Kierunki przeobrażeń strukturalnych oraz uwarunkowania
rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
Pantone 348C;
Pantone 382C;
Pantone 108 C.
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO
18
ISBN 978-83-7658-587-1
WARSZAWA 2015
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 18
Kierunki przeobrażeń
strukturalnych
oraz uwarunkowania
rozwoju rolnictwa
i obszarów wiejskich
Kierunki przeobrażeń strukturalnych oraz uwarunkowania rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich
Warszawa 2015 Redakcja naukowa prof. dr hab. Alina Sikorska
Autorzy:
dr inż. Paweł Chmieliński dr hab. Barbara Chmielewska mgr Michał Dudek dr inż. Bożena Karwat-Woźniak dr hab. Agnieszka Wrzochalska, prof. IERiGŻ-PIB
ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+
WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE
Niniejsze opracowanie powstaáo w ramach realizacji tematu drugiego Programu Wieloletniego 2015-2019 pt.: Polaryzacja spoáeczna a stabilnoĞü ekonomiczna
w procesach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich i obejmuje swoim zakresemproblematykĊ dwóch zadaĔ badawczych:
Mechanizmy przezwyciĊĪania barier strukturalnych w rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich
oraz Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa.
Celem monografii jest okreĞlenie aktualnych obszarów problemowych w rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce, jak równieĪ analiza wybranych instrumentów polityki rolnej i strukturalnej sáuĪących ich rozwiązaniu.
Recenzent
dr hab. Aleksander Grzelak, prof. UEP
Korekta Joanna Gozdera
Redakcja techniczna Leszek ĝlipski
Projekt okáadki IERiGĩ-PIB
ISBN 978-83-7658-587-1
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy
ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757
e-mail: dw@ierigz.waw.pl
http://www.ierigz.waw.pl
Spis treĞci
str.
WstĊp 7
Rozdziaá 1 Koncepcje wsparcia przeobraĪeĔ strukturalnych rolnictwa i obszarów wiejskich w kontekĞcie polityki rozwoju w Unii Europejskiej i w Polsce
dr inĪ. Paweá ChmieliĔski
9
1.1. Wprowadzenie 9
1.2. Ewolucja podejĞcia polityki UE do rozwoju gospodarki wiejskiej 11 1.3. MoĪliwoĞci rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych 14 1.4. Czynniki rozwoju zrównowaĪonego obszarów wiejskich 17
1.5. Podsumowanie 24
Rozdziaá 2 Obszary problemowe na wsi a priorytety polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich
dr hab. Barbara Chmielewska
27
2.1. Wprowadzenie 27
2.2 Polityka paĔstwa wobec rolnictwa i obszarów wiejskich 29 2.3. Zmiany infrastrukturalne i spoáeczne na wsi w okresie realizacji
w Polsce PROW 2004-2006 oraz 2007-2013
32 2.4. Szanse na przemiany na wsi w nowym budĪecie WPR UE na lata
2014-2020
37 2.5. Wybrane obszary problemowe (potrzeby), które zostaáy
uwzglĊdnione w PROW 2014-2020
38 2.6. Cele bezpoĞrednio odnoszące siĊ do rozwoju obszarów wiejskich
zawarte w PROW 2014-2020 oraz Ğrodki finansowe przeznaczone na ich realizacjĊ
40
2.7. Podsumowanie 42
Rozdziaá 3 AktywnoĞü spoáeczna w polityce rozwoju obszarów wiejskich i niwelowania obszarów problemowych
dr hab. Agnieszka Wrzochalska, prof. IERiGĩ-PIB
45
3.1. Wprowadzenie 45
3.2. WaĪniejsze wyzwania stojące przed obszarami wiejskimi 45 3.3. Poprawa kompetencji cywilizacyjnych w procesie rozwoju wsi 47 3.4. Ruch odnowy wsi jako jedna z form aktywnoĞci spoáecznej na
obszarach wiejskich
49
3.5. Efekty wdraĪania programu odnowy wsi 55
3.6. ZaangaĪowanie mieszkaĔców w Īycie spoáeczne wsi na podstawie badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB
56
3.7. Podsumowanie 60
Rozdziaá 4 Miejsce polskiego rolnictwa w strukturach rolnictwa europejskiego mgr Michaá Dudek
61
4.1. Wprowadzenie 61
4.2. Zmiany w liczebnoĞci gospodarstw rolnych 63
4.3. Zasoby gruntów rolnych i ich struktura wáasnoĞciowa 67
4.4. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych i procesy koncentracji gruntów rolnych
70 4.5. Struktura gospodarstw rolnych wedáug wielkoĞci ekonomicznej 74
4.6. Podsumowanie 77
Rozdziaá 5 PrzeobraĪenia w zasobach i strukturze uĪytkowania gruntów rolnych w Polsce
dr inĪ. BoĪena Karwat-WoĨniak
79
5.1. Wprowadzenie 79
5.2. Materiaá Ĩródáowy, zaáoĪenia metodologiczne i cel opracowania 80 5.3. Zasoby gruntów rolnych i ich rozmieszczenie 83
5.4. Rolnicze uĪytkowanie gruntów rolnych 85
5.5. Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w okresie integracji europejskiej
94 5.5.1. Zmiany stosunków wáasnoĞciowych w rolnictwie 95 5.5.2. Zmiany w strukturze obszarowej i procesy koncentracji ziemi
rolniczej
97 5.5.3. ZróĪnicowanie regionalne w strukturze obszarowej gospodarstw
rolnych i zaawansowaniu procesów koncentracji uĪytków rolnych 101
5.5.4. Szachownica gruntów 106
5.5.5. WielkoĞü ekonomiczna 109
5.6. PrzeobraĪenia w strukturze indywidualnych gospodarstw wedáug natĊĪenia kontaktów z rynkiem i ich uwarunkowanie
113
5.7. Podsumowanie 120
Podsumowanie i Wnioski 125
Bibliografia 131
Aneks 141
WstĊp
W dyskusjach na temat rozwiązywania problemów w rozwoju obszarów wiej- skich i rolnictwa wymienia siĊ szereg uwarunkowaĔ tego procesu. NiezaleĪnie od zna- czącego zróĪnicowania wsi pod wzglĊdem poziomu Īycia mieszkaĔców czy stopnia powiązania ekonomicznego z miastami, znaczna czĊĞü tych terenów ze wzglĊdu na monofunkcyjnoĞü, niekorzystną lokalizacjĊ, niedostateczny stan infrastruktury tech- nicznej oraz nasycenie problemów ludnoĞciowych (depopulacja, ubóstwo) jest zagro- Īona spoáeczno-ekonomiczną stagnacją lub znajduje siĊ w fazie stopniowego zaniku
1. W wielu przypadkach barierĊ poprawy poáoĪenia ludnoĞci, a takĪe zachowania róĪno- rodnych funkcji wsi stanowi nie tylko deficyt zasobów materialnych i naturalnych, ale takĪe ograniczone moĪliwoĞci realizacji dáugofalowych przedsiĊwziĊü nakierowanych na polepszenie warunków Īycia, inicjowanych i wspieranych z zewnątrz lub mających charakter oddolny. Wiele przykáadów pokazuje, Īe niezbĊdną przesáanką uaktywnienia i udanego wdroĪenia projektów rozwojowych czy mających na celu zahamowanie nie- korzystnych tendencji są charakterystyki i postawy osób tworzących spoáecznoĞci wiejskie. Niemniej waĪną rolĊ odgrywa polityka publiczna tworzona i wdraĪana na róĪnych poziomach: lokalnym, regionalnym, krajowym i unijnym. W tym kontekĞcie podstawowym warunkiem skutecznej interwencji jest wáaĞciwe rozpoznanie proble- mów, które stanowią barierĊ rozwoju. Identyfikacja takich obszarów powinna wyzna- czaü ksztaát instrumentów sáuĪących ich rozwiązaniu, a takĪe oddziaáywaü na poziom i sposób dystrybucji wsparcia.
Wskazywaniu ograniczeĔ w rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce oraz róĪnych sposobów ich przezwyciĊĪania poĞwiĊca siĊ od dawna wiele miejsca. NiezaleĪnie od poprawy poziomu Īycia ludnoĞci wiejskiej, w tym rodzin utrzymujących siĊ gáównie z rolnictwa, niezmiennie zwraca siĊ uwagĊ na koniecznoĞü dalszego wspierania pro- cesów rozwoju gospodarczego i spoáecznego obszarów wiejskich i sektora rolnego w kraju. WaĪną przesáanką takich dziaáaĔ jest utrwalanie siĊ procesów rozwojowych, przede wszystkim na terenach wysoce zurbanizowanych i obejmujących wybrane branĪe. O niekorzystnym poáoĪeniu obszarów wiejskich i zamieszkującej je ludnoĞci decyduje caáy szereg záoĪonych i zmiennych determinant spoáeczno-ekonomicznych.
Charakter i zasiĊg ich oddziaáywania wymaga ciągáego rozpoznania. Dlatego celem opracowania jest okreĞlenie aktualnych obszarów problemowych w rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce, jak równieĪ identyfikacja wybranych instrumentów polityki rolnej i strukturalnej sáuĪących ich rozwiązaniu.
W pierwszym rozdziale (autor dr inĪ. Paweá ChmieliĔski) przedstawiono kon- cepcje wsparcia przeobraĪeĔ strukturalnych rolnictwa i obszarów wiejskich w kontek- Ğcie polityki rozwoju w Unii Europejskiej (UE) i w Polsce. W rozdziale drugim (autor dr hab. Barbara Chmielewska) zaprezentowano wyniki analizy przemian na wsi bĊdą- cych efektem polityki ekonomicznej paĔstwa po akcesji Polski do UE. PodjĊto równieĪ
1
Tereny te okreĞla siĊ mianem wiejskich obszarów problemowych lub peryferyjnych [BaĔski
1999; Dudek i ChmieliĔski 2015].
próbĊ wskazania potrzeb wedáug ich znaczenia dla dalszego rozwoju terenów wiejskich i polepszenia sytuacji materialnej zamieszkującej je ludnoĞci. W tym celu scharaktery- zowano Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 (PROW 2014-2020) jako strategiczny dokument okreĞlający cele i Ğrodki realizacji krajowej polityki rolnej i wiejskiej. Za podstawowy czynnik warunkujący dalszy spoáeczno-gospodarczy rozwój wsi uznano przede wszystkim przeksztaácenia w infrastrukturze technicznej.
Kolejny rozdziaá raportu dotyczy zagadnienia aktywnoĞci spoáecznej mieszkaĔców wsi, w tym odnowy wsi jako jednej z form realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich (autor dr hab. Agnieszka Wrzochalska, prof. IERiGĩ-PIB). Przeprowadzone badania udokumentowaáy, Īe proces odnowy wielu wsi byá dalece zaawansowany, co wiązaáo siĊ przede wszystkim ze zwiĊkszeniem siĊ zaangaĪowania w aktywnoĞü spoáeczną jej miesz- kaĔców. NastĊpne dwie czĊĞci monografii dotyczą przeobraĪeĔ, jakie zaznaczyáy siĊ w polskim rolnictwie od momentu wdraĪania Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) UE.
Rozdziaá czwarty (autor mgr Michaá Dudek) koncentruje siĊ na skali i tempie zmian zachodzących w krajowych strukturach rolnych na tle europejskich. Stwierdzono w nim, Īe w rolnictwie zdecydowanej wiĊkszoĞci paĔstw czáonkowskich, zaznaczaáy siĊ proce- sy koncentracji. Jak wynika z przeprowadzonych porównaĔ, zjawiska te nastĊpowaáy w Polsce w skali zbliĪonej do poziomu przeciĊtnie odnotowywanego w UE.
Jednym z warunków poprawy pozycji konkurencyjnej krajowych producentów w strukturach agrobiznesu jest relatywnie wiĊksza koncentracja potencjaáu produkcyjnego w gospodarstwach rozwijających siĊ i zajmujących waĪne miejsce na lokalnych rynkach poszczególnych produktów. Wymaga to podejmowania róĪnorakich dziaáaĔ związanych z odpowiednim doborem i rozplanowaniem czynników produkcji w oparciu o rachunek ekonomiczny, w harmonii z otoczeniem rynkowym i Ğrodowiskowym. Odnosi siĊ to zwáaszcza do zasobów ziemi. Celem rozdziaáu piątego (autor dr inĪ. B. Karwat-WoĨniak) byáa analiza zmian w zasobach i wykorzystaniu gruntów rolniczych oraz przeobraĪeĔ struktury agrarnej polskiego rolnictwa. Dokonano tam równieĪ oceny stopnia zaawanso- wania procesów koncentracji gruntów. Jak wynika z przeprowadzonych badaĔ, w Polsce wyraĨnie zaznaczyáo siĊ zjawisko wypadania UR z rolniczego zagospodarowania. Zgro- madzony materiaá pozwalaá takĪe na stwierdzenie, iĪ zasoby ziemi zgromadzone w prze- száo poáowie gospodarstw rolnych nie wystarczaáy na rozwój skali produkcji umoĪliwia- jącej umocnienie ich pozycji rynkowej.
Niniejsze opracowanie powstaáo w ramach realizacji tematu drugiego Programu Wieloletniego 2015-2019 pt.: Polaryzacja spoáeczna a stabilnoĞü ekonomiczna w proce- sach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich i obejmowaáo swoim zakresem problematy- kĊ dwóch zadaĔ badawczych: 4202 (Mechanizmy przezwyciĊĪania barier strukturalnych w rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich) oraz 4203 (Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa). Wykorzystany materiaá empiryczny stanowiáy informacje zaczerpniĊte z GUS i Eurostatu oraz dane zgromadzone w badaniach ankietowych IERiGĩ-PIB gáównie z lat 2000, 2005 i 2011
2.
2
Metodyka badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB zostaáa szerzej omówiona w rozdziale piątym
publikacji.
Rozdziaá 1.
Koncepcje wsparcia przeobraĪeĔ strukturalnych rolnictwa i obszarów wiejskich w kontekĞcie polityki rozwoju
w Unii Europejskiej i w Polsce
1.1. Wprowadzenie
Wyzwania, stojące przed rolnictwem krajów UE zasadniczo skupiają siĊ wokóá kwestii cen i dochodów rolniczych w kontekĞcie trwaáego zapewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, nie tylko w sensie iloĞciowym (czyli zabezpieczenia moĪliwoĞci pro- dukcyjnych), ale takĪe jakoĞciowym, czyli dostĊpu do ĪywnoĞci wysokiej jakoĞci. Dys- kusji dotyczącej wzrostu produktywnoĞci rolnictwa towarzyszy ĞwiadomoĞü potrzeby zachowania zdolnoĞci odtwarzania czynników produkcji, w tym zwáaszcza ochrona ja- koĞci gleb, wód i powietrza. W związku z tym coraz wiĊcej uwagi przywiązuje siĊ do problematyki zachowania bioróĪnorodnoĞci ekosystemu oraz dziaáaĔ na rzecz ograni- czania emisji gazów cieplarnianych (Wykres 1.1). Związana z tym jest koncepcja zrównowaĪonej intensyfikacji, u podstaw której leĪy zaáoĪenie, Īe produkcja rolnicza, umoĪliwiająca zachowanie zasobów naturalnych dla przyszáych pokoleĔ, nie musi byü ekstensywna, a co za tym idzie maáo wydajna i droga [NurzyĔska 2015].
W polityce wobec wsi i rolnictwa pojawia siĊ koncepcja horyzontalnego podej- Ğcia do rozwoju gospodarki wiejskiej, charakteryzującego siĊ wspóázaleĪnoĞcią po- miĊdzy czynnikami ekonomicznymi, przestrzennymi oraz Ğrodowiskowymi. W tym ukáadzie funkcje, jakie stawiane są przed rolnictwem wykraczają poza sferĊ produkcji, poniewaĪ gospodarstwa rolne, oprócz miejsc pracy dla ludnoĞci wiejskiej i roli, jaką speániają w zapewnieniu bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego są dostarczycielami dóbr publicznych, zarówno o charakterze przestrzennym (jak np. walory krajobrazowe), Ğrodowiskowym (jakoĞü gleb, wód i powietrza, zapewnienie bioróĪnorodnoĞci), jak i ekonomicznym (zapewnienie ĪywotnoĞci obszarów wiejskich). Zmiany w stylu Īycia mieszkaĔców wsi moĪna uznaü za jedną z przyczyn pojawienia siĊ popytu na dobra, które oferują, lub do ochrony których przyczyniają siĊ gospodarstwa rolne. Obok juĪ wymienionych, w ostatnim czasie na znaczeniu zyskuje lokalna ĪywnoĞü, okreĞlana czĊsto mianem „zdrowej”. Popyt na nią jest rezultatem odrzucenia przez konsumentów efektów industrializacji rolnictwa i páynącego z niej umasowienia produkcji ĪywnoĞci, jak równieĪ zwrócenie uwagi na produkty o charakterze regionalnym i lokalnym.
Efektem tego procesu jest rozwój lokalnych systemów ĪywnoĞciowych opartych na
wzmocnieniu kontaktów rynkowych gospodarstw rolnych (zwáaszcza rodzinnych)
w oparciu o tzw. krótkie áaĔcuchy dostaw i sprzedaĪ bezpoĞrednią. Tym samym, obok
rozwoju przemysáu spoĪywczego, nowych technologii produkcji i masowego wyko-
rzystania surowców rolniczych do celów nieĪywnoĞciowych (jak np. produkcja biopa-
liw), moĪliwoĞci poprawy sytuacji gospodarstw rolnych, w tym zwáaszcza rodzinnych,
które liczebnie stanowią wiĊkszoĞü podmiotów tego typu w krajach UE, upatruje siĊ
w pobudzaniu lokalnych systemów wiejskich. Takie podejĞcie zaobserwowaü moĪna
w odniesieniu do rozwoju caáej gospodarki wiejskiej, gdzie problematyka ĪywotnoĞci
wsi wiąĪe siĊ z potrzebą zapewnienia miejsc pracy dla mieszkaĔców, jak równieĪ dziaáania na rzecz wzrostu jakoĞci Īycia (m.in. infrastruktury spoáecznej i technicznej, jakoĞci przestrzeni Īycia, ale równieĪ powiązaĔ z obszarami zurbanizowanymi).
Wykres 1.1. Wybrane wyzwania stojące przed rolnictwem krajów Unii Europejskiej
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [Maier 2013].
Ramy polityki UE do 2020 roku tworzy strategia Europa 2020 [2010], która zakáada rozwój inteligentny, zrównowaĪony oraz zapobiegający wykluczeniu, tj. pro- mocjĊ gospodarki, wiedzy oraz innowacji, efektywnie wykorzystujących zasoby Ğro- dowiska naturalnego oraz dziaáania spoáeczne.
Strategia stawia sobie 5 celów dla rozwoju UE w 2020 r.:
x zatrudnienie, gdzie w efekcie polityk UE 75% osób w wieku 20-64 lat powinno mieü pracĊ;
x badania i rozwój, w zaáoĪeniu UE planuje przeznaczaü na inwestycje w badania i rozwój 3% swojego PKB;
x zmiany klimatu i zrównowaĪone wykorzystanie energii, co oznacza ogranicze- nie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z 1990 r. (lub nawet o 30%, jeĞli warunki bĊdą sprzyjające), natomiast 20% energii powinno pochodziü ze Ĩródeá odnawialnych, a efektywnoĞü energetyczna powinna wzro- snąü o 20%;
x edukacja - priorytet zakáadający ograniczenie liczby uczniów przedwczeĞnie
koĔczących edukacjĊ do poziomu poniĪej 10%, a co najmniej 40% osób w wie-
ku 30-34 powinno mieü wyksztaácenie wyĪsze;
x walka z ubóstwem i wykluczeniem spoáecznym, tj. zmniejszenie liczby osób zagroĪonych ubóstwem i wykluczeniem spoáecznym o co najmniej 20 mln.
Przygotowywane w tym duchu dokumenty strategiczne poszczególnych paĔstw takĪe stawiają sobie za cel wzrost innowacyjnoĞci oraz transfer wiedzy we wszystkich dziaáach gospodarki. Wskazują na znaczenie nowoczesnej wsi i rolnictwa w przyszáym rozwoju kraju. WĞród dokumentów programowych, obrazujących te zaleĪnoĞci, moĪ- na wymieniü krajowe i regionalne strategie inteligentnych specjalizacji [por. KSIS 2013], które okreĞlają priorytety gospodarcze w obszarze badaĔ i rozwoju, na rzecz tworzenia innowacyjnych rozwiązaĔ spoáeczno-gospodarczych, zwiĊkszenia wartoĞci dodanej gospodarki i podniesienia konkurencyjnoĞci gospodarki krajowej, jak i w ujĊciu lokalnym. Wskazanie obszarów specjalizacji zarówno na poziomie krajo- wym, jak i regionalnym jest obligatoryjne dla paĔstw UE i stanowi warunek wsparcia tych obszarów w programach operacyjnych na lata 2014-2020. Mają one pobudziü gospodarkĊ regionu w oparciu o jego lokalny potencjaá, a duĪą rolĊ odgrywają tu za- soby zlokalizowane na obszarach wiejskich. Ma to swoje odzwierciedlenie w polityce rozwoju Polski, gdzie po okresie rozwoju infrastrukturalnego w pierwszych latach czáonkostwa w UE, przyszáy rozwój wsi wiązaü naleĪy ze spójnym wspóározwojem rolnictwa i gospodarki wiejskiej, wzmacnianiem relacji miasta-obszary wiejskie, po- szukiwaniem lokalnych szans rozwojowych ze zrównowaĪonym wykorzystaniem za- sobów naturalnych oraz spoáeczno-kulturowych.
1.2. Ewolucja podejĞcia polityki UE do rozwoju gospodarki wiejskiej
Dziaáania na rzecz zmniejszania zatrudnienia w dziaáalnoĞci rolniczej, dywersy- fikacja dziaáalnoĞci i rozwój pozarolniczego rynku pracy od wielu lat byáy postrzegane jako podstawowy warunek poprawy struktury agrarnej, jak równieĪ efektywnoĞci go- spodarowania w rolnictwie i polepszenia sytuacji dochodowej mieszkaĔców wsi [Si- korska 2013]. Wzrost dostĊpu do pozarolniczych miejsc pracy wskazuje siĊ jako pod- stawĊ rozwoju pozarolniczej gospodarki wiejskiej, ograniczania wiejskiego ubóstwa, jak równieĪ czynnik wzrostu wielofunkcyjnoĞci rolnictwa.
Dotychczas w prowadzonych pracach badawczych ten proces byá gáównie utoĪ-
samiany z przyspieszeniem procesów koncentracji w rolnictwie, a tempo zachodzą-
cych w tym zakresie zmian uzaleĪniano od moĪliwoĞci podejmowania pracy poza rol-
nictwem. RównieĪ w Polsce, w okresie transformacji oraz w początkowym okresie
czáonkostwa w UE sposobów na poprawĊ funkcjonowania sektora rolnego upatrywano
w procesach koncentracji, a takĪe w specjalizacji, mechanizacji oraz zwiĊkszaniu in-
tensywnoĞci produkcji, co stanowi cechĊ rolnictwa industrialnego [KuĞ 2005]. Kryty-
ka takiego podejĞcia oraz doĞwiadczenia krajów uprzemysáowionych pokazują, Īe
wĞród niekorzystnych nastĊpstw takiego podejĞcia wymienia siĊ wysoce niekorzystny
jego wpáyw na Ğrodowisko przyrodnicze, zagroĪenia dla bioróĪnorodnoĞci oraz zdro-
wia ludzi i zwierząt, nadprodukcjĊ i marnotrawstwo ĪywnoĞci i surowców rolnych,
a takĪe spadek cen i dochodów rolników, zwáaszcza dotykający rodzinnych gospo- darstw rolnych [KuĞ 2005].
CzyĪewski i Staniszewski [2015] przekonują, Īe w teorii ekonomii model rol- nictwa zrównowaĪonego wydaje siĊ jedyną alternatywą dla modelu industrialnego, a jednoczeĞnie kolejnym stadium ewolucji polityki rolnej. Przejawia siĊ to w odejĞciu od koncentracji finansowego wsparcia na poszczególnych sektorach na rzecz poszcze- gólnych terenów wiejskich, w zaleĪnoĞci od ich funkcjonalnej typologii [zob. BaĔski 2014], oraz zastĊpowanie subsydiów inwestycjami (Tabela 1.1).
Tabela 1.1. Polityka spójnoĞci obszarów wiejskich w kontekĞcie nowego paradygmatu rozwoju wsi
Wyszczegól-
nienie Stare podejĞcie
Nowy paradygmat rozwoju obszarów
wiejskich (New rural paradigm)
Polityka spójnoĞci obszarów wiejskich
(Rural Cohesion Policy) Cele Wyrównywanie
szans, wsparcie dochodów rolni- czych, konku- rencyjnoĞü go- spodarstw rol-
nych
x Konkurencyj- noĞü obszarów wiej- skich, waloryzacja x wykorzystanie lokalnych zasobów ekonomicznych, przy- rodniczych i kulturo- wych
Rozwój bez wykluczenia spo- áecznego, spójnoĞü terytorialna
i sprawiedliwoĞü spoáeczna, mający na celu szeroką redy- strybucjĊ korzyĞci spoáeczno- ekonomicznych pomiĊdzy wszystkimi mieszkaĔcami ob- szarów wiejskich (jakoĞü Īycia,
ĪywotnoĞü wsi) Kluczowe
obszary inter- wencji
Rolnictwo Poszczególne dziaáy gospodarki wiejskiej (np. turystyka wiejska,
dziaáalnoĞü wytwór- cza, rozwój technolo-
gii internetowych – ITC), inwestycje in-
frastrukturalne
Nacisk na interakcjĊ oraz pro- ces tworzenia wspóázaleĪnoĞci pomiĊdzy wszystkimi sektora- mi gospodarki wiejskiej (part- nerstwa wielosektorowe i miĊ-
dzybranĪowe)
Gáówne na- rzĊdzia inter- wencji
Subsydia Inwestycje Zbilansowany zestaw instru- mentów, wáączając tzw.
„miĊkkie” dziaáania (budowa- nie potencjaáu, wspóápracy i sieciowania pomiĊdzy podmio-
tami i mieszkaĔcami wsi) Podmioty
wdraĪające dziaáania poli- tyki
Krajowe agendy
rządowe, rolnicy Agendy ponadnaro- dowe, krajowe, re- gionalne i lokalne oraz
lokalni przedstawicie- le sektorów: prywat-
nego i spoáecznego
Multilevel governance (rządze- nie wielopoziomowe), tj. part-
nerstwa strategiczne (jak np.
lokalne grupy dziaáania), part- nerstwa pomiĊdzy obszarami wiejskimi i miastami (np. lo- kalne systemy ĪywnoĞciowe), wzrost znaczenia sektora badaĔ
i edukacji
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: [Copus, de Lima 2015].
Takie podejĞcie, ĞciĞle związane z pojĊciem wielofunkcyjnego rozwoju wsi, promowaáo OECD [2006] jako nowy paradygmat rozwoju obszarów wiejskich (New rural paradigm). W myĞl tej koncepcji programowanie polityki rozwoju zakáadaáo podejĞcie oddolne do inicjatyw rozwojowych, wykorzystanie lokalnych zasobów eko- nomicznych, przyrodniczych i kulturowych, odejĞcie od wspierania rolnictwa na rzecz wspierania poszczególnych dziaáów gospodarki wiejskiej.
Tempo dotychczas realizowanej koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju wsi naleĪy uznaü nadal za niezadowalające, co po czĊĞci naleĪy wiązaü równieĪ ze zbytnią koncen- tracją w polityce spoáeczno-gospodarczej na sprawach rolnictwa i osób z nim związa- nych. Problemy wsi i rolnictwa naleĪy traktowaü kompleksowo, gdyĪ istnieje wspóáza- leĪnoĞü miĊdzy modernizacją rolnictwa i harmonijnym rozwojem obszarów wiejskich w jego ekonomicznym, spoáecznym, jak równieĪ przyrodniczo-krajobrazowym wymia- rze. Ksztaátowanie polityki spoáeczno-gospodarczej wobec rolnictwa i wsi wymaga no- wej filozofii rozwoju polegającej na zrozumieniu, Īe dla wsi równie waĪne, jak dotych- czas rolnictwo jest rozwój innych dziaáalnoĞci, a zwáaszcza tworzenie nowych miejsc pracy w dziedzinach pozarolniczych oraz wszelkie dziaáania na rzecz ksztaátowania wy- sokiej jakoĞci Īycia [por. Wilkin 2009, Zegar 2012].
Copus oraz de Lima [2015] zaproponowali nowe podejĞcie do realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich, bĊdące rozwiniĊciem koncepcji promowanej przez OECD (Tabela 1.1). Powodowane to byáo dalszą ewolucją polityki wspierania rozwoju wsi, z rosnącym udziaáem zagadnieĔ związanych ze spójnoĞcią przestrzenną regionów Europy oraz potrzebą horyzontalnego podejĞcia w ksztaátowaniu powiązaĔ ekono- micznych pomiĊdzy miastami a obszarami wiejskimi. JednoczeĞnie, w procesie two- rzenia instrumentów polityk unijnych, zaczĊto coraz wiĊkszą wagĊ przywiązywaü do uwzglĊdnienia lokalnych uwarunkowaĔ rozwoju, jak równieĪ do przewag kompara- tywnych z nich wynikających. PoniewaĪ wymiar lokalny oznaczaá zazwyczaj potrzebĊ kierowania dziaáaĔ polityki rozwoju do obszarów wiejskich, które stanowią znakomitą wiĊkszoĞü terytorium UE, zaáoĪenia te znalazáy odzwierciedlenie w polityce spójnoĞci.
Powstaáa potrzeba integracji tej polityki ze wspólną polityką rolną. W rezultacie takie- go podejĞcia, powstaáa koncepcja polityki spójnoĞci obszarów wiejskich (Rural Cohe- sion Policy). Zgodnie z zaproponowanym w dokumencie Europa 2020 priorytetami, zakáada ona promowanie rozwoju obszarów wiejskich niwelujące wykluczenie spo- áeczne, w oparciu o ksztaátowanie spójnoĞci terytorialnej i sprawiedliwoĞci spoáecznej.
Takie ujĊcie zakáada szeroką redystrybucjĊ korzyĞci spoáeczno-ekonomicznych po- miĊdzy wszystkimi mieszkaĔcami obszarów wiejskich, z naciskiem na jakoĞü Īycia i utrzymanie ĪywotnoĞci wsi (co oznacza m.in. tworzenie pozarolniczych miejsc pracy oraz zapobieganie wyludnianiu siĊ wsi). W myĞl koncepcji spójnoĞci obszarów wiej- skich, naciskowi na interakcjĊ oraz proces tworzenia wspóázaleĪnoĞci pomiĊdzy wszystkimi sektorami gospodarki wiejskiej (partnerstwa wielosektorowe i miĊdzy- branĪowe) towarzyszyü powinien zbilansowany zestaw instrumentów, wáączając tzw.
„miĊkkie” dziaáania (budowanie potencjaáu, wspóápracy i sieciowania pomiĊdzy pod-
miotami i mieszkaĔcami wsi). Realizatorami polityki paĔstwa wobec obszarów wiej-
skich, w myĞl koncepcji multilevel governance (rządzenie wielopoziomowe), powinny
byü podmioty publiczne, prywatne, organizacje pozarządowe i mieszkaĔcy wsi, two- rzący partnerstwa strategiczne (jak np. lokalne grupy dziaáania), z czynnym wykorzy- staniem wyników badaĔ i moĪliwoĞci podnoszenia kwalifikacji, a wiĊc transferem wiedzy. Tak okreĞlone podejĞcie do polityki ksztaátowania gospodarki wiejskiej zakáa- da uwzglĊdnienie zarówno zaáoĪeĔ koncepcji rozwoju zrównowaĪonego, jak równieĪ káadzie nacisk na wzrost pozarolniczej aktywnoĞci ekonomicznej na obszarach wiej- skich, który jest szansą na absorpcjĊ potencjaáu ludzkiego, uaktywniającego siĊ na rynku pracy w wyniku proefektywnoĞciowych przemian w rolnictwie indywidualnym [Davis 2006, Davidova, Fredriksson, Bailey 2011, Wilkin 2011].
1.3. MoĪliwoĞci rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych
W dyskusjach dotyczących zasad i preferencji stosowanych w kolejnych pro- gramach wsparcia WPR podkreĞla siĊ rolĊ gospodarstw rodzinnych jako najbardziej znaczącej formy organizacyjnej w rolnictwie. Powszechne akceptowanie prioryteto- wego znaczenia tej formuáy produkcji rolnej znalazáo wyraz w uznaniu przez ONZ roku 2014 za rok rodzinnych gospodarstw rolnych. Deklaratywnie, prawie we wszyst- kich politykach rolnych zawarta jest dbaáoĞü o kondycjĊ rodzinnych gospodarstw rol- nych. Obok ich znaczenia w produkcji rolniczej, zazwyczaj podkreĞla siĊ równieĪ ich wartoĞü kulturową, a wspóáczeĞnie coraz czĊĞciej takĪe rolĊ, jaką odgrywają w struk- turach rolniczych dla zachowania bioróĪnorodnoĞci.
Rolnictwo rodzinne stanowi podstawĊ realizowanego w polityce UE Europej- skiego Modelu Rolnictwa, którego podstawy zostaáy okreĞlone w Luksemburgu w 2007 roku. Z uwagi na zróĪnicowany charakter rolnictwa w poszczególnych krajach Wspól- noty, model ten zakáada sprawiedliwe wsparcie wszystkich rodzajów prowadzonej dzia- áalnoĞci rolniczej. Raport, przygotowany na zlecenie Komitetu ds. rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich Parlamentu Europejskiego, wskazuje wyznaczniki rolnictwa ro- dzinnego w Unii Europejskiej [Davidova, Thompson 2014]:
x wedáug danych Eurostatu (Badanie Struktury Gospodarstw – Farm Structure Survey, 2010), rodzinne gospodarstwa rolne stanowiáy 85% ogólnej liczby go- spodarstw, uĪytkowaáy 68% uĪytków rolnych i generowaáy 71% caákowitej standardowej produkcji (SO);
x w przyszáoĞci gospodarstwa rodzinne pozostaną dominującym typem gospo- darstw w krajach UE pod wzglĊdem liczebnoĞci. RównieĪ pod wzglĊdem uĪyt- kowanych gruntów oraz skali produkcji towarowej bĊdą znaczącym segmentem gospodarki wiejskiej w wielu krajach, ale nie we wszystkich regionach UE (np.
w Czechach czy Sáowacji wielkotowarowe gospodarstwa osób prawnych uĪyt- kują ponad poáowĊ ogólnej powierzchni uĪytków rolnych);
x Jednym z kluczowych czynników ekonomicznych przyszáych zmian w sektorze rolnictwa rodzinnego pozostaje róĪnica miĊdzy dochodami rodzin z uĪytkowni- kiem gospodarstwa rolnego oraz dochodami w pozostaáych sektorach gospodarki;
x Procesy koncentracji w rolnictwie indywidualnym bĊdą postĊpowaü, doprowa-
dzą do zmniejszenia liczby drobnych gospodarstw i zaniku niektórych mniej-
szych, mogą byü nierówne na terytorium Unii, w zaleĪnoĞci od lokalnych wa-
runków gospodarczych i Ğrodowiskowych. Na obszarach, gdzie pozarolnicza gospodarka wiejska jest bardziej rozwiniĊta, a tym samym lepiej funkcjonuje rynek pracy, rolnictwo rodzinne moĪe zachowaü swój charakter jedynie w przypadku upowszechnienia siĊ wielozawodowoĞci wĞród ludnoĞci rolniczej oraz dywersyfikacji dziaáalnoĞci gospodarstw.
Najistotniejszym warunkiem realizacji zaáoĪeĔ europejskiego modelu rolnictwa pozostaje wzrost wartoĞci dodanej w produkcji rolniczej oraz zabezpieczenie docho- dów osób utrzymujących siĊ z rolnictwa na poziomie porównywalnym z dochodami uzyskiwanymi w innych dziaáach gospodarki.
WaĪnym jego elementem, jak i czynnikiem determinującym rozwój obszarów wiejskich, jest aktywnoĞü zawodowa osób związanych z gospodarstwem rolnym oraz przeobraĪenia w Ĩródáach utrzymania rodzin rolniczych, ale równieĪ wzrost znaczenia dywersyfikacji dziaáalnoĞci rolniczej.
Z badaĔ IERiGĩ-PIB wynika, Īe obserwowane w ostatnich latach przyĞpiesze- nie procesów koncentracji w rolnictwie indywidualnym áączyáo siĊ przede wszystkim ze zmianami w strukturach agrobiznesu. Konkurencja na rynkach rolnych oraz wymo- gi stawiane producentom rolnym przez odbiorców towarów, przyczyniáy siĊ do wye- liminowania z rynku sáabszych ekonomicznie jednostek [Sikorska 2014]. Polskie rol- nictwo wciąĪ charakteryzuje rozdrobniona struktura agrarna gospodarstw rolnych z wysokim udziaáem gospodarstw o wielkoĞci poniĪej 5 ha UR. Dla rodziny z uĪyt- kownikiem takiego gospodarstwa zabezpieczeniem warunków bytowych pozostaje przede wszystkim gospodarstwo rolne i ten fakt ma wpáyw na zachowanie siĊ jej czáonków na rynku pracy. PostĊpująca profesjonalizacja dziaáalnoĞci rolniczej oraz wzrost aspiracji ludnoĞci wiejskiej, wraz ze stopniowo poprawiającą siĊ sytuacją eko- nomiczną mieszkaĔców wsi powoduje, Īe coraz wiĊcej osób z rodzin rolniczych ak- tywnie poszukuje pozarolniczych moĪliwoĞci zarobkowania.
UwzglĊdniając rozdrobnienie agrarne oraz niewielki majątek produkcyjny znacznej czĊĞci indywidualnych gospodarstw, wiĊkszoĞü rodzin rolniczych byáa zmu- szona do poszukiwania alternatywnych Ĩródeá dochodu. JednoczeĞnie elementem tego procesu jest (wciąĪ wzglĊdnie maáo rozpoznane w nauce) zjawisko rolnictwa biernych dochodów (passive income agriculture), czyli sytuacji, w której kierownicy niewiel- kich gospodarstw rolnych decydują siĊ na utrzymywanie ziemi w dobrej kulturze rol- nej wyáącznie dla pozyskania dopáat bezpoĞrednich i/lub jako Ĩródáo zabezpieczenia finansowego rodziny [Sikorska 2013]. Zjawisko to, zwane blokadą ziemi, stanowi jed- ną z barier na drodze do poprawy struktury agrarnej [Davidova, Thomson 2014].
Z drugiej strony wskazuje siĊ na istotną rolĊ relatywnie maáych gospodarstw rodzin- nych dla zachowania walorów krajobrazowych i Ğrodowiskowych wsi (i zapewnianiu innych dóbr publicznych), jak równieĪ ich funkcjĊ w lokalnych systemach Īywno- Ğciowych [KR 2011].
Ewolucja podejĞcia do wspierania sektora rolnego i gospodarki ĪywnoĞciowej
w Unii Europejskiej pozwala na wyodrĊbnienie trzech gáównych etapów rozwoju: zo-
rientowanego na iloĞü (okres powojenny), jakoĞü (koniec XX w.) oraz wartoĞü (obec-
nie). Produkcja o wysokiej wartoĞci dodanej kreuje ją nie poprzez redukcjĊ kosztów,
ale w coraz wiĊkszym stopniu poprzez zastosowanie specjalistycznej wiedzy w proce- sie produkcji. Opiera siĊ na adaptacyjnych umiejĊtnoĞciach rozwijania i wdraĪania nowych, innowacyjnych rozwiązaĔ na kaĪdym etapie áaĔcucha wartoĞci, z zachowa- niem zasady zrównowaĪonego rozwoju. Przykáadem jest tu produkcja ĪywnoĞci eko- logicznej, promocja produktów regionalnych, czy teĪ wykorzystanie biosurowców w nierolniczych dziaáach gospodarki. Centralnym elementem tego podejĞcia, obok wiedzy, pozostaje innowacyjnoĞü, której wzrost warunkowany jest przez trzy elemen- ty: proces (który czĊsto wymaga specyficznego wykorzystania posiadanych zasobów), otoczenie (regulacje, polityka, wspóápraca) oraz ludzie (kapitaá ludzki warunkujący zdolnoĞü do tworzenia i wdraĪania innowacji). Polityka wobec sektora rolnego i ob- szarów wiejskich w Unii Europejskiej w latach 2014-2020 w zdecydowanym stopniu opiera siĊ na promowaniu rozwiązaĔ innowacyjnych, zarówno w produkcji rolniczej, jak i w podejĞciu do rozwoju spoáeczno-gospodarczego i przyrodniczego wsi.
Przykáadem podejĞcia do zwiĊkszenia wartoĞci dodanej w produkcji gospodarstw rolnych jest koncepcja rozwoju lokalnych systemów ĪywnoĞciowych. Wzrost Ğwiado- moĞci konsumentów oraz towarzyszące temu zwiĊkszenie popytu na produkty lokalne i ekologiczne stanowią szansĊ na poprawĊ dochodów rodzinnych gospodarstw rolnych.
Wedáug analiz Komitetu Regionów UE [KR 2011], lokalne systemy ĪywnoĞciowe wspierają lokalną i regionalną gospodarkĊ, zwáaszcza na obszarach peryferyjnych wzglĊdem miast i tych znajdujących siĊ w niekorzystnej sytuacji ekonomicznej. Sys- temy te są bodĨcem do wykorzystania potencjaáu lokalnego i czynnikiem poprawy wizerunku regionów maáo znanych i czĊsto zaniedbanych.
Wykres 1.2. Udziaá gospodarstw rodzinnych ze sprzedaĪą bezpoĞrednią pow. 50%
produkcji towarowej, w wybranych krajach UE, 2007
Na wykresie poszczególne kraje oznaczono wg. nomenklatury UE: EL – Grecja, SK – Sáowacja, RO – Rumunia, EE – Estonia, HU – WĊgry, IT – Wáochy, CZ – Republika Czeska, PL – Polska, LT – Litwa, PT – Portugalia, SI – Sáowenia, BG – Buágaria, MT – Malta, AT – Austria, ES – Hiszpania.
ħródáo: [Plewa 2012, dane EUROSTAT, FSS 2007]
Wedáug Plewy [2012], wciąĪ znaczącą rolĊ dla gospodarstw rodzinnych odgry- wa sprzedaĪ bezpoĞrednia. Z analiz Eurostatu wynika, Īe w Grecji co czwarte rodzinne gospodarstwo rolne sprzedaje powyĪej poáowy produkcji towarowej na lokalnym ryn- ku (Wykres 1.2). DuĪy udziaá wedáug tak przyjĊtej metodologii, w Polsce odsetek ta- kich gospodarstw stanowiá 16%. Dlatego krótkie kanaáy dystrybucji mają szansĊ staü siĊ znaczącym elementem lokalnej gospodarki, zwáaszcza z uwagi na fakt, Īe zwiĊk- szają interakcje miĊdzy konsumentami i producentami.
Wedáug badaĔ Eurobarometru, wĞród ludnoĞci krajów UE blisko 90% potrafiáo wskazaü na korzyĞci z zakupu produktów ĪywnoĞciowych oraz ĪywnoĞci przetworzo- nej, pochodzących z gospodarstw rolnych zlokalizowanych lokalnie. Krótkie áaĔcuchy dostaw pozwalają takĪe na budowanie stosunków opartych na zaufaniu oraz na na- tychmiastową identyfikowalnoĞü produktów przez konsumentów [Plewa 2012]. Za- pewniają one równieĪ podstawowy poziom niezaleĪnoĞci ĪywnoĞciowej.
Wskazuje siĊ, Īe produkcja, przetwórstwo i dystrybucja ĪywnoĞci w ramach systemu krótkich áaĔcuchów dostaw wspiera lokalną i regionalną gospodarkĊ, nie tyl- ko utrzymując miejsca pracy w rolnictwie i produkcji ĪywnoĞci, ale takĪe mogą przy- czyniü siĊ do wzrostu zatrudnienia w przetwórstwie, dystrybucji, dziaáalnoĞci związa- nej z wprowadzaniem do obrotu i w sprzedaĪy oraz usáugach [KR 2011]. Systemy te mają duĪe znaczenie dla rozwoju terenów peryferyjnych, ale równieĪ obszarów pod- miejskich, na których rolnicy mają szansĊ korzystaü z cháonnego rynku. JednoczeĞnie systemy te są bodĨcem do wykorzystania potencjaáu lokalnego i czynnikiem poprawy wizerunku regionów i promowania produktów lokalnych.
1.4. Czynniki rozwoju zrównowaĪonego obszarów wiejskich
Rozwój lokalny jest dáugotrwaáym procesem rozwoju spoáeczno-gospodarczego, kreowanym i wykonywanym przez gminne lub powiatowe wáadze samorządowe, w któ- rym lokalne czynniki rozwoju wykorzystywane są dla realizacji okreĞlonych interesów [Parysek 2001]. Charakteryzuje go proces pozytywnych zmian, zarówno iloĞciowych, jak i jakoĞciowych na poziomie najniĪszych jednostek podziaáu administracyjnego, do- tyczący wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapita- áu, dochodów, spoĪycia i innych wielkoĞci ekonomicznych. Obejmuje on teĪ zjawiska spoáeczne, miĊdzy innymi w zakresie wzrostu poziomu kwalifikacji zasobów pracy, a takĪe zmian struktury spoáecznej [por. Krysiak-Sochacka 2003].
MoĪna przyjąü, Īe rozwój lokalny, opisywany w literaturze, jest procesem po- zytywnych zmian spoáeczno-gospodarczych, którego charakterystykami są: aktyw- noĞü, rozwój, partycypacja spoáeczna, charakter oddolny [Kretzmann, McKnight, 1993]. Cele nadrzĊdne rozwoju lokalnego odnoszą siĊ tradycyjnie do zapewnienia pra- cy miejscowej ludnoĞci, a takĪe niwelowania bezrobocia i jego skutków. Tym samym wiąĪe siĊ to z polepszaniem bytu materialnego i wzrostem jakoĞci Īycia mieszkaĔców.
Cecha ta áączy równieĪ nowoczesne cele rozwoju terytorialnego, związane z ochroną
i zachowaniem Ğrodowiska naturalnego, innowacjami, nowymi technologiami oraz
rozwojem kapitaáu ludzkiego (Tabela 1.2). W takim wymiarze rozwój lokalny jest po-
Īądanym kierunkiem zmian, do którego dąĪy wáadza publiczna, wykorzystując do-
stĊpne instrumenty [HadyĔski, Kiryluk-Dryjska, ChmieliĔski 2015].
Tabela 1.2. Cechy rozwoju lokalnego
Autor Cechy Cele
J. Parysek -proces spoáeczny związany z aktywnoĞcią spo- áecznoĞci lokalnych
-proces dáugotrwaáy w zakresie przygotowania, zarówno zasobów do ich gospodarczego wyko- rzystania, jak i ludzi do wspóáuczestniczenia w rozwoju
-proces pracocháonny i nowatorski, niekiedy wrĊcz innowacyjny
-aktywizacja lokalnych postaw prorozwojowych, -tworzenie instytucji spo- áecznych zaangaĪowa- nych w rozwój
R. Rezsohazy -zharmonizowane, systematyczne dziaáanie -proces spoáeczny w wymiarze lokalnym -przyczyniają siĊ do ogólnego postĊpu
-sáuĪy zaspokajaniu po- trzeb spoáecznych miej- scowej ludnoĞci
E. J. Blakely, T.K. Brads- haw
-proces angaĪowania wáadzy lokalnej (lub/oraz innych organizacji)
-stworzenie lokalnych moĪliwoĞci (powstania) zatrudnienia w dziedzinach korzystnych dla caáej spoáecznoĞci lokalnej
-stymulowanie lub przy- najmniej utrzymanie dziaáalnoĞci gospodarczej lub zatrudnienia
- wykorzystanie miej- scowych zasobów natu- ralnych, ludzkich oraz instytucjonalnych
R. Brol -záoĪony proces rozwoju spoáecznego, gospodar- czego i przestrzennego
-proces tworzenia na szczeblu gminy nowych wartoĞci
-zaspokajanie lokalnego i ponadlokalnego popytu
-zatrudnienie, nowe firmy i miejsca pracy
A. Sztando -poĪądane, pozytywne przeobraĪenia iloĞcio- wych, jakoĞciowych i strukturalnych wáaĞciwoĞci danego ukáadu bĊdącego wyodrĊbnioną strukturą spoáeczno-terytorialną, posiadającą zbiór charak- terystycznych dla siebie cech gospodarczych, przestrzennych i kulturowych, wyraĪającą wáasne potrzeby oraz hierarchiĊ wartoĞci
-pozytywne zmiany ilo- Ğciowe, jakoĞciowe i strukturalne w ujĊciu terytorialnym
ħródáo: opracowanie HadyĔski, Kiryluk-Dryjska, ChmieliĔski, [2015] na podstawie: [Pary- sek, 2001, Rezsohazy, 1988, Blakely, Bradshaw, 2002, Brol, Sztando, 2011, Brol, 1998, Sztando, 2010].
Obserwacja wspóáczesnych zjawisk rozwojowych wskazuje na rozwój alterna-
tywnych kierunków ewolucji obszarów wiejskich, niezwiązanej z rolnictwem, które są
szansą ich rozwoju ekonomicznego. Stąd postrzeganie obszarów wiejskich jedynie od
strony funkcji rolniczej powinno zdecydowanie zmieniaü siĊ w kierunku uwzglĊdniania
moĪliwoĞci zróĪnicowania gospodarki wiejskiej. W ostatnim czasie tak siĊ wáaĞnie dzie-
je. Podstawowym filarem koncepcji rozwoju lokalnego obszarów wiejskich musi byü
polityka równorzĊdnego rozwoju sektora pozarolniczego i rolniczego na wsi. Urzeczy-
wistnienie tej idei na szczeblu lokalnym nie jest jednak moĪliwe bez prowadzenia badaĔ
dotyczących warunków jej realizacji. Szersze myĞlenie o wsi uksztaátowaáo nowe wy-
zwania dla polityki wiejskiej w zakresie idei wielofunkcyjnoĞci, jak równieĪ rozwoju
zrównowaĪonego. Na tej páaszczyĨnie zachodzą istotne zjawiska spoáeczne i gospodar- cze, które szczególnego charakteru nabywają w jednostkach lokalnych.
Podstawowe rodzaje dziaáalnoĞci spoáeczno-gospodarczej realizowane na ob- szarach wiejskich, takie jak rolnictwo i leĞnictwo, speániają istotne funkcje przyrodni- cze i kulturowe. DąĪenie do trwaáego rozwoju obszarów wiejskich powinno byü oparte na rozwijaniu ich róĪnorodnoĞci, zarówno poprzez wzbogacanie struktury ich funkcji spoáeczno-gospodarczych, jak i poprzez ksztaátowanie i ochronĊ krajobrazu kulturo- wego i naturalnego [BaĔski, Stola 2002].
Gáównym narzĊdziem, okreĞlającym dziaáania na rzecz osiągniĊcia w peáni zrównowaĪonego rozwoju, jest dáugoterminowa Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju UE (KE 2001). Priorytety i cele rozwojowe UE zawarte są takĪe w wielu innych unij- nych dokumentach strategicznych. Poza Strategią ZrównowaĪonego Rozwoju UE te- mat ten byá jednym z wiodących obszarów tematycznych strategii lizboĔskiej, a jego elementy moĪna znaleĨü równieĪ w strategii Europa 2020. Do celów gáównych Strate- gii ZrównowaĪonego Rozwoju UE zaliczono:
x ochronĊ Ğrodowiska naturalnego, x sprawiedliwoĞü i spójnoĞü spoáeczną, x dobrobyt gospodarczy,
x realizacjĊ zobowiązaĔ UE w skali miĊdzynarodowej.
Aktualny zestaw wskaĨników zrównowaĪonego rozwoju UE skáada siĊ z dzie- siĊciu obszarów tematycznych (odzwierciedlających m.in. siedem wyzwaĔ Strategii ZrównowaĪonego Rozwoju). Tematy przechodzą stopniowo od gospodarczych, po- przez spoáeczne i Ğrodowiskowe, aĪ do wymiaru instytucjonalnego i partnerstwa glo- balnego. Skáadają siĊ na nie:
x rozwój spoáeczno-ekonomiczny, x zrównowaĪona produkcja i konsumpcja, x wáączenie spoáeczne,
x zmiany demograficzne, x zdrowie publiczne,
x zmiany klimatu oraz energia, x zrównowaĪony transport, x zasoby naturalne, x globalne partnerstwo, x dobre rządzenie.
Obszary te podzielone są nastĊpnie na podtematy, które pozwalają na prezentacjĊ celów operacyjnych oraz dziaáaĔ Strategii. W sposób naturalny odzwierciedlają one rów- nieĪ cel gáówny – osiągniĊcie dobrze prosperującej, opartej na zasadach zrównowaĪonego rozwoju gospodarki, jak równieĪ zasady przewodnie związane z dobrym rządzeniem.
Wedáug DobrzaĔskiej [2009], analizując systemy lokalnych wskaĨników zrów-
nowaĪonego rozwoju, naleĪy zwróciü uwagĊ na poniĪsze trzy podstawowe róĪnice
w stosunku do podejĞcia globalnego oraz krajowego i regionalnego.
Po pierwsze, zakres wskaĨników jest szeroki ze wzglĊdu na wspóázaleĪnoĞü kwestii spoáecznych, ekonomicznych i Ğrodowiskowych. JednakĪe, w programach miĊdzynarodowych czy krajowych, czĊsto uĪywa siĊ szczegóáowej listy wskaĨników w kaĪdej kategorii, natomiast na poziomie lokalnym są one preferowane selektywnie (jest to zaletą, gdyĪ umoĪliwia specjalizacje regionalne i narodowe).
Po drugie, istnieje róĪnica pomiĊdzy spoáeczeĔstwem a instytucjami publicz- nymi tworzącymi politykĊ w preferencjach poszczególnych 3 áadów zrównowaĪenia.
W podejĞciu agend miĊdzynarodowych, w wiĊkszym stopniu uwzglĊdnia siĊ kwestie dóbr publicznych (Ğrodowiska, zasobów naturalnych, tzw. czĊĞci wspólnych) stosow- nie do nowo powstających trendów w ksztaátowaniu polityki rozwoju. Lokalne spo- áecznoĞci, w kreowaniu systemu oceny (czynników) rozwoju, káadą wiĊkszy nacisk na kwestie spoáeczne i jakoĞci Īycia.
Po trzecie, wybór i tworzenie systemu wskaĨników na poziomie lokalnym w duĪej mierze opiera siĊ na podejĞciu partycypacyjnym. System tworzony przez oso- by fizyczne i przedstawicieli lokalnych podmiotów (czyli instytucji funkcjonujących na podstawie okreĞlonego celu, misji) ksztaátuje spoáeczne relacje, konsensus i podej- Ğcie dáugofalowe. Partycypacyjne podejĞcie do wyboru wskaĨników pozwala równo- waĪyü wymagania techniczne i zdolnoĞü spoáecznoĞci do zrozumienia oraz reagowa- nia na informacjĊ. SpecjaliĞci preferują wskaĨniki iloĞciowe, poddające siĊ analizie statystycznej, podczas gdy spoáecznoĞci lokalne mogą preferowaü kryteria jakoĞciowe i w niewielkim stopniu proste wskaĨniki o charakterze uĞredniającym.
Wedáug zespoáu Gáównego UrzĊdu Statystycznego [GUS 2011] podstawą tworzenia zestawów wskaĨników zrównowaĪonego rozwoju jest róĪnego typu kon- kretyzacja tej koncepcji rozwoju, dokonywana dla potrzeb monitorowania realizacji wielu dokumentów planistycznych (strategii, programów, polityk itp.) opracowywa- nych na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym oraz UE jako caáoĞci, poprzez okreĞlenie dla kaĪdego poziomu uzgodnionego i dobrze okreĞlonego zestawu mier- ników. Kruk [2011] wĞród istotniejszych czynników zrównowaĪonego rozwoju re- gionów wymienia:
1) czynniki zewnĊtrzne (ponadregionalne):
x wymiar spoáeczny: system edukacji (w tym, w zakresie ekologii oraz upowszech- niania norm etycznych), ruchy konsumenckie, stowarzyszenia i organizacje poza- rządowe, polityka w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego na poziomie kra- jowym i ponadnarodowym, relacje wáadza – spoáeczeĔstwo (oraz delegowanie uprawnieĔ i zadaĔ na niĪsze szczeble),
x wymiar ekonomiczny: prawodawstwo dotyczące dziaáalnoĞci gospodarczej, polity- ka wáadz centralnych, zaáoĪenia rozwoju i polityki sektorowe opracowywane na poziomie ponadnarodowym (Unia Europejska), dostĊpnoĞü do programów i Ğrod- ków pomocowych (krajowych oraz miĊdzynarodowych),
x wymiar ekologiczny: prawodawstwo dotyczące ochrony i wykorzystania Ğrodowi-
ska, polityka ekologiczna kraju i Unii Europejskiej, tworzenie i zachowanie sieci
obszarów chronionych o róĪnej randze, ale przestrzennie powiązanych ze sobą
(krajowy wielkoobszarowy system ochrony przyrody, europejska sieü Natura 2000 oraz inne powiązania transgraniczne);
2) czynniki wewnĊtrzne:
x wymiar spoáeczny: tworzenie siĊ i aktywnoĞü spoáecznoĞci lokalnych (spoáeczeĔ- stwo obywatelskie), dziaáalnoĞü wáadz lokalnych i regionalnych (równieĪ w zakre- sie: pobudzania aktywnoĞci gospodarczej, wsparcia dziaáaĔ proekologicznych w regionie, zapobiegania ubóstwu i wykluczeniu spoáecznemu, zapewnienia rów- nego dostĊpu do usáug spoáecznych oraz tworzenia dáugookresowych strategii roz- woju regionu a takĪe ksztaátowanie áadu przestrzennego zgodnie z tradycjami re- gionu) oraz upowszechniania specyficznej dla danego regionu kultury,
x wymiar ekonomiczny: wielokierunkowa specjalizacja regionalna (istotne są branĪe dziaáalnoĞci rozwijane w regionie, ich komplementarnoĞü oraz umiejĊtnoĞü wspóá- pracy, a takĪe stopieĔ uciąĪliwoĞci dla Ğrodowiska), dziaáalnoĞü badawczo- -rozwojowa dotycząca innowacji ekologicznych oraz wdraĪanie ich do praktyki go- spodarczej, oszczĊdnoĞü surowców, dziaáania podejmowane w ramach spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu, jednoczesne wykorzystywanie wielu funkcji Ğrodowiska, x wymiar ekologiczny: uwarunkowania przyrodnicze (w tym zasoby naturalne i wa-
lory krajobrazowe danego regionu, pojemnoĞü Ğrodowiska i jego zdolnoĞü do sa- moodtwarzania), róĪnorodnoĞü biologiczna oraz obszary chronione, warunkujące w sposób istotny prowadzoną w regionie dziaáalnoĞü gospodarczą.
W koncepcji zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich wyraĨnie wyod- rĊbnia siĊ zasadĊ oddolnej partycypacji, w myĞl której proces planowania i podejmo- wania decyzji musi umoĪliwiaü powszechny i czynny udziaá obywateli.
Znaczenie tej zasady wynika z nastĊpujących przesáanek [Kruk 2011]:
x rozwój dotyczy ekologicznych, spoáeczno-kulturowych, ekonomicznych, instytu- cjonalnych i przestrzennych uwarunkowaĔ zaspokajania potrzeb ludzi – spoáeczeĔ- stwo musi mieü wpáyw na ich uwzglĊdnienie w planach rozwoju;
x zrównowaĪony rozwój jest w znacznej mierze koncepcją normatywną, a w Ğwiecie wolnoĞci obywatelskich arbitralne narzucenie koncepcji rozwoju opartego na okre- Ğlonych wartoĞciach, nie powinno mieü miejsca;
x róĪnorodnoĞü interesów indywidualnych bądĨ grupowych powoduje, Īe nie istnieją uniwersalne kryteria oceny zróĪnicowania rozwoju – niezbĊdne są wiĊc procedury pozwalające poznaü partykularne kryteria i doprowadziü do przejrzystych decyzji odnoĞnie trade-off i kompromisów;
x rozwój zrównowaĪony musi uwzglĊdniaü lokalne/ regionalne uwarunkowania.
WĞród czynników rozwoju lokalnego wyodrĊbniü moĪna czynniki „twarde”, czyli wymierne. NaleĪą do nich [por. Brdulak 2011]:
x poáoĪenie geograficzne regionu i jego cechy topograficzne,
x dostĊp do infrastruktury z dziedziny: badaĔ naukowych, informacyjnej, edukacyj-
nej, kultury, ochrony zdrowia, prawnej, administracyjnej i in. oraz wydajnoĞü i ja-
koĞü funkcjonowania tej infrastruktury,
x usytuowanie regionu w krajowej i miĊdzynarodowej sieci transportowej, a takĪe sieci nowoczesnej áącznoĞci,
x umiejscowienie i powiązanie z zewnĊtrznymi sieciami usáug infrastruktury energe- tycznej i ciepáowniczej (energetyka, gazownictwo, ciepáownictwo, energetyka od- nawialna),
x wielkoĞü, jakoĞü i róĪnorodnoĞü kapitaáu ludzkiego w kontekĞcie struktury i po- trzeb rynku pracy,
x struktura branĪowa, wielkoĞü i typ wáasnoĞci istniejących podmiotów gospodar- czych.
Drugą grupĊ stanowią czynniki „miĊkkie”, czyli niemierzalne, trudne do sprecyzowa- nia, takie jak [Brdulak 2011]:
x kreatywnoĞü i innowacyjnoĞü kapitaáu ludzkiego danej spoáecznoĞci lokalnej, x intensywnoĞü, róĪnorodnoĞü i jakoĞü dziaáaĔ w dziedzinie kultury,
x oferta usáug rekreacyjno-wypoczynkowych,
x jakoĞü Ğrodowiska stworzonego przez czáowieka i Ğrodowiska naturalnego,
x klimat przedsiĊbiorczy i twórczy poáączone z angaĪowaniem siĊ obywateli w dzia- áalnoĞü publiczną,
x poczucie identyfikacji spoáeczeĔstw lokalnych z miastem lub regionem, w którym mieszkają, oparte na przesáankach kulturowych i tradycji historycznej oraz aspira- cjach rozwojowych obywateli.
Warto nadmieniü, Īe wĞród czynników o charakterze wewnĊtrznym wskazuje siĊ na potrzebĊ wyodrĊbnienia [Gorzelak 2000] lokalnego lidera i tzw. aktorów lokal- nych, którzy powinni stanowiü elitĊ odpowiedzialną za strategiĊ prorozwojową i jej realizowanie, instytucji lokalnych utrzymujących dynamikĊ i strukturĊ rozwoju, wspierających przedsiĊbiorczoĞü (np.: klastry, spóádzielnie) czy wzbogacających tkan- kĊ spoáeczną (stowarzyszenia, koáa gospodyĔ wiejskich, lokalne kluby zainteresowaĔ).
WĞród tych czynników sytuuje siĊ takĪe dziedzictwo kulturowe, a w zasadzie umiejĊtnoĞü przekuwania przestrzeni kulturowej w efekt ekonomiczny. Wyzwaniem jest uspoáecznienie procesu ochrony dziedzictwa kulturowego.
Generalnie moĪna przyjąü, Īe rozwój regionalny oznacza proces prowadzący do osiągniĊcia trwaáego wzrostu spoáeczno-gospodarczego (w tym poprawy jakoĞci Īycia) i zwiĊkszania konkurencyjnoĞci. ZaleĪy on od takich czynników, jak: zasoby naturalne regionu (gleby, woda, uksztaátowanie terenu, surowce leĞne i rolnicze itp.), jego walo- ry przyrodnicze (mikroklimat, krajobraz i inne), zasoby pracy, kapitaá spoáeczny, umiejĊtnoĞci i wynikające z nich dziaáania wáadz lokalnych i regionalnych, zagospoda- rowanie komunikacyjne, kapitaá inwestycyjny, przedsiĊbiorstwa dziaáające w regionie (ich liczba, profil dziaáalnoĞci, umiejĊtnoĞü wspóápracy itp.), potencjaá produkcyjny i usáugowy (w tym stosowanie nowoczesnych technologii), zewnĊtrzne Ĩródáa finan- sowania, rozmiar rynku i jego dostĊpnoĞü oraz miĊdzynarodowa sytuacja gospodarcza i wspóápraca [ChądzyĔski i in. 2007].
WĞród czynników rozwoju zrównowaĪonego na poziomie lokalnym naleĪy wy-
róĪniü zasadĊ partycypacji, jako podstawĊ budowania kapitaáu spoáecznego oraz wy-
korzystania áadu spoáecznego, ekonomicznego i przyrodniczo-kulturowego do tworze- nia nowych miejsc pracy i poprawy jakoĞci Īycia na wsi.
PostĊp w badaniach nad zaleĪnoĞciami spoáeczno-gospodarczymi, uwzglĊdnia- jącymi pozaekonomiczny ich wymiar, jest zasáugą rozwoju ekonomii instytucjonalnej (szczególnie nowej ekonomii instytucjonalnej), która krytycznie odnosi siĊ do zawĊ- Īonego ujĊcia zjawisk ekonomicznych, reprezentowanego przez kierunek neoklasycz- ny. W ramach tego nurtu pojĊcie instytucji okreĞlono, jako „prawne, administracyjne i zwyczajowe regulacje powtarzających siĊ ludzkich interakcji” [Pejovich 1990]. Taka definicja obejmuje zarówno formalny wymiar instytucji (jako norm prawnych), jak i nieformalny (oparty na uksztaátowanych w spoáeczeĔstwie normach), które ksztaátują relacje pomiĊdzy róĪnymi podmiotami w procesie gospodarowania. Koncepcja kapita- áu spoáecznego skupia siĊ na nieformalnych aspektach relacji miĊdzyludzkich i odnosi siĊ do reguá Īycia spoáeczno-gospodarczego opartych na wartoĞciach, zaufaniu i ludz- kich interakcjach. Jej powiązanie i wspóázaleĪnoĞü z teorią rolnictwa zrównowaĪonego áączy fakt, Īe obydwie wymagają uwzglĊdnienia w ekonomii wartoĞciowania spoáecz- nego zjawisk [Wilkin 2007]. O ile w drugim przypadku wartoĞciowanie to odnosi siĊ do wyceny zasobów naturalnych oraz dziedzictwa naturalnego i kulturowego wsi, tak w koncepcji kapitaáu spoáecznego sáuĪy okreĞleniu specyfiki relacji miĊdzy zaufaniem, sieciami powiązaĔ i kooperacją a rozwojem spoáeczno-ekonomicznym. W obydwu przypadkach wycena cech niematerialnych jest trudna, natomiast konieczna dla za- pewnienia zrównowaĪonego rozwoju, jako podstawy przyszáego funkcjonowania spo- áeczeĔstwa i gospodarki
3. W takim rozumieniu koncepcja zrównowaĪonego rozwoju pozwala reagowaü na niesprawnoĞci rynku w zakresie poziomu (intensywnoĞci) ko- rzystania ze Ğrodowiska oraz tworzenia dóbr publicznych. J. Zegar [2005], wĞród wie- lu czynników zrównowaĪonego rozwoju, wskazuje na potrzebĊ budowania kapitaáu spoáecznego, wskazując, Īe „rolnictwo industrialne zapewnia korzyĞci (przetrwanie) dla malejącej grupy rodzin rolniczych coraz bardziej odrywając je od spoáecznoĞci wiejskiej – oddzielając ĪywotnoĞü gospodarstw od ĪywotnoĞci wsi (ekonomicznej i spoáecznej), a takĪe ograniczając poprzez ujemny wpáyw na Ğrodowisko przyrodnicze i krajobraz wiejski moĪliwoĞci alternatywnych dziaáalnoĞci spoáecznoĞci wiejskiej”.
Kapitaá spoáeczny stanowi gwarancjĊ prawidáowego rozwoju kapitaáu ekonomicznego [SzymaĔski 2007]. Normy i wartoĞci oraz zaufanie umoĪliwiają ograniczenie kosztów transakcyjnych, ponadto wpáywają na ograniczenie biurokracji i kontroli administracji paĔstwowej oraz na ksztaátowanie polityki rozwoju poprzez wspóápracĊ obywateli
3
JuĪ Raport ĝwiatowej Komisji ds. ĝrodowiska i Rozwoju z 1987 porusza problematykĊ
zrównowaĪonego rozwoju, jako podstawy dziaáaĔ na rzecz zapewnienia zaspokojenia potrzeb
obecnego pokolenia ludnoĞci Ğwiata bez umniejszania szans przyszáych pokoleĔ na ich zaspo-
kojenie. Uznaje siĊ, Īe wysoki poziom kapitaáu spoáecznego (umiejĊtnoĞü wspóápracy, wspóá-
dziaáania) w ujĊciu makro (narodowym) pozytywnie wpáywa na moĪliwoĞci dáugoterminowej
polityki sprzyjającej ochronie rzadkich zasobów, nawet kosztem ograniczenia bieĪącej kon-
sumpcji i jest jednym z podstawowych elementów wpáywających na uczestnictwo spoáeczeĔ-
stwa w dziaáaniach na rzecz zrównowaĪonego rozwoju, zob. [Our Common Future 1987,
Schuller, Baron, Field 2000].
z tworzącymi politykĊ, zwáaszcza na szczeblu regionalnym i lokalnym [Grootaert, van Bastelaer 2002, Ray 2006].
Mając na uwadze szereg zestawieĔ czynników zrównowaĪonego rozwoju, pre- zentowanych w literaturze przedmiotu, jak równieĪ mnogoĞü wskaĨników okreĞlają- cych stan kaĪdego z wyróĪnionych áadów zrównowaĪonego rozwoju, podstawą dal- szych dziaáaĔ na rzecz peánego wdroĪenia zasad tej koncepcji, powinny byü przede wszystkim:
x dziaáania na rzecz budowania kapitaáu ludzkiego (kwalifikacje) oraz spoáeczne- go (wspóápraca, postawy obywatelskie, ĞwiadomoĞü ekologiczna),
x rozwój przedsiĊbiorczoĞci wiejskiej w oparciu o wykorzystanie zasobów lokal- nych,
x polityka rynku pracy realizowana przy udziale sáuĪb publicznych, w tym insty- tucji rynku pracy, sáuĪb doradztwa i samorządów gminnych, których dziaáania powinny byü w wysokim stopniu skoordynowane,
x wykorzystanie lokalnej kultury, tradycji, dziedzictwa oraz zasobów natural- nych, jako zasobu dla dalszego rozwoju w wymiarze lokalnym, na rzecz two- rzenia i promocji lokalnej marki, toĪsamoĞci i przywiązania mieszkaĔców do danego terenu,
x wsparcie lokalnych systemów ĪywnoĞci, czyli okreĞlenie zasad drobnego prze- twórstwa ĪywnoĞci i sprzedaĪy bezpoĞredniej,
x promowanie dobrych praktyk i nowych rozwiązaĔ w zakresie wspóápracy spo- áecznoĞci lokalnej, jak równieĪ jej partycypacji w tworzeniu lokalnej polityki.
Gáówny potencjaá rozwojowy obszarów wiejskich ma swoje Ĩródáa w czynni- kach endogenicznych, zwáaszcza w kapitale ludzkim i spoáecznym, a takĪe w infra- strukturze technicznej i spoáecznej warunkujących poziom Īycia i atrakcyjnoĞü osie- dleĔczą obszarów wiejskich.
1.5. Podsumowanie
WspóáczeĞnie coraz wiĊkszego znaczenia nabiera ukierunkowanie spoáecznoĞci
lokalnych na poszukiwanie róĪnego rodzaju form aktywnoĞci pozarolniczej. Tereny te
czĊsto nadal utoĪsamiane są z sektorem rolniczym, który nadal stanowi istotne, a czĊ-
sto gáówne, Ĩródáo dochodu ludnoĞci wiejskiej. Jednak obserwacja wspóáczesnych
zjawisk rozwojowych wskazuje na rozwój alternatywnych kierunków ewolucji obsza-
rów wiejskich, niezwiązanej z rolnictwem, które są szansą ich rozwoju ekonomiczne-
go. Stąd postrzeganie obszarów wiejskich jedynie od strony funkcji rolniczej powinno
zdecydowanie zmieniaü siĊ w kierunku uwzglĊdniania moĪliwoĞci zróĪnicowania go-
spodarki wiejskiej. W ostatnim czasie tak siĊ wáaĞnie dzieje. Podstawowym filarem
koncepcji rozwoju lokalnego obszarów wiejskich musi byü polityka równorzĊdnego
rozwoju sektora pozarolniczego i rolniczego na wsi. Urzeczywistnienie tej idei na
szczeblu lokalnym nie jest jednak moĪliwe bez prowadzenia badaĔ dotyczących wa-
runków jej realizacji. OtóĪ szersze myĞlenie o wsi uksztaátowaáo nowe wyzwania dla
polityki wiejskiej w zakresie idei wielofunkcyjnoĞci, jak równieĪ rozwoju zrównowa-
Īonego. Na tej páaszczyĨnie zachodzą istotne zjawiska spoáeczne i gospodarcze, które szczególnego charakteru nabywają w jednostkach lokalnych.
Osadzone jest to w ewolucji paradygmatu rozwoju obszarów wiejskich, w któ- rym tzw. „stare podejĞcie” (sektorowe, oparte na subsydiach), zastąpiáy kolejno: Nowy paradygmat rozwoju obszarów wiejskich (New rural paradigm), a ostatnio koncepcja polityki spójnoĞci obszarów wiejskich (Rural Cohesion Policy).
W myĞl ostatniej koncepcji wspóáczeĞnie, przyszáoĞü gospodarki wiejskiej opie- ra siĊ na idei zrównowaĪonego rozwoju, zakáadającej równowagĊ pomiĊdzy celami ekonomicznymi (áadem ekonomicznym), spoáecznymi (áadem spoáecznym) i jakoĞcią Ğrodowiska (áadem ekologicznym), czyli rozwojem spoáeczno-ekonomicznym wraz z zachowaniem zasobów przyrodniczych dla przyszáych generacji. W tym ukáadzie równieĪ podejĞcie do rozwoju sektora rolnego w Unii Europejskiej zakáada wspieranie produkcji o wysokiej wartoĞci dodanej, którą kreuje siĊ poprzez zastosowanie specjali- stycznej wiedzy lub umiejĊtnoĞci w procesie wytwórczym.
Stanowi to szansĊ rozwoju gospodarstw rodzinnych równieĪ w Polsce, gdzie
z uwagi na duĪe rozdrobnienie, poszukuje siĊ moĪliwoĞci wykorzystania potencjaáu
jednostek obecnie najmniej efektywnych z punktu widzenia ekonomicznego, ale o du-
Īym znaczeniu dla przyszáego rozwoju obszarów wiejskich.
Rozdziaá 2.
Obszary problemowe na wsi a priorytety polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich
2.1. Wprowadzenie
Proces ksztaátowania sytuacji ekonomicznej i spoáecznej spoáecznoĞci wiejskiej związany jest ze stanem oraz perspektywami i kierunkami rozwoju rolnictwa i obsza- rów wiejskich. Po integracji Polski z Unią Europejską, skorelowane są one z prioryte- tami i celami zawartymi w programach rozwoju obszarów wiejskich (PROW) i prze- znaczonymi na ich realizacjĊ funduszami w kolejnych okresach budĪetowych.
WieĞ polską zawsze cechowaáo zróĪnicowanie ekonomiczne, spoáeczne i mentalne jej mieszkaĔców. Przez lata, w Polsce, utrwalaá siĊ obraz wsi znany z twór- czoĞci literackiej
4, albo jako sielankowa, harmonijna kraina, promująca Īycie w zgodzie z prawami natury, symbol ucieczki od chaosu miasta (od „stali i betonu”), albo jako ko- lebka nĊdzy i zacofania pod wzglĊdem kulturowym i technologicznym, w której ludnoĞü wiejska, dyskryminowana i lekcewaĪona, doznawaáa licznych krzywd w konfrontacji z zawsze bardziej uprzywilejowanymi mieszczanami i arystokracją.
Z upáywem lat wieĞ i jej mieszkaĔcy ulegali znaczącym i wielokierunkowym przeobraĪeniom. Ksztaátowaáy je dwa podstawowe kierunki zmian: z jednej strony –
„wieĞ doganiaáa miasto”, a z drugiej – „miasto przenosiáo siĊ na wieĞ”. Poprawa struk- tury obszarowej gospodarstw rolnych oraz przejmowanie przez nie nowych funkcji, a takĪe postĊpujące procesy urbanizacyjne i towarzyszące im zjawisko rozpowszech- niania siĊ na obszary wiejskie tzw. miejskiego stylu Īycia zmieniáy wieĞ i jej miesz- kaĔców [Chmielewska 2013; Chmielewska 2015]. Nadal jednak, mimo znaczącej po- prawy, utrzymują siĊ dysproporcje miĊdzy wsią i miastem, gáównie pod wzglĊdem rozwoju infrastruktury technicznej (wodno-kanalizacyjnej, gazowej, drogowej i insty- tucjonalnej) oraz standardu Īycia ich mieszkaĔców.
Po akcesji Polski do UE i objĊciu naszego kraju WPR rolnictwo w Polsce zaczĊáo podlegaü wspólnym prawom unijnym, co przyczyniáo siĊ do zdynamizowania wielokie- runkowych, pozytywnych zmian na obszarach wiejskich. DziĊki ich realizacji nastąpiáa znaczna poprawa infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich. Jednak „dáugolet- nie, wielopáaszczyznowe zróĪnicowanie spoáeczno-ekonomiczne rolniczych struktur powoduje, Īe wsparcie skierowane na wieĞ w ramach WPR odmiennie oddziaáuje na poszczególne grupy gospodarstw. W konsekwencji utrudnia to osiągniĊcie zamierzone- go w polityce rolnej celu, którym jest przede wszystkim poprawa warunków bytu rodzin rolniczych” [Sikorska 2013] i wiejskich. Znaczący postĊp, jaki nastąpiá po integracji Polski z UE, w wyposaĪeniu terenów wiejskich w infrastrukturĊ techniczną nie wystar-
4
