowej Ziemi posiadają czterokrotne wyprawy na ocean i Lodowaty k ap itan a L iitke, przedsiębrane

| w latach 1821— 1824. W jego obszernem

i dziele znajdujem y dokładne pom iary i opis

486 WSZECHSWIAT. N r 31.

całego pra,wie zachodniego brzegu wyspy, z w yjątkiem części północnej, k tó rej, pomi­

mo kilkakrotnych usiłowań, d la gęstych lodów nie m ógł opłynąć, co zdaw ało się napozór stw ierdzać fałszywe przypuszczenie W ooda. P oza tem , w dziele L u tkego żeglarz północny znaleźć może wiele cennych w ska­

zówek, zw łaszcza co dotyczę dróg m orskich i pomiarów astronom icznych. N ie zd o łał on jed n ak rozw iązać niepokojącego od ta k daw na żeglarzy zagadnienia, czy możliwem je s t objechanie Nowej Ziem i, czy morze K a rsk ie uw alnia się kiedykolwiek w ciągu roku od lodów, czy Nowa Ziem ia je s t po- p ro stu wyspą, czy też łączy się od północo- wschodu z jak im lądem ?

Z agadnienia te w znaczeniu dodatniem rozwiązano stosunkowo niedawno. Do po­

znania wschodnich wybrzeży Nowej Ziem i wielce się przyczyniły dwie wyprawy P ach tu - sowa w latach 1832 —1835. Z asłu g i jego w tym względzie m ogą stanąć obok B are n tsa . Podczas pierwszej wyprawy zdołał on do­

trzeć zaledwie do 70°36' szer. półn., płynąc m orzem K arskiem wzdłuż wschodniego b rz e­

gu wyspy; zaskoczony przez lody, m u siał tu przezimować w kurnej chacie, zbudow anej, ja k opiewał nadpis, w r. 1759. D ługość wschodnią tego p unktu od G reenw ich okreś­

lił n a 59°32'. P ołataw szy ch atę drzewem napływowem, znalezionem n a brzegu m or­

skim, Pachtusow zbudował n adto niewielką łaźnię, połączoną z izbą k urytarzem z dwu rzędów beczek przykrytych żaglami. C hatę opatrzono ta k dokładnie, że m ożna w niej było chodzić bez szwanku w jed nej tylko ko­

szuli. Pachtusow trzym ał swych ludzi w ry ­ gorze, nie dopuszczając gnuśnej bezczynności, nakazując mycie się w łaźni i częste zm ienia­

nie bielizny. To też w ciągu całej zimy załoga czuła się zdrow ą i rzeźką; n a wiosnę jednak, pomimo całej dbałości i ostrożności, ukazał się skorbut, k ład ąc do grobu dwu majtków. Co dwie godziny robił Pachtusow spostrzeżenia meteorologiczne. K ilk a razy w ciągu zimy morze K a rsk ie pozbyło się lo­

dów n a znacznej przestrzeni. Co dotyczę zw ierząt, to w październiku widziano stado renów, 500 sztuk wynoszące; złapano w samo- trzaski wielką ilość lisów, ubito dwa białe niedźwiedzie. P tactw o zaczęło się zlatywać w końcu m aja. N astępnego la ta Pachtusow

dopłynął wolnem od lodów morzem do cieśni­

ny M atoczkin S zar, zbadawszy całe wschod­

nie wybrzeże, obfitujące w bezpieczne porty, z których najprzedniejszy znalazł w zatoce L u tk ego (72°26' szer. półn.). Gdyby nie b ra k żywności Pachtusow , być może, zdołał­

by opłynąć całe wschodnie wybrzeże Nowej Ziem i, gdyż wolne morze żadnych ku tem u nie staw iało przeszkód. G roźba głodu zm u­

siła go jed n ak do odwrotu. P rze p ły n ą ł on po ra z pierwszy M atoczkin S zar ’) od strony m orza K arskiego i dostał się szczęśliwie do A rchangielska. Inny okręt, wysłany razem z Pachtusow em pod dowództwem K ratow a, zg in ął bez wieści.

Pom yślna wyprawy Pachtusow a zachęciła rz ąd rossyjski do n akładu n a dalsze badania wschodniego brzegu Nowej Ziemi. W r. 1834 sporządzono drug ą wyprawę, z dwu złożoną żaglowców, pod naczelnem dowództwem Pachtusow a, którem u do pomocy dodano oficera m arynarki Cywołkę, rodem z W a r­

szawy. Zim ę ekspedycya ta spędziła n a po­

łudniowym brzegu M atoczkinego S zaru przy ujściu rzeki Czyrakinej. Zbudowano dwa porządne domy z umyślnie w tym celu przy­

wiezionych bierwion, w części zaś z resztek ok rętu Bozmysłowa. M atoczkin S zar za­

m arz ł około 28 listopada. W ciągu zimy tem p eratu ra nie sp ad ała poniżej punktu za­

m arzania rtęci. W ogóle załog a nie cierpiała ani chłodu, ani głodu, gdyż doświadczony i przezorny jej wódz zaopatrzył się w ciepłą odzież sam ojedzką i dostateczną ilość zap a­

sów spożywczych. Srożyły się jed n ak za­

mieci śnieżne ta k w porywach swych niepo­

hamowane, że nieraz po tygodniu niepodo­

bieństwem było wydostać się z koszar na powietrze. Z d arzało się też nieraz, że oba- dwa domostwa tonęły całkowicie w zaspach śnieżnych: wtedy, przykładem B aren tsa, z dym nika drzwi robić musiano. B iałe niedźwiedzie ra d e nawiedzały ludzkie siedzi­

by— zwabił je wydostający się z nich dym.

Z ab ito w ciągu tej zimy jedenaście sztu k ,—

z nich jednego n a dachu, drugiego w sieni.

') Często spotykany na północy w yraz „ sz a r”

w znaczeniu cieśniny, je s t skażeniem germ ańskie­

go Scheere. „M atoczka“ po pom orsku oznacza

kom pas.

N r 31. WSZECHŚWIAT. 487 Noc polarną, spędzała załoga w ciągłym ru ­

chu, polując n a lisy i k rzątając się koło domów. Tem u zawdzięczała tylko dobry stan zdrowia i niewielką stratę w ludziach.

N a wiosnę Pachtusow urządzał na saniach wycieczki, których wynikiem była m apa Ma- toczkinego S zaru i części wschodniego wy­

brzeża wyspy północnej, k tó rą zam ierzył opłynąć latem . Z am iar ten jed n ak spełzł na niczem. Przyczyna wiecznie ta sama:

lody i lody. D nia 24 czerwca zanotowano rzadkie na północy zjawisko: burzę z pio ru ­ nam i i ulewnym deszczem. Wogóle wypra­

wom P achtusow a zawdzięczamy wiele bardzo cennych odkryć i spostrzeżeń m eteorologicz­

nych, pomiarów astronomicznych i geodezyj­

nych i dokładną m apę wschodniego brzegu wyspy. Należy w nim uznać równie zasłu­

żonego i dzielnego badacza północy podbie­

gunowej, ja k B aren ts, z którym dzielić wi­

nien sławę odkrywcy Nowej Ziemi.

Rok 1837 je s t ważną d a tą w historyi tej wyspy. W yprawiono bowiem n a nią w tym roku pierw szą ekspedycyę naukową pod kie­

runkiem znakom itego zoologa v. B aera, akadem ika petersburskiego. Do ekspedycyi tej należał, prócz tego, geolog Lehm ann, okrętem sterow ał Cywołka. Geograficznie wyprawa v. B aera niczem ważnem wiado­

mości naszych nie wzbogaciła. N atom iast pod względem przyrodniczym wielkie poło­

żyła zasługi przez zbadanie flory i fauny, zwłaszcza m orskiej, przez dokładne obserwa- cye geologiczne L ehm anna na obu brzegach M atoczkinego S z a ra i w wielu punktach za­

chodniego wybrzeża wyspy. W celu dokład­

niejszego opracow ania m apy Nowej Ziemi rząd rosyjski wysyła w r. 1838 nową ekspe- dycyą z porucznikiem Cywołką na czele. Z i­

mę ekspedycya ta spędziła na brzegu za­

chodnim wyspy pod 73°57' szer. półn. w za­

toce M iałkiej (M iełkaja guba). B yła to jed n a z najnieudolniejszych wypraw. B rak energii i doświadczenia w jej komendancie spraw ił, że większa część załogi rozchorowała się na sk orbut, który z a b ra ł aż dziewięć ofiar, w tej liczbie i samego Cywołkę. N a wiosnę oficerowie nie mogli robić planów to ­ pograficznych dla b rak u ciemnych okularów, w jak ie się zawsze zaopatryw ał Pachtusow , aby zabezpieczyć oczy od promieni słońca padających z góry i dołu, albowiem odbijały |

się od nieprzerw anej powłoki śnieżnej. P o ­ mimo przeszkód zdołano jed n ak utrw alić na mapie znaczną część zachodnich brzegów wyspy i poczynić ciekawe obserwacye m eteo­

rologiczne, zwłaszcza dotyczące w ahań tem peratury. Ze spostrzeżeń tych okazało się, że klim at tej części wyspy (powyżej M atocz­

kinego Szaru) nie je s t tak surowym ja k są ­ dzono poprzednio. W ciągu zimy rtęć nigdy nie sp ad ała poniżej — 33°; w czerwcu były tylko trzy m roźne noce; zato dni były po­

godne i ciepłe; dwa razy term om etr podniósł się aż do + 1 8 ° w cieniu. W sierpniu mróz d ał się czuć tylko w ciągu trzech godzin.

W szystkie te zmiany ciepła zależą wyłącznie od kierunku wiatru.

Po wyprawie Cy wołki nastąp iła dość d ług a przerw a w badaniu Nowej Ziemi. Nowa epoka jej historyi zaczyna się dopiero w la ­ tach sześćdziesiątych, kiedy łowcy norwescy, wytępiwszy wieloryby, morsy i foki koło Szpicbergu, działalność swą przenieśli na wschód ku Nowej Ziemi i na morze K arskie.

Doskonale obeznani z w arunkam i żeglugi na oceanie Lodowatym , n a niewielkich lecz sprawnych statkach, wytrzym ali i odważni, prócz obfitej zdobyczy łowieckiej, przywozili oni do ojczyzny bardzo ważne nieraz odkry­

cia geograficzne. Dość powiedzieć, że wszyst­

kie nasze dzisiejsze wiadomości o morzu K arskiem myśliwcom tym zawdzięczamy.

Pierwszym z nich był K arlsen , późniejszy członek austryackiej wyprawy podbieguno­

wej. Opuściwszy H am m erfest w roku 1868 popłynął n a wschód, p rzeby ł szczęśliwie K a rsk ie W ro ta , wkrótce jed n ak cofnął się z m orza K arskiego, lecz inną już drogą, przez Jug o rsk i S zar, i tegoż jeszcze la ta do­

ta r ł n a północ aż do przylądka N assau, płynąc wzdłuż zachodniego brzegu Nowej Ziemi. Zachęcony niezwykle szczęśliwym połowem, K a rlsen w roku następnym tę sa-

| mę odbywa podróż, lecz posuwa się dalej [ jeszcze na wschód morzem K arskiem aż do i wyspy B iałej, skąd w raca do Norwegii przez M atoczkin Szar. P rzy k ład K arlsen a zachę­

ca w krótce całą falangę naśladowców. O ich energii w tępieniu wielkich zw ierząt północy wymownie świadczą te oto cyfry: statk i ło­

wieckie, które w r. 1869 opuściły Trom so, zdobyły 805 morsów, 2 302 foki, 53 niedźwie­

dzie i t. d. Lecz z drugiej strony, znalazł

488 WSZECHSWIAT. N r 31.

się pomiędzy niemi Johannesen, który po raz pierwszy w ciągu jednego la ta oplynął Nową Ziem ię, obalając dawne o niej i m orzu K a r ­ skiem przesadne m niem ania. N ie nap o ty ­ k ając n a drodze ani k aw ałka lodu, przybił on wczesną wiosną ku Nowej Ziem i i rzucił kotwicę koło wyspy M eżduszarskiej w d. 31 m a ja 1869. N astępnie wolnem od lodów m orzem pożeglow ał wzdłuż zachodniego brzegu wyspy na północ aż do p rzylądk a N assauskiego, dokąd przybył 16 czerwca.

S tą d tą sam ą d ro g ą wrócił n a południe i 29 czerwca przez K a rsk ie W ro ta w płynął na m orze K a rsk ie aż do azyatyckiego J a łm a łu , wzdłuż którego posunął się na północ do wyspy B iałej, a skierowawszy się stą d ku południowi, m ając ciągle n a widoku wschod­

ni brzeg Nowej Ziem i,^ przez K a rsk ie w rota wrócił do Norwegii. S praw ozdanie z odby­

tej podróży i poczynionych spostrzeżeniach hydrograficznych przedstaw ia szwedzkiej A kadem ii nauk, k tó ra go n ag rad za m edalem srebrnym .

Jeszcze ciekawszą i ważniejszą pod wzglę­

dem naukowym podróż odbywa Jo hannesen w roku następnym 1870. P ierw szą połowę la ta strac ił na polowaniu koło zachodnich brzegów Nowej Ziem i, lecz 12-go lipca przez K a rsk ie W ro ta d o stał się na morze tegoż nazwiska, a trzy m a ją c się wschodniego b rz e­

gu W a jg acza, zbliżył się do wyspy M iestnej.

T u s ta ra ł się naw iązać stosunki z sam ojeda- mi, w których mowie zauw ażył dom ieszkę słów norweskich. R ysy ich tw arzy były szpetne i nieprzyjem ne: nosy mieli sp ła sz ­ czone, oczy ukośne; niektórzy prócz tego wyróżniali się krzywem i ustam i. W ita ją c norwegczyków, sformowali dwa szeregi:

w pierwszym stali mężczyzni, w drugim ko­

biety. W ogóle lud to cichy i uprzejm y.

D. 11 sierpnia Johannensen w ylądow ał na J a łm a ł pod 71°48' szer. półn., przepłynąw szy m orze K arsk ie, następnie wrócił na Nową Ziem ię w celu zaopatrzenia się w wodę i opal w zatoce U dde bay, poczem znów przebył m orze K a rsk ie n a żaglach aż do brzegów azyatyckich. T ak przeszło całe lato. Nie bacząc na późną porę roku, w której myśliw­

cy norwescy w racają ju ż zwykle do domu, Johannesen odważył się n a śm iały czyn—

opłynięcia dokoła Nowej Ziem i. Z p o cz ąt­

ku skierow ał się na północo-wschód, lecz I

[ później zm ienił kierunek ten na zachodni i d. 3 września zbliżył się do Nowej Ziemi.

M orze było zupełnie wolne od lodów. Oko­

liczność tę przypisuje Johannesen golfstro- mowi, gdyż między drzewem napływowem j zauw ażył on pływaki, używane, w Norwegii do łowienia ryb na wędy. Jakkolw iekbądź Jo han nesen o k rążył szczęśliwie północną część Nowej Ziemi, dokonawszy czynu, uw a­

żanego przez geografów współczesnych za niemożliwy. A kadem ia szwedzka wyznaczy­

ła mu za tę epokową podróż nagrodę w po­

staci złotego m edalu.

W tym sam ym roku kilku innych łowców norweskich (Ulve, M ack i in.) odbyli równie szczęśliwe podróże po m orzu K arskiem , przejechawszy je w rozm aitych kierunkach.

N iem niej pomyślnym od poprzedniego był rok następny 1871. Podróże, odbyte w tym roku przez Jo h ann esen a, Tobisena, K a rlse n a i in.

dowiodły ostatecznie, źe m orze K arsk ie, k tó re dawniej miano za nigdy nieodm arza- ją c ą lodownię (E iskeller), w pewnej porze roku, mianowicie n a jesieni, pozbywa się lo­

dów całkowicie i nie je s t d la żeglarza nie- bezpiecznem. Z pomiędzy podróżników, któ­

rzy w r. 1871 nawiedzili Nową Ziem ię, wspomnimy tu tylko o K arlsenie, słynnym odkrywcy „podbiegunowej P om pei”, zacho­

wanej nie w lawie i popiele wulkanicznym, lecz pod lodem i śniegiem. D nia 9 września K arlsen wylądował na wschodnim brzegu wyspy pod 76°6' szer, półn., gdzie znalazł zw aliska domu długiego na 10, a szerokiego na 6 m; dom ten oczywiście oddaw na był przez swych mieszkańców porzucony, gdyż w nętrze jego w ypełniały śmieci i lód. Z a ­ rządziwszy oczyszczenie domu, K arlsen zn a­

la z ł w nim rozm aite sprzęty, książki, szk a­

tułki i t. p. Bliższe rozpatrzenie tych przed­

miotów przekonało go, źe odkrył on miejsce, w którem przed trzy stu laty przezimował B arents i jego towarzysze. Znalezione p rzed ­ m ioty stanowią doskonałą ilustracyę życia holendrów podczas spędzonej tam przez nich zimy; m ają prócz tego i znaczenie głębsze, historyczne: oczyściły one nieskazitelną pa­

mięć B are n tsa z niecnych zarzutów, jak ie mu nieudolni późniejsi m arynarze stawiali.

N ajcenniejsze przedm ioty przywiózł K arlsen

do Norwegii. N ab y ł je anglik p. Ellis K ay,

ogółem za 10 800 koron ( = 6 000 rs.). N a­

N r 31. WSZECHSWIAT 489 stępnie za tę sam ą cenę odstąpił K ay te t

północne relikwie rządowi holenderskiem u.

Obecnie zn ajd u ją się one w H adze w d ep a r­

tam encie m arynarki, gdzie umieszczono je w osobnym pokoju, który naśladuje we­

w nętrzne urządzenie domu B aren tsa na N o­

wej Ziem i. W kilka la t później pewien anglik odszukał w prochownicy dokum enty, zostawione przez B arentsa z jego i Heem s- k erk a podpisami, pióra i kałam arz, którem i się posługiwali ci dzielni m arynarze trzy sta la t tem u i t. d.

(C. d. «.).

J . Morozewicz.

OWADY DRAPIEŻNE.

N igdy nie u stając a walka o byt, k tóra niszczy życie, aby życie wywoływać i u trzy ­ mywać, panuje w całym świecie; ja k ludzie między sobą, ta k człowiek walczy ze zwie­

rzętam i, zw ierzęta z człowiekiem, zwierzę ze zwierzęciem, rośliny także biorą udział w ogólnej walce.

W państw ie, którego obszar oznaczamy nazwą św iata organicznego, najwięcej, prze- dewszystkiem p rzeraża nas okrutne, krwawe zniszczenie, szerzone przez zw ierzęta d ra ­ pieżne wśród ich ofiar. Z przerażeniem myślimy o lwie, napadającym d rżącą gazelę, której lekkość nóg nie zdoła od śmierci ocalić, a zapom inam y o robaku, którego depcemy nogą, niezważając na równie o k ru t­

ną walkę wśród drobnych istot.

G dy wprawny wzrok badacza przebije za­

słonę, pokryw ającą ich życie, dowiadujemy się, że i tam wre w alka równie zaciekła i nie­

unikniona, choć krew m ordowanych nie uka­

zuje nam okropności walki. N a wyróżnienie zasługuje w alka w świecie owadów, mianowi­

cie zaś polowania, jak ie odbywają owady błonkoskrzydłe (H ym enoptera) na inne owa­

dy, a szczególniej zaś na pająki, które służą tym morderczym błonkoskrzydłym za zwie­

rzynę.

Z a podstawę służą nam zajm ujące wiado­

mości, które d-r A leksander LaboulbSne,

wytrawny w tym zakresie badacz, p rz ed sta­

wił francuskiem u towarzystwu entomologicz­

nemu w roku zeszłym i opisał w swojem dziele ')•

Największemi drapieżnikam i pośród błon koskrzydłych są ta k zwane osy grzebiące, które zak ład ają gniazda w przejściach i ko­

rytarzach robionych w piasku, ziemi lub suchem drzewie. N iem a prawie rzędu owa­

dów, któryby nie sk ład ał daniny na wyży­

wienie tych os.

Muchy, ważki, świerszcze, szarańcze, g ą­

sienice motyli—wszystkie m uszą się obawiać szybkolotnych myśliwych, zarówno ja k n a j­

bliższe krewne tych ostatnich, osy i pszczoły.

Oddawna ju ż wiadomo, że nie wszystkie osy m ają ten sam sm ak, każdy ich gatun ek obiera sobie tylko pewne gatunki innych owadów, pozostaw iając resztę swoim siostrom.

Rozm aitość upodobań daje się zauważyć także w jednym i tym samym rodzaju. N a- przyk ład pewne gatunki rodzaju Cerceris w ybierają tylko chrząszcze, inne znowu same błonkoskrzydłe.

Do polowań i zasadzek na różne owady pobudza osy nietyle staranie o dogodzenie własnemu apetytowi, ile tro sk a o potomstwo, które wykluwając się z ja j jako nieudolne liszki musi zastać gotowe pożywienie. Osy za b ija ją swoję zwierzynę żądłem i zaw artym w nim jadem .

Ukłócie pewnych gatunków je st dla czło­

wieka niezbyt bolesne; przeciwnie Pom pilus i Pepsis, przedstawiciel Pom pilidae zw rotni­

kowych, odznaczają się szczególnie silnem ukłóciem.

Zwykle jed n ak napastnikom nie zależy wcale na śmierci ofiary; te, które się muszą ciągle starać o świeże mięso, ogłuszają tylko zdobycz i ta k ą przynoszą n a pokarm .

W spomnieliśmy, że i p ająk i p ad a ją ofiarą drapieżnych instynktów tych owadów.

J u ż A rystoteles wiedział o tem , gdy pisał w swojej „H istoryi zw ierząt” : „Osy, zwane ichneumon, są mniejsze od innych; zabijają

') D-r A lexandre Laboulbene. S ur un Hy-

m enoptere fouisseur du genre Pepsis qui appro-

visionne ses larves avec une grosse espece de

M ygale e t rem arques sur quelques p ara site s des

A raignees. Annales de la Soc entomologique

de F rance, 1895,

490 WSZECHSWIAT N r 31.

P h alan g i, znoszą ich tru p y do dziur w s t a ­ rych m urach lub innych przedm iotach, sk ła ­ d a ją tam ja ja i zalepiają otw ór g lin ą ”.

T a uwaga A ry sto telesa nie może się stoso­

wać do właściwych ichneumonów, których gąsienice żyją w gąsienicach innych owadów i zaliczone są nie do os, lecz do innej grupy (Entom ophaga) błonkoskrzydłych. T ym cza­

sem Laboulb&ne p rzekonał się, że to są g a­

tunki, zbliżone do zwykłego P om pilusa, k tó ­ ry poluje n a pszczoły, a je s t m niejszy od

zwykłej osy.

LaboulbSne p rz y ta cza szereg spostrzeżeń ta k ciekawych, że je tu ta j powtórzymy.

D on F elix d ’A z ara, który m iędzy rokiem 1781 a 1801 podróżow ał po A m eryce p o łu d ­ niowej, opisuje, że znajduje się tam osa dwa razy większa od hiszpańskiej, k tó rą widział wlokącą do gniazda, przez wysoką traw ę, po zupełnie prostej linii tru p a p a ją k a wielkości orzecha laskowego ze skorupą. G niazdo było oddalone na 163 kroki. K ilk a razy osa po­

rz u cała swą zdobycz, aby spraw dzić drogę, przyczem opisywała półkole wielkości około trzech piędzi.

K a ro l D arw in zrobił podobne spostrzeże­

nia w okolicy R io de Ja n e iro i opisuje j e tak w swojej „P odróży przy ro d n ik a naokoło św iata”; „Osa rzuciła się n a swą zdobycz, potem odleciała od niej nagle; p a ją k był wi­

docznie zraniony, bo u siłu ją c uciec, stoczył się z m ałej pochyłości. Pom im o teg o zo­

stało mu dość sił na zawleczenie się do kępki traw y, w której się ukrył. O sa w róciła i wy­

d aw ała się bardzo zdziwiona, nie znalazłszy ofiary; zaczęła więc form alne polowanie na p ająk a, zupełnie ja k pies na lisa. L a ta ła tu i owdzie, poruszając ciągle skrzydłam i i m ac­

kam i.

„Mimo dobrego ukrycia p ająk został w resz­

cie znaleziony, a osa chcąc się do niego zbli­

żyć m anew row ała bardzo ostrożnie, gdyż kleszcze przeciwnika zastan aw iały j ą ciągle;

wreszcie ukłóła go dw ukrotnie w spodnią stronę tułow ia, a przekonaw szy się dokładnie zapomocą maćków, źe p a ją k ju ż się nie ru ­ sza, przygotow yw ała się do odciągnięcia swej zdobyczy, lecz w tej chwili schw ytałem ty ra ­ n a i jego ofiarę’1.

G atu nek P epsis, do którego się odnosi ten opis, ja k i wiele innych, otrzym ał w A m eryce nazwę „ T a ra n tu la -K ille r”.

M ac Cook zauważył w Texas, że olbrzym i p a ją k zd rad za wyraźnie poczucie niebezpie­

czeństw a przez trwożliwe zachowanie się i drży przed strasznym wrogiem.

P ro f. Buckley z A u stin (T exas) opisuje walkę między obydwoma strasznem i zwie­

rzętam i podobie ja k Darwin. „Pepsis for- mosa je st owadem żywym, niespokojnym, ciągle latającym lub biegającym tu i owdzie.

S k rzy d ła jego d rż ą nieustannie. S postrzegł­

szy tara n tu lę , zaczyna zaraz zakreślać w koło niej kręgi, a p ająk drży i chce uciekać.

O pór bywa słaby i bezcelowy.

„W róg, korzystając szybko ze sposobnej chwili, rzuca się na tara n tu lę , kłóje j ą żąd­

łem i zatacza dalej kręgi dokoła niej. Z ra ­ niony p ająk drży, czasem zostaje zupełnie ogłuszony, lecz niekiedy okazuje się także potrzeb a powtórnego ukłócia.

„W cześniej czy później p ająk p ada bez ruchu, a m orderca zbliża się przezornie, aby się przekonać, czy mu się napaść powiodła.

„O sa ciągnie następnie ciężką swą zdobycz do poprzednio przygotow anej jam ki, k tó rą zam yka, złożywszy jajk o na ciele p a ją k a ”.

M ac Cook, który i to opowiadanie pow ta­

rza, dodaje, że lubo podziwiać należy od­

wagę i zręczność osy przy zwyciężaniu tak wielkiego p ająka, ja k również siłę i w ytrw a­

łość przy jej zagrzebywaniu, to jed n ak los wroga, ogłuszonego, żywcem zakopanego i pożeranego wreszcie przez obżartą liszkę je st godny politowania.

Eugeniusz Simon obserwował w Venezueli osę Pepsis wlokącą za jed n ę nogę wielkiego p taszn ik a (M ygale). W ielkość tych os m a dochodzić 55 mm. G rób dla ofiary g rzebią ja k psy lub króliki zapomocą przednich nóg.

Czy odbywa się to przed zabiciem, czy po zabiciu ofiary, nie zostało ostatecznie stw ier­

dzone.

D anina, ja k ą sobie osy w ybierają z p ają ków, musi być bogata, bo rzadko kiedy spo­

tykam y w ich gniazdach pojedyńczego p a ją ­ ka; przeważnie spotykam y ich kilka, często z rozm aitych gatunków , a naw et rodzajów.

M ac Cook *) zajm ow ał się także obszer­

niej jad em os, choć nie m ógł otrzym ać do-

') H enri Mac Cook. American Spiders and

th e ir spinning w ork. F iladelfia, 1 8 8 9 — 1893.

N r 31. WSZECHSWIAT. 491 statecznej jego ilości do rozbioru. Sądzi

on, źe p ająk i żyją jeszcze dwa tygodnie po ukłóciu, bez ruchu i czucia, z giętkiem i członkam i, zachowującemi położenie, jak ie

im nadamy. W yzdrowienie je s t niemożliwe, śmierć tylko odwleczona na dwa tygodnie.

U rodzajów Cerceris i Sphex, polujących na szarańcze i chrząszcze, koniecznym zdaje się w arunkiem do ogłuszenia ofiary jest ugo­

dzenie w system nerwowy, gdyż osy te celują ukłócie w pewien punkt ściśle anatomicznie określony.

ęon, jak iś p ająk u p ad ł przy moich stopach, w tej samej zaś chwili osa (prawdopodobnie Pompilus) rzuciła się na ziemię, zapewne, aby go porwać.

„Ale uprzedziłem osę, chw ytając i j ą i p a­

ją k a , który m iał osiem nóg odciętych od gło- wotułowia. N ie potrzeba ju ż było ranić p ająk a jadow item żądłem ,już i tak nie m óg ł­

by uciec”.

Innym razem G oureau przyglądał się za- grzebywaniu p ająk a.

Owad trzym ał p ająk a w łapkach, usiłując

Osowaty owad Pepsis formosa (Pom pilidae), polujący na pająka, ta ra n tu lę am erykańską, E urypelm a H eutzii.

Niewiadomo jeszcze napewno, czy u Pom- pilidów działanie ukłócia niezależne je s t od miejsca.

G atu n k i Pom pilus czynią przeciw nika nie­

szkodliwym w inny jeszcze sposób, odgryza­

ją c mu nogi.

G oureau b ad a ł to zjawisko już w r. 1839.

Z najdow ał on gn iazda os w formie grudki ziemi z pająkiem m ającym ju ż tylko dwie nogi; pozostałe sześć były odgryzione.

T en sam entomolog opowiada dalej: „Pew ­ nego razu w lecie, gdy mieszkałem w Besan-

wejść tyłem do swej galeryi: ponieważ je d ­ nak galerya b y ła wykopana w bardzo sypkim piasku (było to u brzegu R odanu), ziarnka piasku zasypały otwór i owad nie m ógł się do głębi dostać. W tedy opuścił jam ę, poło­

żył zdobycz i usiłował tylnem i nogami i szczypcami usunąć przeszkodę. Osięgnąw- szy swój cel, osa wzięła znowu p ająk a i za­

ciągnęła aż do głębi galeryi. G o ureau zniszczył galeryą i zdziwił się bardzo, zoba­

czywszy tam tylko jednego pająka.

Przyjrzaw szy mu się baczniej zauważył, źe

492 WSZECHSWIAT. N r 31.

odwłok ledwie się trzy m ał tułow ia, jak g d y b y część łącząca była złam ana. Gdy później w domu chciał się ostatecznie przekonać, co to było, odwłok zupełnie odpadł. U szko­

dzenie to mogło się zdarzyć w czasie włócze­

nia p ająk a tu i owdzie.

G oureau jed n ak przypom ina, źe rodzaj C erceris chw yta w ta k i sposób sam ice H a- lictes, którem i karm i swe gąsienice, źe prze­

gryza część łączącą odwłok z tułowiem . Ł atw o więc m ożna przypuścić, źe to samo uczynił Pom pilus, badany przez G oureau.

N a zakończenie wspomnimy tu o cieka­

wych b adan iach M enge, k tó ry zauw ażył, źe pewne gąsienice w yjadają czyli wysysają zzew nątrz pająki, pozostawione im przez troskliwe m atki.

W spom niany badacz znalazł p a ją k a , do którego odwłoka przyczepiła się pasorzytni-

Gąsienica osow atego ow adu, p a s o rz y tu ją c a na p ająk u . G órna część gniazda w ycięta w celu

pokazania w nętrza.

cza gąsienica i um ieścił go w szklanem p u ­ dełku, wysypanem n a dnie piaskiem .

P a ją k zagrzeb ał się zaraz i zasłonił wej­

ście do kryjówki siatk ą, ta k że go nie m ożna było obserwować.

G dy po kilku dniach M enge u sunął siatkę, znalazł pod nią poczw arkę oraz kilk a nitek szaro-brunatnej przędzy, lecz z p a ją k a nie zostało śladu.

W przędzy znalazło się potem kilk a k a ­ wałków nóg pająka, kleszcze i kaw ałki po­

krycia ciała, jak o sm utne resztki uczty.

W krótce potem w pudełku wykluła się m łoda Pepsis.

Lecz same pasorzyty nie żyją bezkarnie cudzym kosztem: noszą w sobie znowu inne pasorzyty, a naw et znamy pasorzyty trz e ­ ciego stopnia.

T a k je d n a isto ta czepia się d rugiej, żyjąc z siły zebranej przez innych w walce o byt,

azd ob yczą m usząc się znowu dzielić z innemi, w ypełniającem i groźbę starego przysłowia

„nie czyń drugiem u, co tobie nie m iło”.

D -r E Tiessen.

Tłum aczyła Z. S.

( P rom etheus, n -r 325, 1895).

W sprawie zachoioania m ateryału naukowego wystawy hygienicznej.

Szanowny P anie R edaktorze.

M ając zaszczyt być referentem jednego z dzia­

łów na pierw szej wystawie hygienicznej w roku 1887, zbliska mogłem się przy p atrzeć, że praca naukow a referentów z mozołem i publicznem i i pryw atnem i ofiarami pieniężnem i podjęta, przed staw iająca ówczesny stan wiadomości z za­

k re su hygieny, biorąc ogólnie, została z chwilą zam knięcia wystawy zmarnowaną,.

P raw d a, że objaśnienia przez referentów udzie­

lane zwiedzającym w czasie wystawy, pracę tę spożytkow ały, że np. sekcya fizyko-chem iczna p rze z w ydanie kilku bro szu r pracę tę częściowo u trw aliła, że p. K. W enda, ówczesny re d a k to r

„W iadom ości Farm aceutycznych” , nie szczędził zachodów i po wystawie, otw ierając łam y swego pism a dla referentów sekcyi fizyko-chemicznej, skłonił ich do napisania szeregu artykułów , wy­

danych następnie w osobnej odbitce, że parę artykułów zamieściło „Z drow ie” — p raw da zatem , że ślad y pojedynczych usiłowań zostały częścio­

wo zachowane. Gdzież są je d n a k prace innych sekcyj, gdzie liczne grafikony, tablice, gdzie w reszcie przyrządy, te mianowicie, na nabycie któ ry ch łożył zarząd wystawy *), co się stało i z kolekcyam i okazów ad hoc zebranych? W szy st­

ko to rozproszyło się po świecie. Część sp o ży t­

kowano jeszcze najlepiej, w ysyłając j ą do Lwowa na w ystawę hygieniczno-lekarską w 1888 roku.

; Część okazów była w gościnie w M uzeum etno- graficznem za jego istnienia jeszcze w B agateli—

lecz re sz ta albo spoczywa gdzieś pod g rubą

’) T ak np. p rzy rzą d według Abela do ozna­

czania p u n k tu zapłonienia n afty tu ła ł się po p r a ­

cowniach chemicznych, aż się dosfał pod opiekę

d -ra L. N.

N r 31. WSZECHSWIAT. 493 ju ż w arstw ą pyłu, lub powróciła ,,na pam iątkę”

do i-eferentów . A szkoda je d n ak , że tyle p racy z zapałem podjętej, naogół porządnej, dla ogółu p rze p ad ło praw ie. Dlaczego się tak stało? Oto pop ro stu dlatego, że nie pom yślano we właści­

wym czasie o tej spraw ie, wtedy, kiedy jeszcze z łatw ością można było zwoływać posiedzenia sekcyj i zarządu, kiedy wystawa jeszcze trw ała.

Nie zastanowiono się gdy była po tem u pora nad tem , czy i ja k zachować naukow ą pracę re ­ ferentów (tablice i t. p.) i choćby część okazów.

M ając tedy żywo w pamięci dzieje pierwszej wystawy, a przekonaw szy się, co z re sztą było do przew idzenia, że na drugiej wystawie praca refe­

rentów przedstaw ia się pokaźniej i jeszcze więcej na zachowanie zasługuje, pozwalam sobie za po­

średnictw em W szechświata przypom nieć refe­

rentom , za rż ą łowi wystawy i tym kołom, dla których poruszona spraw a nie je st obojętną, że te ra z właśnie je s t ju ż wielki czas pomyśleć o niej i powziąć ja k ą ś decyzyą

Ze swej słro n y pozwoliłbym sobie jedynie co do tej ostatniej zaznaczyć, że, uw ażając ewen­

tu aln y p ro je k t utw orzenia muzeum hygienicznego za bardzo ładny w zasadzie, przeświadczony je d ­ nak będąc, że się on urzeczywistnić nie może szybko i łatwo, t. j bez nowych i to poważnych ofiar, pragnąłbym tylko widzieć bodaj pierw sze k roki, skierow ane k u temu celowi. Za takie uważam zebranie tablic (ew entualnie skopiowanie ważniejszych, jeżeliby oryginałów referenci udzie­

lić nie mogli lub nie chcieli) i przechowanie ich w jednem lub kilku miejscach ogólnie wiado­

mych w sposób, pozw alający na k o rzy sfanie z tej pracy.

To samo stosuje się i do okazów.

Skoro ten pierw szy k ro k zrobiony zostanie, będziem y ju ż przynajm niej uspokojeni, że choć...

w archiw ach p raca referentów będzie zachowaną.

Nie w ątpię, że „ciąg d alszy ” będzie przedm iotem dyskusyi, k tó ra może go bliżej określi. Tym ­ czasem chodzi mi tylko o skrom ny ale konieczny początek.

Przyjm ij, Sz. Panie R edaktorze, zapewnienie mego szacunku.

Stanisław Prauss.

K R O N IK A N A U K O W A

— Badania nad przemianami chemicznemi w organizm ie normalnego zw ierzęcia. P. Kauf- mann po d jął długi szereg badań nad tym p rze d ­ miotem według następującej m etody: oznaczał wszelkie w ydatki zwierzęcia, zarówno ostateczne p ro dukty chemiczne (dw utlenek węgla i zw iązki azotowe) ja k o też w ytwarzane ciepło, a je d n o ­

cześnie ilość pochłanianego tlenu. Z danych tych następnie, p rzy rozm aitej straw ie— p o k ar­

mie białkowym, tłuszczowym lub przy wodanach węgla, wreszcie w stanie głodzenia— obliczał, j a ­ ki udział przyjm ują składowe części ciała i po­

karm ów w zjawiskach chemicznej przeróbki ma- teryi, służących za źródło w ytw arzanego ciepła.

Doświadczenia były dokonane na psie.

1) D o ś w i a d c z e n i a z p o k a r m e m o b f i t u j ą c y m w m a t e r y e c u k r o w e . Pies dostawał mleko mocno cukrzone. W pe­

wien czas po nakarm ieniu, podczas czynności traw ienia umieszczono go w p rzy rząd zie respi- racyjno-kalorym etrycznym . P rodukty oddecho­

we oraz pochłaniany tlen były m ierzone w a p a­

racie respiracyjnym , ciepło zaś w kalorym etrze, a jednocześnie oznaczano azot w wydzielanym moczu. R ezultaty wielokrotnie pow tarzanego doświadczenia byty jednobrzm iące i w yraźne, a d adzą się streścić w tych słowach: Gdy duże ilości cukru przechodzą do krwi, pociąga to za sobą obfite odkładanie się tłuszczu. U tw o­

rzony tłuszcz nie spala się natychm iast, lecz skupia w organizm ie i powiększa jego zapas tłuszczow y. Tłuszcz ten nowoutworzony pocho­

dzi całkowicie praw ie z białka, którego azot znajdujem y w moczu. Sam cukier w bardzo nie­

znacznej ilości p rze o b ra ża się w tłuszcz w organiz­

mie zw ierzęcia mięsożernego. Inaczej dzieje się u roślinożernych i w szys'koźrących zw ierząt, u których cukier stanowczo bezpośredni i zn a cz­

ny ma udział w wytwarzaniu tłuszczu. P rz e­

m iana białka na tłuszcz zachodzi przez utlen ie­

nie, skutkiem czego wyzwala się energia cieplna;

lecz ciepło tą d rogą zyskane stanowi tylko mały ułam ek ( '/ 8 do ' / 4) całkowitego, w ytw arzanego przez zwierzę ciepła. P rzew ażna zaś część p o ­ chodzi z całkowitego utleniania się cukru, k r ą ­ żącego we krwi. Pochłonięty p rzez zwierzę tlen ma podwójne przeznaczenie: część zostaje użyta przy przeobrażaniu białka na tłuszcz, inna, znaczniejsza, służy do spalania cukru. W ydzie­

lony dwutlenek węgla może pochodzić z trzech źródeł: najw iększa część pochodzi ze spalania się cukru, m niejsza z przeobrażania się [ b iałka na tłuszcz, a niekiedy m ała jeszcze cząstka p o ­ w staje przy bezpośredniej zam ianie cu k ru na tłuszcz; ta ostatnia spraw a chemiczna zachodzi bez udziału wolnego tlenu. Cukier, pobrany przez organy traw ienia, ma tro ja k ie przeznacze­

nie: duża część natychm iast się utlenia i zam ie­

nia na C 0 2 i H20 , m ała część zam ienia się nie­

k iedy na tłuszcz, trzecia część wreszcie odkłada się w w ątrobie i w mięśniach ja k o glikogen i p o ­ m naża takim sposobem zapas wodanów węgla.

2 ) P r z e m i a n a m a t e r y i p r z y s t r a ­ w i e b i a ł k o w e j . Jeżeli wykonać dośw iad­

czenie z psem podczas traw ienia straw y b ia łk o ­ wej, otrzym uje się wyniki, prow adzące do nastę­

pujących wniosków. P rz y przenikaniu znacznych

ilości białka do krw i, ulega ono natychm iast

pierwszem u stopniowi utlenienia, rozszczepiając