PrzeobraĪenia w zasobach i strukturze uĪytkowania gruntów rolnych w Polsce
5.4. Rolnicze uĪytkowanie gruntów rolnych
Zazwyczaj, rolniczo51 nie jest wykorzystywana caáa powierzchnia gruntów rol-nych, ale tylko jej czĊĞü. Wedáug wyników PSR 2010 na cele rolnicze przeznaczono 82,1% ogólnego obszaru gruntów rolnych w kraju, czyli 15 534,0 tys. ha. Byá to obszar o 8,1% mniejszy niĪ w 2002 roku. W konsekwencji udziaá powierzchni UR wykorzy-stywanych rolniczo w caákowitej powierzchni kraju zmniejszyá siĊ z 54,1 do 49,7%.
Powierzchnia uĪytków rolnych wykorzystywanych do dziaáalnoĞci rolniczej jest de facto jeszcze mniejsza niĪ powyĪej przytoczone wartoĞci, albowiem pewna czĊĞü ziemi tworzy podmioty, w których nie jest prowadzona tego rodzaju aktywnoĞü gospo-darcza, bądĨ jest prowadzona na bardzo maáą skalĊ. Ta sytuacja oraz koniecznoĞü dosto-sowania definicyjnego do wymogów Eurostatu skutkowaáy zmianą definicji gospodar-stwa rolnego, a w konsekwencji i areaáu gruntu wykorzystywanego rolniczego, zatem powierzchni uĪytków rolnych.
Zgodnie z aktualnie obowiązującą definicją gospodarstwa rolnego, nie obejmuje ona posiadaczy co najmniej 1 ha UR nieprowadzących dziaáalnoĞci rolniczej oraz posia-daczy UR poniĪej 1 ha prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą na maáą skalĊ [Rocznik Staty-styczny…2014]. Tym samym grunty wykorzystywane rolniczo stanowią uĪytki rolne bĊ-dące w gospodarstwach posiadających co najmniej 1 ha UR i prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą52, a ich obszar w 2010 roku wynosiá 14 860 tys. ha (Tabela 5.2).
51 Za grunty rolne wykorzystywane rolniczo uznaje siĊ ziemiĊ rolną stanowiącą gospodarstwa rolne i okreĞlono je pojĊciem uĪytki rolne (UR).
52 PojĊcie dziaáalnoĞü rolnicza nie jest jednoznacznie okreĞlone, nie tylko w literaturze przedmiotu, ale i w ustawodawstwie. Ustawodawca posáuguje siĊ róĪnymi wyraĪeniami dla okreĞlenia procesu wytwórczego w rolnictwie (produkcja rolnicza, dziaáalnoĞü rolnicza, dzia-áalnoĞü wytwórcza w rolnictwie) [Bieluk 2008]. Tym samym funkcjonuje wiele
autonomicz-Tabela 5.2. Zmiany w powierzchni uĪytków rolnych i kierunkach ich uĪytkowania w dobrej kulturze w caá-kowitym obszarze UR caákowitej powierzchni
kraju gruntów rolnych 2010 ħródáo: opracowano na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 7, s. 84 oraz tab. 8, s. 86; Maáy Rocznik Statystyczny 2015, GUS, Warszawa 2015, tab. 5 (181), s. 268.
Oznacza to, Īe w tym czasie wykorzystywano rolniczo faktycznie 78,5% jowych zasobów gruntów rolniczych i 47,5% caákowitej powierzchni geodezyjnej kra-ju. W nastĊpnym roku, powierzchnia uĪytków rolnych sáuĪących dziaáalnoĞci rolniczej wzrosáa i stanowiáa 15 134 tys. ha. Ten niewielki wzrost (o 274 tys. ha UR, tj. o 1,8%) byá konsekwencją zmniejszania zasobów gruntów rolnych w gospodarstwach odáogu-jących caáy posiadany areaá. W kolejnych latach areaá uĪytków rolnych stanowiących gospodarstwa rolne ulegaá zmniejszeniu. W 2014 roku uĪytki rolne wchodzące w skáad gospodarstw rolnych obejmowaáy 14 558 tys. ha i byáa to powierzchnia o 576 tys. ha (o 3,8%) mniejsza niĪ w 2011 roku. W konsekwencji, w latach 2011-2014 udziaá po-wierzchni UR wykorzystywanych rolniczo w ogólnym obszarze gruntów rolnych zmniejszyá siĊ z 80,2 do 77,8%, a w powierzchni geodezyjnej Polski z 48,4 do 46,6%.
Proces zmian w obszarze uĪytków rolnych stanowiących gospodarstwa rolne z róĪnym nasileniem zaznaczyá siĊ na poszczególnych terenach kraju. ChociaĪ w la-tach 2010-2013, podobnie jak w lala-tach wczeĞniejszych przewaĪaáy tendencje do wy-padania ziemi z rolniczego uĪytkowania, to odnotowano równieĪ odwrotne trendy, tj. zwiĊkszenie tej powierzchni (Tabela 5.3). Takie zjawisko odnotowano na terenach piĊciu województw (mazowieckie, podlaskie, dolnoĞląskie, opolskie i warmiĔsko-mazurskie) o relatywnie duĪym znaczeniu dziaáalnoĞci rolniczej w wiejskiej gospodar-ce i intensyfikacji progospodar-cesów dostosowywania siĊ do sprawnego funkcjonowania go-spodarstw w warunkach konkurencji i formowania siĊ grupy podmiotów zdolnych do skutecznej konkurencji na globalizującym siĊ rynku produktów rolniczych. Ten nych definicji, albowiem zostaáy one stworzone na uĪytek danej konkretnej sytuacji (art.
2 ust. 3 ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o ksztaátowaniu ustroju rolnego, Dz.U. poz. 592 nr 64 z póĨn. zm.; art. 2 ust. 2 ustawy z 15 listopada 1984 r o podatku rolnym, tekst jednolity Dz.U.
z 2013 r. nr 222, poz. 138; art. 6 pkt. 3 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spoáecz-nym rolników, tekst jednolity Dz.U. z 2015 r. poz. 704; art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. z 1991 r. Nr 80 poz. 350 z póĨn.
zm.). W statystyce publicznej teĪ istnieje szereg definicji dziaáalnoĞci rolniczej. Aktualnie GUS do dziaáalnoĞci rolniczej zalicza nie tylko aktywnoĞü związaną z uprawą roĞlin oraz chowem i hodowlą zwierząt, ale takĪe utrzymywanie gruntów w dobrej kulturze rolnej zgod-nie z ochroną Ğrodowiska [Rocznik Statystyczny… 2014].
znaczny (o 0,3-2,0%) wzrost powierzchni gruntów rolnych w dyspozycji gospodarstw rolnych byá w gáównej mierze konsekwencją przepáywu ziemi rolnej z podmiotów nieprowadzących dziaáalnoĞci rolniczej do gospodarstw wytwarzających produkty rol-nicze, zwáaszcza na rynek. W konsekwencji konwersja uĪytków rolnych w makrore-gionach Ğrodkowowschodnim i poáudniowo-zachodnim byáa okoáo dwukrotnie mniej-sza niĪ przeciĊtnie w skali kraju (0,6-09% wobec 1,7% w latach 2010-2013).
Tabela 5.3. Zmiany w zasobach gruntów rolnych w gospodarstwach rolnych wedáug makroregionów
Udziaá UR w gospodarstwach w caákowitej powierzchni
ĝrodkowozachodni 2852,3 2800,4 98,2 90,0 58,6
ĝrodkowowschodni 5364,0 5334,1 99,4 79,8 53,8
Poáudniowo-wschodni 2112,1 2024,4 95,8 62,2 35,5 Poáudniowo-zachodni 1870,3 1854,0 99,1 78,6 42,8
Póánocny 2661,0 2596,1 97,6 77,3 39,7
*Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (Tabela 5.1).
ħródáo: opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 7, s. 84 oraz tab. 8, s. 86; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2011, GUS, Warszawa 2011, tab. 7, s. 72.
Proces wypadania uĪytków rolnych z gospodarstw rolnych zdecydowanie naj-silniej zaznaczyá siĊ na terenie makroregionu poáudniowo-wschodniego (pomiĊdzy 2010 a 2013 rokiem spadek powierzchni UR wyniósá 4,2%). Na podkreĞlenie zasáugu-je równieĪ stosunkowo wysokie natĊĪenie procesu wypadania uĪytków rolnych z rol-niczego wykorzystywania w makroregionie póánocnym, cechującym siĊ wysokim udziaáem duĪych obszarowo podmiotów, gdzie w wymienionym okresie obszar ten zmniejszyá siĊ o 2,4%. WyĪsza niĪ przeciĊtnie w kraju skala konwersji uĪytków w makroregionie póánocnym wystąpiáa pomimo tego, Īe na niektórych terenach (wo-jewództwo warmiĔsko-mazurskie) obszar uĪytków rolnych zwiĊkszyá siĊ. Ta sytuacja byáa w gáównej mierze konsekwencją intensywnych procesów urbanizacyjnych w oko-licach duĪych miast i na atrakcyjnych krajobrazowo terenach, zwáaszcza w strefie podmiejskiej Szczecina i Trójmiasta, które przedáuĪaáy siĊ aĪ po najciekawsze krajo-brazowo okolice KoĞcierzyny [GáĊbocki 2014a].
NiezaleĪnie od opisywanych powyĪej róĪnic w tempie wypadania gruntów rol-nych z rolniczego uĪytkowania na poszczególrol-nych terenach kraju i zmniejszania siĊ udziaáu uĪytków rolnych w caákowitym zasobie gruntów rolnych i powierzchni geode-zyjnej Polski, w 2013 roku, podobnie jak i wczeĞniej, najbardziej rolniczy byá makrore-gion Ğrodkowozachodni, który cechuje siĊ relatywnie korzystnymi warunkami przyrod-niczymi do prowadzenia produkcji rolniczej, wysokim poziomem rozwoju rolnictwa i duĪą liczbą gospodarstw rolnych nastawianych prorynkowo [Karwat-WoĨniak 2012].
W tym makroregionie uĪytki rolne stanowiáy 90,0% ogólnego zasobu gruntów rolnych i 58,6% caákowitej powierzchni geodezyjnej.
Na drugim biegunie znajdowaáy siĊ górzyste i lesiste tereny makroregionu po-áudniowo-wschodniego, gdzie gospodarstwa rolne nastawione są gáównie na produkcjĊ artykuáów rolniczych na potrzeby samozaopatrzeniowe. Na terenie tego makroregionu uĪytki rolne stanowią 62,2% wszystkich zasobów gruntów rolnych i 35,5% jego po-wierzchni geodezyjnej. NiezaleĪnie od zmian w popo-wierzchni uĪytków rolnych, wzra-staá udziaá gruntów rolnych wchodzących w skáad gospodarstw utrzymywanych w do-brej kulturze rolnej53, przy zachowaniu wymogów ochrony Ğrodowiska, zgodnie z normami54 (Wykres 5.2).
Wykres 5.2. Zmiany w udziale gruntów rolnych w dobrej kulturze w powierzchni uĪytków rolnych w latach 2007-2014
ħródáo: opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2010, tab. 10, s. 76. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 7, s. 84 oraz tab. 8, s. 86; Maáy Rocznik Statystyczny 2015, GUS, Warszawa 2015, tab. 5 (181), s. 268.
W 2014 roku grunty rolne utrzymywane w dobrej kulturze stanowiáy w caáko-witej powierzchni uĪytków rolnych 99,1%, gdy w 2010 roku analogiczny wskaĨnik wynosiá 97,2%. W 2007 roku byá jeszcze niĪszy, gdyĪ wynosiá 95,6%55. Zmiany te
53 PojĊcie dobrej kultury rolnej zostaáo wprowadzone w 2004 roku rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 roku (Dz.U. z 2004 r. nr 65, poz. 600).
54 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. w sprawie mi-nimalnych norm (Dz.U. Nr 46. poz. 36 z póĨn. zm.).
55 Dane za lata 2007-2009 obejmują uĪytki rolne w dobrej kulturze w gospodarstwach o ob-szarze co najmniej 1 ha UR prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą. PrzyjĊcie tego kryterium byáo podyktowane zmianą definicji gospodarstwa rolnego w badaniach spoáeczno-ekonomicznych
95,6
96,6 96,9 97,2
97,7
97,1
98,6
99,1
95,0 96,0 97,0 98,0 99,0 100,0
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
%
wskazują na zwiĊkszającą siĊ skáonnoĞü rolników do utrzymywania uĪytków rolnych w dobrej kulturze przy zachowaniu wymogów ochrony Ğrodowiska. Ta sytuacja ma związek z warunkami uzyskania oraz wysokoĞcią otrzymanego wsparcia z Unii Euro-pejskiej dla uĪytkowników gospodarstw rolnych [Duer 2009, Staniewska 2011]. Nie przestrzeganie reguá okreĞlonych w Rozporządzeniu Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 roku ustanawiającym wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpo-Ğredniego w ramach WPR, moĪe w skrajnych przypadkach stanowiü podstawĊ do wy-kluczenia z udzielania pomocy, bądĨ wystąpienia Komisji Europejskiej o zwrot przez paĔstwo czáonkowskie nienaleĪnie przyznanych Ğrodków [Kalbarczyk 2014].
Mapa 5.1. Przestrzenne* zróĪnicowanie w udziale gruntów rolnych w dobrej kulturze w ogólnej powierzchni uĪytków rolnych
*Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (7abela 5.1).
ħródáo: opracowano na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2008, GUS, Warszawa;
Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 33, s. 118-119.
i umoĪliwiáo porównywanie z danymi podawanymi przez GUS od 2010 roku. Takie podej-Ğcie, o ile nie bĊdzie podane inaczej, stosuje siĊ w dalszej czĊĞci rozdziaáu.
98,5
99,4 96,7
98,8 95,2
98,6
95,4 98,9
93,0 96,9
2007 2013
Wzrost powierzchni uĪytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze miaá charakter powszechny. Proces ten zaznaczyá siĊ bez wzglĊdu na wielkoĞü obszarową gospodarstwa i jego przestrzenne poáoĪenie, chociaĪ jego nasilenie byáo zróĪnicowane.
ZwiĊkszenie skali rozpowszechnienia uĪytków rolnych w dobrej kulturze zaznaczyáo siĊ gáównie na poáudniowych terenach Polski, zwáaszcza w makroregionie poáudnio-wo-wschodnim cechującym siĊ rozdrobioną strukturą obszarową i duĪym udziaáem gospodarstw speániających gáównie funkcje samozaopatrzeniowe56.
Pomimo wyraĨnego zmniejszania siĊ makroregionalnych dysproporcji w udziale uĪytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze w ogólnej powierzchni gruntów rol-nych wykorzystywarol-nych, nadal utrzymaáy siĊ róĪnice w skali tego zjawiska (Mapa 5.1).
Przyczyn tej sytuacji naleĪy upatrywaü nie tylko w uwarunkowaniach krajobrazowych i klimatyczno-przyrodniczych, ale przede wszystkim w zróĪnicowanym poziomie rozwo-ju rolnictwa i kultury rolnej oraz znaczeniu dziaáalnoĞci rolniczej w utrzymaniu posiada-cza gospodarstwa rolnego oraz czáonków jego rodziny. Oznaposiada-cza to, Īe w 2013 roku po-dobnie jak i w latach wczeĞniejszych, najbardziej o uĪytki rolne w swoich gospodar-stwach dbali rolnicy z makroregionu Ğrodkowozachodniego. Z kolei najrzadziej wymogi dobrej kultury stosowali uĪytkownicy gospodarstw z poáudniowych terenów kraju, zwáaszcza z makroregionu poáudniowo-wschodniego.
Tabela 5.4. Zasoby gruntów rolnych w dobrej kulturze wedáug kierunków uĪytkowania
Rok
Struktura uĪytków rolnych w dobrej kulturze (ogólny obszar UR w dobrej kulturze = 100) grunty orne w tym uprawy
trwaáe
w tym trwaáe uĪytki zielone
w tym ogrody przy-domowe
ugory sady áąki
2007 76,0 2,8 2,4 2,2 21,2 16,1 0,4
2010 74,8 3,0 2,7 2,5 22,3 17,8 0,2
2011 74,7 3,2 2,6 brd. 22,3 17,5 0,4
2012 74,8 3,0 2,7 brd. 22,1 17,4 0,4
2013 74,6 3,1 2,9 2,5 22,3 17,8 0,2
2014 75,5 3,3 2,6 2,4 21,6 18,3 0,2
ħródáo: opracowano na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008, tab. 10. s. 290; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2010, tab. 10, s. 76. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 7, s. 84 oraz tab. 8, s. 86; Maáy Rocznik Statystyczny 2015, GUS, Warszawa 2015, tab. 5 (181), s. 268.
NiezaleĪnie od tendencji zmian w obszarze gruntów wykorzystywanych rolni-czo, niezmiennie wĞród uĪytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze domino-waáy grunty orne (GO). W 2014 roku grunty orne zajmodomino-waáy 10 895 tys. ha i stanowi-áy 75,5% caákowitej powierzchni uĪytków rolnych w dobrej kulturze, a trwaáe uĪytki
56 Z analizy danych GUS za lata 2007-2013 wynika, Īe od 2010 roku na terenie makroregionu poáudniowo-wschodniego wzrost udziaáu gruntów w dobrej kulturze byá najwyĪszy ze wszystkich wyodrĊbnionych do badaĔ makroregionów; dwukrotnie wiĊkszy niĪ przeciĊtnie w skali caáego kraju. JednoczeĞnie tempo tego procesu w makroregionie poáudniowo- -wschodnim byáo czterokrotnie wyĪsze niĪ w makroregionie Ğrodkowozachodnim, gdzie byáo najniĪsze ze wszystkich terenów.
zielone – 2 961 tys. ha (21,6%). Z kolei uprawy trwaáe obejmowaáy 365 tys. ha (2,6%), ogrody przydomowe 33 tys. ha (0,2%).
Z porównania struktury uĪytków rolnych w dobrej kulturze wedáug kierunków ich wykorzystywania w poszczególnych latach wynika, Īe jest ona zbliĪona. Ta sytuacja wy-nika z faktu, Īe sposób rolniczego wykorzystania gruntów rolnych jest w gáównej mierze uwarunkowany czynnikami przyrodniczymi, które cechują siĊ znaczną stabilnoĞcią.
WĞród czynników innych niĪ wyĪej wymienione, na strukturĊ uĪytkowania gruntów rolnych pewien wpáyw miaáa akcesja Polski do UE, a wáaĞciwie moĪliwoĞci uzyskania dopáat na róĪne dziaáania, zwáaszcza kryteria okreĞlające przyznawanie do-páat. Ta sytuacja wpáywaáa na wzrost areaáu uĪytków rolnych zajĊtych przez áąki oraz zmniejszenie areaáu pastwisk. Przykáadowo w latach 2007-2014 powierzchnia áąk zwiĊkszyáa siĊ z 2 497 do 2 634 tys. ha, zatem o 5,4%, a ich udziaá w uĪytkach rolnych w dobrej kulturze z 16 do 18%. JednoczeĞnie znacząco zmniejszyá siĊ obszar pastwisk, z których czĊĞü zostaáa zalesiona. W latach 2007-2014 areaá pastwisk spadá o okoáo 288 tys. ha (z prawie 774 do 486 tys. ha), czyli o 37,1%, a ich udziaá z obniĪyá siĊ 5,2 do 3,3%. MoĪliwoĞü uzyskania dopáat unijnych do pewnych kierunków dziaáalnoĞci rolniczej, np. do uprawy orzechów wáoskich przyczyniáy siĊ incydentalnego wzrostu areaáu sadów [GáĊbocki 2014b].
Funkcjonowanie rolnictwa w Polsce w ramach Wspólnoty Europejskiej wpáynĊáo w pewnym stopniu równieĪ na sposób uĪytkowania gruntów ornych. MoĪliwoĞü uzy-skania dopáat za grunty orne nieobsiane, ale na których wykonano minimum zabiegów uprawowych, spowodowaáa wzrost powierzchni ugorów. W latach 2007-2014 obszar ziemi ugorowanej zwiĊkszyá siĊ z 441 do 475 tys. ha, tj. o 7,7%. W konsekwencji ich udziaá w caákowitej powierzchni uĪytków rolnych zwiĊkszyá siĊ z 2,8 do 3,3% gruntów ornych. Ugorowanie dotyczy gruntów ornych, dlatego w tej sytuacji wáaĞciwsze wydaje siĊ odniesienie powierzchni ugorów do caákowitego areaáu gruntów ornych. WartoĞü tego wskaĨnika wzrosáa z 3,7% w 2007 roku do 4,4% w roku 2014.
Wzrastająca skala ugorowania wskazuje na to, Īe coraz wiĊksza powierzchnia gruntów ornych jest wyáączana z produkcji rolniczej. Wprawdzie ugorowanie nie pro-wadzi bezpoĞrednio do szybkiej degradacji produkcyjnej gleby, a moĪe nawet popra-wiü jej ĪyznoĞü i wáaĞciwoĞci fitosanitarne. Jednak ugory moĪna uznaü za formĊ przej-Ğciową, która czĊsto poprzedza zmianĊ uĪytkowania gruntów uprawnych. Wskazuje na to relatywnie wysoki ich udziaá na terenach cechujących siĊ intensywnym przebiegiem procesów urbanizacji, charakteryzujących siĊ duĪymi walorami krajobrazowymi i sil-nym rozdrobnieniem gospodarstw, co uwarunkowane jest miĊdzy insil-nymi tradycją ich dzielenia (Tabela 5.5 i Mapa 5.2).
Jak juĪ wczeĞniej wspomniano, podstawowe uwarunkowania, które determinują sposób wykorzystania ziemi rolniczej są to przede wszystkim warunki przyrodnicze.
Uksztaátowanie terenu, warunki atmosferyczne (temperatura, wielkoĞü opadów, nasáo-necznienie, dáugoĞü okresu wegetacji, poziom wód gruntowych) oraz jakoĞü, ĪyznoĞü i przydatnoĞü gleb do danego rodzaju produkcji rolniczej, są zróĪnicowane terytorial-nie. Pewne znaczenie w dyslokacji poszczególnych form uĪytkowania rolniczego gruntów rolnych odgrywają równieĪ pozaprzyrodnicze cechy danego obszaru, takie
jak struktura rynku pracy, zasoby pracy, technika i technologia produkcji, struktura obszarowa gospodarstw, wáaĞciwoĞci gáównych rynków zbytu produktów rolnych itp.
Tabela 5.5. Zasoby uĪytków rolnych w dobrej kulturze wedáug kierunków uĪytkowania i przestrzennego poáoĪenia
Makroregiony
Struktura uĪytków rolnych w dobrej kulturze (ogólny obszar UR w dobrej kulturze = 100) grunty
* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (7abela 5.1).
ħródáo: opracowano na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008, tab. 24, s. 352-353; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 33, s. 118-119.
Z porównania zasobów ziemi rolniczej w dobrej kulturze wedáug kierunków ich rolniczego wykorzystania i przestrzennego ich rozmieszczenia wynika, Īe dominacja gruntów ornych zaznaczyáa siĊ we wszystkich regionach (Tabela 5.5). Przy czym naj-bardziej ta przewaga zaznaczyáa siĊ na terenach o dáugim okresie wegetacji i dysponu-jących relatywnie dobrymi glebami o korzystnym uksztaltowaniu powierzchni, a takĪe w regionach cechujących siĊ wprawdzie mniej korzystnymi warunkami przyrodni-czymi, ale wyróĪniających siĊ od pokoleĔ wysokim poziomem kultury rolnej. Takie uwarunkowania zaznaczyáy siĊ gáównie na równinnych obszarach kraju, szczególnie w makroregionie Ğrodkowozachodnim, gdzie w 2013 roku grunty orne zajmowaáy 85,5% uĪytków rolnych w dobrej kulturze. Ma to związek równieĪ z relatywnie dobrą strukturą obszarową gospodarstw, które w wiĊkszoĞci specjalizują siĊ w chowie zwie-rząt ziarnoĪernych, gáównie trzody chlewnej. Ten kierunek rolniczej specjalizacji pro-dukcyjnej w makroregionie Ğrodkowozachodnim wpáynąá równieĪ na fakt, Īe na tym
terenie najmniej w porównaniu do pozostaáych makroregionów byáo upraw trwaáych (1,2%) i trwaáych uĪytków zielonych (13,2%).
Mapa 5.2. Udziaá ugorów w ogólnej powierzchni gruntów ornych wedáug makroregionów*
* Oznaczenia makroregionów i województwa, jakie obejmują (7abela 5.1).
ħródáo: opracowano na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008, tab. 24, s. 352-353; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, tab. 33, s. 118-119.
Zarówno w 2013 roku, jak i wczeĞniej najmniej gruntów ornych (64,0%) byáo w makroregionie poáudniowo-wschodnim, gdzie obok wzglĊdnie sáabych gleb, uprawĊ polową utrudnia uksztaátowanie terenu i niesprzyjający produkcji wiĊkszoĞci gatunków roĞlin, relatywnie krótki okres wegetacji. JednoczeĞnie te niekorzystne dla upraw polo-wych warunki klimatyczno-przyrodnicze determinowaáy relatywnie najwiĊksze (31,7%) rozpowszechnienie trwaáych uĪytków zielonych. Przyczyny stosunkowo duĪego udziaáu trwaáych uĪytków zielonych, a przede wszystkim ich wzrostu w makroregionie Ğrodko-wowschodnim i póánocnym naleĪy przede wszystkim wiązaü z dalszym rozwojem cho-wu zwierząt trawoĪernych, gáównie bydáa na Podlasiu oraz Warmii i Mazurach.
1,0
2,3 3,6
3,6 4,3
7,0
5,4
3,9 6,3
5,4
2007 2013
W 2013 roku, podobnie jak wczeĞniej, relatywnie duĪym udziaáem upraw trwa-áych, wĞród których, mimo pewnych zmian, niezmiennie dominowaáy sady57, wyróĪ-niaáy siĊ Ğrodkowe i wschodnie tereny Polski. Szczególnie duĪym udziaáem upraw trwaáych charakteryzowaá siĊ makroregion Ğrodkowowschodni, gdzie na blisko 5%
uĪytków rolnych w dobrej kulturze byáo prowadzone sadownictwo. Przyczyny tego stanu rzeczy to przede wszystkim uwarunkowania spoáeczno-ekonomiczne, takie jak tradycje produkcyjne, bliskoĞü cháonnych rynków zbytu, poziom rozwoju bazy prze-twórczej i przechowalniczej itp.
Na podkreĞlenie zasáuguje terytorialne zróĪnicowanie wysokoĞci odsetka grun-tów ugorowanych (Mapa 5.2). Z danych GUS wynika, Īe w 2013 roku podobnie jak i wczeĞniej najniĪszą skalą ugorowania gruntów ornych charakteryzowaáy siĊ gospodar-stwa rolne makroregionu Ğrodkowozachodniego (2,3%). Z kolei najwiĊksze rozmiary tego zjawiska byáy w makroregionie póánocnym (7,0%). Przyczyn wielkoĞci tych róĪnic naleĪy przede wszystkim upatrywaü w odmiennoĞciach w poziomie rozwoju rolnictwa i kultury rolnej oraz moĪliwoĞciach zakupu ziemi z Zasobu Skarbu PaĔstwa, która zda-rzaáo siĊ, Īe stawaáa siĊ wáasnoĞcią osób niezainteresowanych produkcją rolniczą.
5.5. Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w okresie integracji