AktywnoĞü spoáeczna w polityce rozwoju obszarów wiejskich i niwelowania obszarów problemowych
3.5. Efekty wdraĪania programu odnowy wsi
W ciągu kilku pierwszych lat wdraĪania programu odnowy wsi, wieĞ ulegaáa jakoĞciowej zmianie i rozwijaáa siĊ o wiele szybciej niĪ pozostaáe wsie w gmi-nie(niekorzystające z tego programu), a negatywne trendy ulegaáy odwróceniu. WieĞ, w której ten program byá realizowany, w opinii jej mieszkaĔców i ocenie zewnĊtrznej zyskiwaáa opiniĊ wsi rozwijającej siĊ. W kolejnym etapie odnowy wieĞ obieraáa spe-cjalizacjĊ i wyróĪniaáa siĊ, mając szczególne osiągniĊcia i zyskując specyficzne walo-ry oraz opiniĊ wsi szczególnej, niepowtarzalnej. WieĞ stawaáa siĊ miejscem strategicz-nym waĪstrategicz-nym dla gminy, a nawet regionu (zwiĊkszaáa siĊ jej konkurencyjnoĞü), potra-fiąc absorbowaü duĪe Ğrodki (niekiedy na poziomie wielu mln záotych), ze wzglĊdu na wzrost swego znaczenia dla gminy i regionu [por. WilczyĔski 2012].
Relatywnie proste jest wskazanie efektów, jakie przyniosáo wdraĪanie progra-mu odnowy wsi na konkretnych przykáadach miejscowoĞci. WyróĪniający siĊ liderzy programu pokazują, iĪ proces odnowy wsi jest na tyle zaawansowany, Īe pojawiają siĊ rozwiązania charakterystyczne i typowe dla wsi zachodnioeuropejskich:
x wyksztaáciáy siĊ centra wsi, urządzono wiejskie place spotkaĔ oraz ksztaátuje siĊ indywidualny wizerunek wsi;
x w niektórych wsiach skala wykonanych dziaáaĔ jest zbliĪona do stanu caáo-Ğciowej odnowy miejscowoĞci;
x ksztaátowana jest przestrzeĔ wiejska w oparciu o koncepcjĊ wsi tematycznych;
x krystalizują siĊ idee rozwojowe (wieĞ jako idea), integrujące element docelo-wych funkcji z istniejącym juĪ charakterem przestrzeni wiejskiej;
x rozwijają siĊ imprezy masowe budujące specyfikĊ wsi, co przekáada siĊ na przed-siĊwziĊcia materialne i ksztaátowanie przestrzeni wiejskiej [WilczyĔski 2012].
18 Są to Ğrodki wyodrĊbnione z budĪetu gminy, zagwarantowane na realizacje przedsiĊwziĊü sáuĪących poprawie Īycia mieszkaĔców. Podstawa prawna funkcjonowania funduszu soáec-kiego to Ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o funduszu soáeckim (Dz.U. z 2014 r. poz. 301), która weszáa w Īycie 20 marca 2014 r., zastĊpując ustawĊ o funduszu soáeckim z 20 lutego 2009 r., która z kolei weszáa w Īycie 1 kwietnia 2009 r. (Dz.U. z 2009 r., Nr 52, poz. 420, z póĨn. zm.).
Wedáug A. Kalety program odnowy wsi postrzegany jest takĪe w kategoriach waĪnych symptomów funkcjonowania spoáeczeĔstwa obywatelskiego na obszarach wiejskich UE, którego celem jest ich zrównowaĪony rozwój poprzez:
x „odrzucenie zasady dominacji sfery ekonomicznej nad sferą spoáeczno-kulturową i przyrodniczą (w myĞl zasady rozwoju zrównowaĪonego);
x urzeczywistnienie zasady podmiotowoĞci wsi i podmiotowoĞci jej mieszkaĔców;
x zmianĊ spoáecznego usytuowania rolnictwa (uznanie trwaáoĞci rodzinnego gospo-darstwa rolnego, uznanie rolnika za zarządcĊ dziedzictwa przyrodniczego i kultu-rowego i materialne rekompensowanie tych obowiązków);
x uznanie teleinformatyki za jeden z podstawowych instrumentów gospodarcze-go i spoáecznegospodarcze-go rozwoju obszarów wiejskich;
x wzmacnianie lub odbudowywanie toĪsamoĞci kulturowej mieszkaĔców wsi ja-ko gwaranta ochrony róĪnorodnoĞci kulturowej zintegrowanej Europy [Kaleta 2012].
Kilkunastoletnie doĞwiadczenia związane z procesem odnowy wsi pokazują, Īe najwiĊkszą wartoĞcią tego programu jest niewątpliwie zaangaĪowanie mieszkaĔców w Īycie i sprawy wsi oraz moĪliwoĞü przekonania wiejskiej spoáecznoĞci, Īe warto zmieniaü swoje najbliĪsze otoczenie, by byáo ono piĊkne, przyjazne do pracy i za-mieszkania. Bardzo waĪny jest fakt, iĪ mieszkaĔcy w ramach programu sami mogli w swoich soáectwach tworzyü strategie rozwoju, wyznaczaü cele czy teĪ okreĞlaü kie-runki, w jakich ich wsie bĊdą siĊ rozwijaü [Sebesta 2012].
3.6. ZaangaĪowanie mieszkaĔców w Īycie spoáeczne wsi na podstawie badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB
Z przeprowadzonych badaĔ ankietowych wynika, iĪ w porównaniu z okresem lat 2000-2005, w latach 2005-2011 w 21,6% ankietowanych wsi wzrosáa aktywnoĞü spo-áeczna19 ich mieszkaĔców. W zdecydowanej wiĊkszoĞci wsi ankietowane osoby potrafi-áy wskazaü takich spoáeczników. PodkreĞliü naleĪy, iĪ jednoczeĞnie, w roku 2011 w po-równaniu z rokiem 2005, zmalaá odsetek wsi, gdzie nie potrafiono wskazaü aktywnych spoáecznie osób (odpowiednio z 38,2% wsi w roku 2005 do 27,6% w roku 2011) – Wy-kres 3.2 oraz WyWy-kres 3.3.
Zaobserwowano, iĪ spoáecznicy chĊtniej niĪ w latach wczeĞniejszych dziaáali w wiĊkszych grupach (Wykres 3.4). Wzrósá odsetek wsi, gdzie aktywnie spoáecznie dziaáali razem mĊĪczyĨni i kobiety. Jednak odnotowano relatywnie niski udziaá wĞród aktywnych spoáecznie osób máodych oraz kobiet z wyĪszym wyksztaáceniem. W la-tach 2005-2011 w co ósmej badanej wsi aktywistkami byáy tylko kobiety, w prawie co czwartej wsi wskazano aktywnych tylko mĊĪczyzn, a w co trzeciej spoáecznie udzielali siĊ jednoczeĞnie mĊĪczyĨni i kobiety. W porównaniu do okresu lat 2000-2005 wzrósá
19 AktywnoĞü spoáeczna jest rozumiana jako czynne zaangaĪowanie (w róĪnych formach) poszczególnych osób lub grupy mieszkaĔców danego terenu, w Īyciu lokalnej spoáecznoĞci, poprzez np. Ğwiadczone nieodpáatnie usáugi, porady, organizacjĊ zrzeszeĔ, klubów, grup wsparcia.
odsetek wsi, gdzie spoáecznie udzielaáy siĊ relatywnie liczniejsze grupy osób (ponad 5 osób) – (Wykres 3.4). Szczególnym zaangaĪowaniem w sprawy lokalne w ostatnim badanym okresie wykazywaáy siĊ osoby pochodzące z rodzin rolniczych, niezaleĪnie od páci (Tabela 3.4).
Wykres 3.2. Zmiany aktywnoĞci spoáecznej w latach 2000-2011 (w % badanych wsi)
2005-2011 2000-2005
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
Wykres 3.3. Odsetek badanych wsi z aktywnymi spoáecznie mĊĪczyznami i kobietami w latach 2000-2005 oraz 2005-2011
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
W odniesieniu do wczeĞniejszej edycji badania, wyraĨnie zarysowaá siĊ proces uaktywnienia kobiet ze starszych grup wiekowych, szczególnie tych po 60 roku Īycia i starszych (Wykres 3.5 i Wykres 3.6). Wzrosáa takĪe aktywnoĞü spoáeczna kobiet
21,6
54,1 24,3
11,8
40,8 47,4
wzrosųa zmalaųa bez zmian
30,3
6,6
25,0
38,2 26,3
13,2
32,9
27,6
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
MħǏczyǍni Kobiety MħǏczyǍni i Kobiety
brak aktywnych osób
2005 2011
wiejskich z wyksztaáceniem Ğrednim, przy jednoczesnym spadku zaangaĪowania spo-áecznego kobiet z wyĪszym wyksztaáceniem [Wrzochalska 2015a].
Wykres 3.4. Odsetek badanych wsi z aktywnymi spoáecznie osobami w latach 2000-2005 oraz 2005-2011
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
Tabela .3 Aktywni spoáecznie mieszkaĔcy badanych wsi w rodzinach rolnych i bezrolnych w latach 2000-2011 w podziale na páeü
Wyszczególnienie Odsetek aktywnych spoáecznie:
kobiety mĊĪczyĨni razem
Rodziny rolne
2011
56,7 69,8 61,8
Rodziny bezrolne 43,3 30,2 34,2
Rodziny rolne
2005
45,0 62,5 59,8
Rodziny bezrolne 55,0 37,5 40,2
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
Wykres 3.5. AktywnoĞü spoáeczna badanych mieszkaĔców na obszarach wiejskich wedáug wyksztaácenia w latach 2005-2011 oraz 2000-2005
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
38,2
Wykres 3.6. AktywnoĞü spoáeczna badanych kobiet na obszarach wiejskich wedáug wieku
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
Wykres 3.7. AktywnoĞü spoáeczna badanych mĊĪczyzn na obszarach wiejskich wedáug wieku
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
Wykres 3.8. Autorytety na obszarach wiejskich w latach 2000-2011
ħródáo: na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005.
5,0
do 30 lat 31-40 41-50 51-60 61-70 powyǏej 70
lat
do 30 lat 31-40 41-50 51-60 61-70 powyǏej 70
lat
Nauczyciel KsiČdz Dobry rolnik Spoųecznik Inny
2005 2011
Przeprowadzone badania wykazaáy takĪe, iĪ swoistemu przewartoĞciowaniu ulegáy autorytety w spoáecznoĞci wiejskiej (Wykres 3.8). Niezmiennie ksiądz cieszy siĊ najwiĊkszym autorytetem w blisko poáowie badanych wsi. Spadá natomiast w la-tach 2005-2011 w porównaniu do okresu lat 2000-2005, autorytet nauczyciela wiej-skiego oraz spoáecznika na rzecz dobrego rolnika, którego zdanie i opinie są bardziej cenione w spoáecznoĞci wiejskiej.
3.7. Podsumowanie
DuĪym uproszczeniem jest postrzeganie wsi wyáącznie przez rolniczy pryzmat, gdyĪ znacząca czĊĞü jej mieszkaĔców pracuje poza rolnictwem i ma aspiracje dorów-nywania poziomem Īycia ludnoĞci miejskiej. Dlatego teĪ niezwykle waĪna jest akty-wizacja spoáecznoĞci wiejskiej na rzecz poprawy warunków Īycia na wsi. Cel ten rea-lizowany jest m.in. przez ruch odnowy wsi, który daje szereg moĪliwoĞci w tym za-kresie oraz jest czynnikiem mobilizującym siáy i zasoby poszczególnych wsi, jak i ca-áej ludnoĞci zamieszkującej obszary wiejskie.
Potencjaá spoáeczny, drzemiący zapaá spoáeczny czy, innymi sáowy, gotowoĞü pracy na rzecz wáasnego otoczenia potwierdziáy przeprowadzone badania ankietowe, z których wynika, iĪ mieszkaĔcy wsi coraz chĊtniej wáączają siĊ w tego typu inicjaty-wy. PodkreĞliü naleĪy, iĪ wyniki badaĔ pokazaáy takĪe, Īe szanse wykazania siĊ dzia-áaniami spoáecznymi mają ludzie ze wszystkich grup wiekowych.
WiąĪe siĊ to z koniecznoĞcią podnoszenia poziomu wyksztaácenia zawodowego, i ogólnego, a takĪe nieustannego doksztaácania i doskonalenia, w tym równieĪ o cha-rakterze pozarolniczym, co uáatwia zaangaĪowanie w sprawy najbliĪszego otoczenia.
Proces edukacji naleĪy odbieraü bowiem przez pryzmat rozwoju caáej wsi. Edukacja ma sáuĪyü przygotowywaniu mieszkaĔców wsi do zarabiania na wiedzy, umiejĊtno-Ğciach i emocjach. Czyli przede wszystkim: odnawiaü, kreowaü i udostĊpniaü zasoby i potencjaá wiedzy, którą reprezentuje caáa spoáecznoĞü znajdująca siĊ we wsi lub po-szczególni jej mieszkaĔcy.
Wzrost poziomu edukacji oraz zaangaĪowania spoáecznego mieszkaĔców przy-czynia siĊ takĪe do wielofunkcyjnego rozwoju wsi, co wymusza koniecznoĞü wkom-ponowania w przestrzeĔ wiejską coraz wiĊkszej liczby funkcji pozarolniczych. Stwa-rza to szanse i moĪliwoĞci pozyskiwania przez ludnoĞü wiejską alternatywnych Ĩródeá dochodu.