x Obszary wiejskie stanowią zdecydowaną wiĊkszoĞü powierzchni kraju, przez co mają wpáyw na jego gospodarkĊ, spoáeczeĔstwo, kulturĊ i Ğrodowisko natu-ralne. Uznanie znaczenia roli rolnictwa i wsi w funkcjonowaniu gospodarczym i spoáecznym paĔstwa pozwala na prowadzenie odpowiedniej do potrzeb poli-tyki rolnej i polipoli-tyki wspierającej rozwój wsi. Obszary wiejskie są przestrzenią Īyciową ludnoĞci rolniczej i coraz czĊĞciej nierolniczej. Są miejscem pozarolni-czej aktywnoĞci zawodowej (drobny przemysá, przetwórstwo, usáugi, handel, turystyka). Do peánienia tych nowych funkcji muszą byü przygotowane, tzn.
dysponowaü infrastrukturą techniczną, komunikacyjną i socjalną, mieü uregu-lowane stosunki wáasnoĞciowe, zapewnioną ochronĊ zasobów Ğrodowiskowych itp. Dlatego powinna byü to polityka caáoĞciowego ksztaátowania obszarów wiejskich, ukierunkowana na zrównowaĪony ich wielofunkcyjny rozwój wokóá sektora rolnego oraz sektora usáug, skierowanych takĪe do mieszkaĔców spoza obszarów wiejskich.
x Obszary wiejskie są powszechnie uznawane za obszary marginalizowane eko-nomicznie. Z punktu widzenia wykorzystywania programów wsparcia ich roz-woju ze Ğrodków publicznych, kluczowe znaczenie ma koordynacja realizowa-nych projektów, tak aby wszystkie wdraĪane dziaáania wpisywaáy siĊ w jedną, spójną strategiĊ rozwoju danej gminy i dobrze korespondowaáy z kierunkiem rozwoju sąsiednich jednostek.
x Po wáączeniu Polski do WPR UE, rolnictwo, przemysá przetwórczy i tereny wiej-skie zostaáy dofinansowane. Fundusze wiej-skierowano na utrzymanie stabilnoĞci eko-nomicznej gospodarstw, poprawĊ konkurencyjnoĞci produkcji rolniczej, obniĪenie jej kosztów i zapewnienie niĪszych cen ĪywnoĞci na rynku. Wsparcie finansowe przeznaczono m.in. na modernizacjĊ gospodarstw, tworzenie miejsc pracy nie-związanych z rolnictwem, unowoczeĞnienie zakáadów przetwórczych, rozwój in-frastruktury i usáug na terenach wiejskich, poprawĊ warunków Īycia, ochronĊ Ğro-dowiska naturalnego i tradycyjnego krajobrazu wiejskiego, odnowĊ zabytków, jak i zachowanie tradycji oraz wspomaganie rozwoju Īycia kulturalnego. Kluczowym byáo tu wprowadzenie tzw. II filara páatnoĞci, a wiĊc przeznaczenie czĊĞci Ğrodków na rozwój obszarów wiejskich.
x W ramach PROW finansowane byáy takĪe projekty na rzecz odnowy wsi, inte-gracji spoáecznej i kulturowej jej mieszkaĔców, które zmieniaáy wizerunek wsi.
W wielu przypadkach przyczyniáy siĊ do pozostania na wsi máodego pokolenia rolników. W wiĊkszoĞci przejĊli oni gospodarstwa od swoich rodziców, aby nie tylko kontynuowaü ich dziaáalnoĞü, ale unowoczeĞniaü i rozwijaü; jednoczeĞnie zaĞ podtrzymywaü tradycje kulturowe. Sprzyja temu polityka paĔstwa, zmierza-jąca do poprawy struktury agrarnej kraju oraz przyspieszenia procesu wymiany pokoleniowej wĞród osób prowadzących gospodarstwa rolne, a takĪe poprawy
rentownoĞci i konkurencyjnoĞci gospodarstw rolnych poprzez ich przejmowanie przez osoby máodsze, dobrze przygotowane do zawodu rolnika.
x Pomimo postĊpu w zakresie budowy infrastruktury technicznej na wsi, nadal nie-zbĊdne jest finansowanie jej rozbudowy, w szczególnoĞci ze wzglĊdu na istotne dysproporcje pomiĊdzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Jednak nie powinien byü to chaotyczny rozwój zabudowy, skutkujący nieuzasadnionymi kosztami in-frastruktury technicznej. Niestety, czĊsto ma to miejsce. Dysproporcje pomiĊdzy rozwojem sieci drogowej, wodociągowej i kanalizacyjnej – to najwaĪniejsze w skali kraju, negatywne efekty braku wáaĞciwej realizacji polityki strukturalnej w Polsce. W polityce rozwoju obszarów wiejskich waĪna jest, obok ochrony rol-niczej przestrzeni produkcyjnej, spójnoĞü z innymi dziaáaniami, aby nie powsta-waá przestrzennie i ekonomicznie nieuzasadniony bezáad. Dotyczy to gáównie wiejskich terenów zabudowywanych chaotycznie, przez co tracą swoje walory atrakcyjnego miejsca zamieszkania i inwestowania.
x DuĪym uproszczeniem jest postrzeganie wsi wyáącznie przez rolniczy pryzmat, gdyĪ znacząca czĊĞü jej mieszkaĔców pracuje poza rolnictwem i ma aspiracje do-równywania poziomem Īycia ludnoĞci miejskiej. Dlatego teĪ niezwykle waĪna jest aktywizacja spoáecznoĞci wiejskiej na rzecz poprawy warunków Īycia na wsi. Cel ten realizowany jest m.in. przez ruch odnowy wsi, który daje szereg moĪliwoĞci w tym zakresie oraz jest czynnikiem mobilizującym siáy i zasoby po-szczególnych wsi, jak i caáej ludnoĞci zamieszkującej obszary wiejskie.
x Potencjaá spoáeczny, drzemiący zapaá spoáeczny, czy innymi sáowy gotowoĞü do pracy na rzecz wáasnego otoczenia, potwierdziáy przeprowadzone badania ankie-towe, z których wynika, iĪ mieszkaĔcy wsi coraz chĊtniej wáączają siĊ w tego ty-pu inicjatywy. PodkreĞliü naleĪy, iĪ wyniki badaĔ pokazaáy takĪe, Īe szanse wy-kazania siĊ dziaáaniami spoáecznymi mają ludzie ze wszystkich grup wiekowych.
x WiąĪe siĊ to z koniecznoĞcią podnoszenia poziomu wyksztaácenia zawodowego, i ogólnego, a takĪe nieustannego doksztaácania i doskonalenia, w tym równieĪ o charakterze pozarolniczym, co uáatwia zaangaĪowanie w sprawy najbliĪszego otoczenia. Proces edukacji naleĪy odbieraü bowiem przez pryzmat rozwoju caáej wsi. Edukacja ma sáuĪyü przygotowywaniu mieszkaĔców wsi do zarabiania na wiedzy, umiejĊtnoĞciach i emocjach. Czyli przede wszystkim: odnawiaü, kreo-waü i udostĊpniaü zasoby i potencjaá wiedzy, który reprezentuje caáa spoáecznoĞü znajdująca siĊ we wsi czy teĪ poszczególni jej mieszkaĔcy.
x Wzrost poziomu edukacji oraz zaangaĪowania spoáecznego mieszkaĔców przy-czynia siĊ takĪe do wielofunkcyjnego rozwoju wsi, co wymusza koniecznoĞü wkomponowania w przestrzeĔ wiejską coraz wiĊkszej liczby funkcji pozarolni-czych. Stwarza to szanse i moĪliwoĞci pozyskiwania przez ludnoĞü wiejską al-ternatywnych Ĩródeá dochodu.
x WspóáczeĞnie coraz wiĊkszego znaczenia nabiera ukierunkowanie spoáecznoĞci lokalnych na poszukiwanie róĪnego rodzaju form aktywnoĞci pozarolniczej. Te-reny te czĊsto nadal utoĪsamiane są z sektorem rolniczym, który nadal stanowi istotne, a czĊsto gáówne, Ĩródáo dochodu ludnoĞci wiejskiej. Jednak obserwacja wspóáczesnych zjawisk rozwojowych wskazuje na rozwój alternatywnych kie-runków ewolucji obszarów wiejskich, niezwiązanej z rolnictwem, które są szansą ich rozwoju ekonomicznego. Stąd postrzeganie obszarów wiejskich jedynie od strony funkcji rolniczej powinno zdecydowanie zmieniaü siĊ w kierunku uwzglĊdniania moĪliwoĞci zróĪnicowania gospodarki wiejskiej. W ostatnim cza-sie tak siĊ wáaĞnie dzieje. Podstawowym filarem koncepcji rozwoju lokalnego obszarów wiejskich musi byü polityka równorzĊdnego rozwoju sektora pozarol-niczego i rolpozarol-niczego na wsi. Urzeczywistnienie tej idei na szczeblu lokalnym nie jest jednak moĪliwe bez prowadzenia badaĔ dotyczących warunków jej realiza-cji. OtóĪ szersze myĞlenie o wsi uksztaátowaáo nowe wyzwania dla polityki wiej-skiej w zakresie idei wielofunkcyjnoĞci, jak równieĪ rozwoju zrównowaĪonego.
Na tej páaszczyĨnie zachodzą istotne zjawiska spoáeczne i gospodarcze, które szczególnego charakteru nabywają w jednostkach lokalnych.
x Polska zajmuje w strukturach rolnictwa UE istotne miejsce. Dotyczy to zwáasz-cza udziaáu w ogólnej liczbie gospodarstw, osób zatrudnionych, jak równieĪ powierzchni ziemi rolnej. W 2013 roku na terenie Polski funkcjonowaáo 13%
ogóáu gospodarstw UE, obejmujących swoim uĪytkowaniem 8% powierzchni gruntów rolnych wszystkich paĔstw czáonkowskich. Zatrudnionych w gospo-darstwach zlokalizowanych na terenie Polski byáo 16% unijnych zasobów pra-cy. W obu przypadkach miejscem aktywnoĞci zawodowej dla tej ludnoĞci byáy drobne podmioty rodzinne.
x WielkoĞü zasobów polskiego rolnictwa i jego charakterystyki oddziaáywaáy na ksztaát podstawowych struktur tego sektora w UE. W tym aspekcie podobne zna-czenie miaáo rolnictwo z paĔstw Europy zachodniej (Niemcy, Francja), poáu-dniowej (Wáochy, Hiszpania) czy wschodniej (Rumunia). JednakĪe w przeci-wieĔstwie do wiĊkszoĞci paĔstw czáonkowskich w Polsce oraz w kilku innych krajach (np. w Rumunii), charakter struktur rolnych, a zwáaszcza struktury obsza-rowej, uznawany jest za niekorzystny. Dominowaáy tam bowiem podmioty o niewielkim areale upraw, w których skupiona byáa istotna czĊĞü caáoĞci grun-tów rolnych. Z racji skromnego wyposaĪenia w ziemiĊ, drobne gospodarstwa nie stanowiáy zwykle gáównego Ĩródáa utrzymania dla swoich uĪytkowników. Peáni-áy one czĊsto funkcje socjalne, siedliskowe czy samozaopatrzeniowe.
x W Polsce trudnoĞci w rozwoju dziaáalnoĞci oraz w utrzymaniu pozycji konku-rencyjnej w strukturach agrobiznesu napotykaáa relatywnie niewielka liczba gospodarstw zorientowanych przede wszystkim na rynek. Jedną z waĪniej-szych przeszkód w usprawnieniu funkcjonowania, a zwáaszcza poprawie efek-tywnoĞci wytwarzania byá wáaĞnie deficyt ziemi rolnej. Trzeba podkreĞliü, Īe sytuacja rozdrobnienia agrarnego nie dotyczyáa regionów Europy zachodniej
i póánocnej (Holandia, Francja, Belgia, Wielka Brytania), w tym równieĪ kra-jów zlokalizowanych w sąsiedztwie Polski, o zbliĪonej strukturze asortymen-towej rolnictwa oraz podobnych warunkach agro-klimatycznych (Niemcy, Dania, Czechy Sáowacja, WĊgry). W wymienionych paĔstwach gros zasobów ziemi, a jednoczeĞnie produkcja wytwarzana byáa przez podmioty o znaczą-cym areale upraw, gdzie wypracowywana nadwyĪka pozwalaáa na wynagro-dzenie zatrudnionych tam osób na poziomie zbliĪonym do wartoĞci przeciĊt-nych w caáej gospodarce.
x ZróĪnicowany charakter rolniczych struktur produkcyjnych w rolnictwie UE nie oznaczaá jednak, Īe w ramach tych ukáadów nie zachodziáy przeobraĪenia.
Przeciwnie, jak wynika z przeprowadzonych analiz, zarówno liczba gospo-darstw rolnych, jak i osób tam zatrudnionych dynamicznie spadaáa. Jednocze-Ğnie powierzchnia ziemi wykorzystywanej rolniczo nie ulegáa znaczącemu zmniejszeniu. Oznacza to, Īe w rolnictwie UE, niezaleĪnie od poziomu rozwoju tego sektora w poszczególnych krajach, zaznaczają siĊ procesy koncentracji.
ZróĪnicowane regionalnie są jednak ich tempo i skala. Zjawiska te dotyczyáy takĪe Polski. W ujĊciu wzglĊdnym nastĊpowaáy one w skali zbliĪonej do prze-ciĊtnie odnotowanej w UE.
x Relatywnie duĪe zasoby ziemi rolniczej uprawianej gáównie przez rolników in-dywidualnych, zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej potencjalnie sprzyja-ją prowadzeniu efektywnej produkcji rolniczej w Polsce. Jednak ograniczeniem w tym zakresie jest, pomimo spadku, nadal pokaĨna liczba podmiotów funkcjo-nujących w sferze produkcji rolniczej, bĊdąca jedną z najwyĪszych w UE-28.
Ostatecznie odnotowany w latach 2007-2013 ubytek okoáo 20% gospodarstw rolnych powyĪej 1 ha UR wskazuje na postĊp w modernizacji struktur rolni-czych, który stwarza moĪliwoĞci poprawy konkurencyjnoĞci polskiego rolnictwa.
x Pomimo pewnej poprawy w tym zakresie, ciągle zbyt duĪo jest maáoobszarowych (1-5 ha UR) gospodarstw (ok. 53%), które nie mają odpowiedniego zaplecza, by rozwinąü skalĊ produkcji umoĪliwiającą umocnienie swojej pozycji rynkowej.
Ziemia uprawiana w tych gospodarstwach, pomimo spadku, stanowiáa w 2013 ro-ku prawie 13% (w 2007 roro-ku – 16%). JednoczeĞnie, pomimo ponad 20% wzrostu liczby podmiotów mających szanse na realizowanie parytetowego poziomu kon-sumpcji i odpowiednich funduszy na dalszą modernizacjĊ, która umoĪliwia ich dalszy rozwój, czyli 30-hektarowych i wiĊkszych, wciąĪ stanowią one grupĊ nie-wielką. W 2013 roku ich udziaá wynosiá niewiele ponad 5%, ale dysponowaáy bli-sko 42% gruntów rolnych wykorzystywanych rolniczo.
x Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, Īe lata integracji z UE byáy dla polskich rolników kolejnym po zmianach ustrojowych, okresem podejmowania dziaáaĔ mających na celu jak najskuteczniejsze przystosowanie uĪytkowanych gospodarstw do funkcjonowania w warunkach nasilającej siĊ konkurencji, bĊdą-cej konsekwencją akcesji do UE i nasilającego siĊ oddziaáywania globalizacji.
MoĪliwoĞci i tempo dostosowywania produkcji do efektywnego popytu byáy uwarunkowane przez szereg nieraz przeciwstawnych czynników. Jednak rodzaj podejmowanych dziaáaĔ determinujących realizowane strategie dostosowawcze wiązaá siĊ przede wszystkim z wielkoĞcią i cechami majątku produkcyjnego, znaczeniem gospodarstwa jako miejsca aktywnoĞci zawodowej i Ĩródáa utrzyma-nia oraz postawami i umiejĊtnoĞciami gospodarujących.
x PodkreĞliü naleĪy, iĪ postrzeganie obszarów wiejskich jedynie od strony funkcji rolniczej powinno zdecydowanie zmieniaü siĊ w kierunku uwzglĊdniania moĪ-liwoĞci zróĪnicowania gospodarki wiejskiej. Podstawowym filarem koncepcji rozwoju lokalnego obszarów wiejskich musi byü polityka równorzĊdnego roz-woju sektora pozarolniczego i rolniczego na wsi. Urzeczywistnienie tej idei na szczeblu lokalnym nie jest jednak moĪliwe bez prowadzenia badaĔ dotyczących warunków jej realizacji. OtóĪ szersze myĞlenie o wsi uksztaátowaáo nowe wy-zwania dla polityki wiejskiej w zakresie idei wielofunkcyjnoĞci, jak równieĪ rozwoju zrównowaĪonego. WspóáczeĞnie, przyszáoĞü gospodarki wiejskiej opiera siĊ na idei zrównowaĪonego rozwoju, zakáadającej równowagĊ pomiĊ-dzy celami ekonomicznymi (áadem ekonomicznym), spoáecznymi (áadem spo-áecznym) i jakoĞcią Ğrodowiska (áadem ekologicznym), czyli rozwoju spoáecz-no-ekonomicznego wraz z zachowaniem zasobów przyrodniczych dla przy-száych generacji. W tym ukáadzie równieĪ podejĞcie do rozwoju sektora rolnego w Unii Europejskiej zakáada wspieranie produkcji o wysokiej wartoĞci dodanej, którą kreuje siĊ poprzez zastosowanie specjalistycznej wiedzy lub umiejĊtnoĞci w procesie wytwórczym. Stanowi to szansĊ rozwoju gospodarstw rodzinnych równieĪ w Polsce, gdzie z uwagi na duĪe rozdrobnienie, poszukuje siĊ moĪli-woĞci wykorzystania potencjaáu jednostek obecnie najmniej efektywnych z punktu widzenia ekonomicznego, ale o duĪym znaczeniu dla przyszáego roz-woju obszarów wiejskich.
x W polityce rozwoju obszarów wiejskich kontynuowane powinny byü dziaáania przyczyniające siĊ do rozwoju przedsiĊbiorczoĞci, odnowy i rozwoju wsi w ce-lu zapewnienia zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich, w tym w zakre-sie infrastruktury technicznej, które przyczyniają siĊ do poprawy warunków Īy-cia i prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej mieszkaĔców wsi.
Bibliografia
1.Adamowicz M. (1994), Cele i skutki interwencjonizmu rolnego, WieĞ i Rolnictwo 1994, nr 3-4, s. 37-38 [w:] ĩmija D., 2011: Dylematy dotyczące aktywnej roli paĔstwa w obszarze rolnic-twa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 863, Kraków, s. 62.
2.Adamowski Z. (1998), Gospodarstwo rolne, [w:] Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowa-cja, Warszawa, s. 343-346.
3.Agriculture, forestry and fishery statistics (2014), Eurostat Statistical Books Luxemburg.
4.AktywnoĞü rynkowa gospodarstw indywidualnych na obszarach województwa mazowieckiego (2013), Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa. s. 17-18.
5.BaĔski J. (2003), Wspóáczesne i przyszáe zmiany w strukturze przestrzennej obszarów wiejskich – wybrane zagadnienia, Studia Obszarów Wiejskich 4, IGiPZ, PTG, Warszawa, s. 11-25.
6.BaĔski J. (2014), Rola infrastruktury okoáoturystycznej w rozwoju turystyki na obszarach skich, [w:] Infrastruktura okoáoturystyczna jako element wzbogacający oferty obszarów wiej-skich, (red. nauk.): C. JastrzĊbski, Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda LipiĔskiego w Kielcach, Kielce.
7.BaĔski J. (2014), Wspóáczesne typologie obszarów wiejskich w Polsce – przegląd podejĞü meto-dologicznych, Przegląd Geograficzny, 86, 4, s. 441-470.
8.BaĔski J., Stola W. (2002), Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiej-skich w Polsce, Studia Obszarów Wiejwiej-skich, T. 3, KOW PTG, ZBTOW, IGiPZ PAN, War-szawa.
9.Bieluk J. (2008), PojĊcie dziaáalnoĞci rolniczej w ustawach o podatku dochodowym od osób fi-zycznych i od osób prawnych, Przegląd Prawa Rolnego nr 2 (4), s. 181-194.
10.Billikopf G.E. (2003), Labor Management in Agriculture: Cultivating Personnel Productivity, (2nd Edition), University of California, California, s. 44.
11.Blakely J.E, Bradshaw T.K. (2002), Planning local economic development. Theory and practi-ce, SAGE publications.
12.Brdulak J. (2011), Cechy rozwoju lokalnego [w:] Demografia przedsiĊbiorstw „Praktyczna teoria”, KNOP SGH. Warszawa. http://www.praktycznateoria.pl/cechy-rozwoju-lokalnego.
13.Brol R., Sztando A. (red.) (2011), Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocáawiu nr 179, Wrocáaw.
14.Brol R. (1998), Zarządzanie rozwojem lokalnym. Definicje, cele, zasady i procedury, [w:] Za-rządzanie rozwojem lokalnym. Studium przypadków, red. R. Brol, AE Wrocáaw.
15.Browne W.P. (2001), The Failure of National Rural Policy. Institutions and Interests, George-town University Press, Washington, D.C.
16.Budzianowski R. (2008), Problemy ogólne prawa rolnego. Przemiany podstaw legislacyjnych i koncepcji doktrynalnych, Wyd. Naukowe UAM, PoznaĔ, s. 194 i nastĊpne.
17.BudĪety gospodarstw domowych w 2006 roku (2007), GUS, Warszawa, s. 57.
18.BudĪety gospodarstw domowych w 2014 roku (2015), GUS, Warszawa, s. 113.
19.Bueno R. (2007), Evaluating land reform and market in Bulgaria, East-West Journal of Eco-nomics and Business, vol. 10 (2007), nr 1.
20.CAP context indicators 2014-2020, European Commission, December 2014.
21.Cele produkcji w gospodarstwach rolnych, (2004), Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, War-szawa, s. XVIII.
22.Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r. (2006), GUS, Warszawa, s. 166-167.
23.Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r. (2008), GUS, Warszawa s. 290.
24.Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r. (2014), GUS, Warszawa, s. 198-201.
25.ChądzyĔski J., Nowakowska A., Przygodzki Z. (2007), Region i jego rozwój w warunkach glo-balizacji, CeDeWu Wydawnictwa Fachowe, Warszawa.
26.Chmielewska B. (2009), Odnowa wsi jako jedna z form realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich, rozdziaá 5, [w:] Wybrane zagadnienia polityki rozwoju obszarów wiejskich w Pol-sce i na Ukrainie, (red. nauk.): B. Chmielewska, Seria PW 2005-2009 nr 146, IERiGĩ-PIB, Warszawa.
27.Chmielewska B. (2013), Ekonomiczno-spoáeczna sytuacja gospodarstw domowych rolników po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Studia i Monografie nr 158, IERiGĩ-PIB, Warszawa.
28.Chmielewska B. (2015), Obszary wiejskie a presja urbanizacyjna w powiatach sąsiadujących z Warszawą, Mazowsze Studia Regionalne, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa, s. 53-72.
29.ChmieliĔski P. (2012), Polityka migracyjna UE, [w:] MobilnoĞü przestrzenna i spoáeczna lud-noĞci wiejskiej, (red. nauk.): A. Wrzochalska, Seria PW 2011-2014, IERiGĩ-PIB, Warszawa, s. 13-34.
30.ChmieliĔski P. (2013), LudnoĞü wiejska na rynku pracy. Zarobkowanie, bezrobocie, przedsiĊ-biorczoĞü i praca za granicą w latach 2005 – 2011, (red. nauk.): A. Sikorska, IERiGĩ-PIB, Warszawa.
31.ChmieliĔski P., Goraj L., Karwat-WoĨniak B., Kowalski A., Sikorska A. (2009), Instrumenty oddziaáywania PaĔstwa na ksztaátowanie struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Pol-sce; rola systemu ubezpieczenia spoáecznego rolników w ksztaátowaniu tej struktury. Stan obecny i rekomendacje na przyszáoĞü oraz propozycje nowych rozwiązaĔ dotyczących tego ob-szaru dla systemu ubezpieczeĔ rolników, Ekspertyza na zlecenie MRiRW, IERiGĩ-PIB, War-szawa.
32.Copus A.K., de Lima P. (2015), Territorial cohesion in rural Europe. The rational turn in ru-ral development, Routledge, London-New York.
33.Cramer G.L, Jansen C.W., Southgate D.D. (2001), Agricultural Economics and Agribusiness, John Willey and Sons Inc., New York, s. 281-282.
34.Czapiewska G. (2011), Odnowa wsi szansą na rozwój peryferyjnych obszarów wiejskich Po-morza, Barometr Regionalny nr 3(25) 2011.
35.CzyĪewski A. (2014), Teoriopoznawcze przesáanki rozwoju rolnictwa rodzinnego, konferencja pt.: Ekonomiczne i prawne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych paĔstwach Unii Europejskiej, KSOW Warszawa, dn. 23-24.10.2014 r, Warszawa, re-ferat, maszynopis, www.ksow.pl, dostĊp dn. 02.11.2015.
36.CzyĪewski A., Henisz-Matuszczak A. (2014), Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, PoznaĔ.
37.CzyĪewski A., Staniszewski J. (2015), Contemporary agrarian question and alternative ways to its solution, Management, Vol.19, No. 1, 2015; DOI: 10.1515/manment-2015-0008.
38.Davidova S.M., Thomson K.J. (2014), Family Farming in Europe: Challenges and Prospects, European Parliament Directorate General for internal policies, Agricultural and Rural Deve-lopment, Bruksela.
39.Davidova S., Fredriksson L., Bailey A. (2011), Rural livelihoods in transition: Market integra-tion versus subsistence farming, [w:] J. Möllers, G. Buchenrieder C. Csaki (red.), Structural Change in Agriculture and Rural Livelihoods: Policy Implications for the New Member States of the European Union, IAMO, Halle.
40.Davis J. (2006), Rural non-farm livelihoods in transition economies: emerging issues and poli-cies, Journal of Agricultural and Development Economics, Vol. 3, No. 2, 2006, 180–224.
41.DobrzaĔska B.M. (2009), WskaĨniki zrównowaĪonego rozwoju [w:] ZrównowaĪony rozwój – aspekty rozwoju spoáecznoĞci lokalnych, red. M. Skup, Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojo-wych, Biaáystok.
42.Dochody rolników w 2013 roku na tle lat poprzednich, rozdziaá IV, autorzy: Z. FloriaĔczyk, D.
Osuch, B. Chmielewska (2014), [w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ĪywnoĞciowej w 2013 roku, opracowaá zespóá pod redakcją naukową A. Kowal-skiego, IERiGĩ-PIB, w druku.
43.Drygas M. (2012), Uwarunkowania skutecznego wdraĪania wsparcia UE dla polskiej wsi i sek-tora ĪywnoĞciowego, [w:] Uwarunkowania ekonomiczne polityki rozwoju polskiej wsi i rolnic-twa”, (red. nauk.): M. Drygas i K. ZawaliĔska, IRWiR-PAN, Warszawa, s. 78-79.
44.Drygas M., ZawaliĔska K. (2012), Uwarunkowania ekonomiczne polityki rozwoju polskiej wsi i rolnictwa”, (red. nauk.): M. Drygas i K. ZawaliĔska, IRWiR-PAN, Warszawa, s. 11-12.
45.Dudek M. (2010), Kapitaá ludzki w rolnictwie oraz instrumenty wspierające jego rozwój, Ko-munikaty, Raporty, Ekspertyzy, z. 540, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2010, s. 16-18.
46.Dudek M., Wrzochalska A. (2015), The level of farmers human capital in Poland, [w]: Chan-ges and perspectives in the rural areas and in the agriculture of Bulgaria, Poland and other EU Member States, (red. nauk.): Nikolov D., Wrzochalska A., Bencheva N., Yovchevska P., Avangard Prima, Sofia, s. 153-164.
47.Duer I. (2009), Zasada wzajemnej zgodnoĞci (cross-compliance) nowym elementem Wspólnej Polityki rolnej, [w:] Wybrane elementy regionalnego zróĪnicowania rolnictwa w Polsce (red.) A. Harasim, Studia i Raporty IUNG-PIB 15, Puáawy, s. 193-205.
48.Economic Report of the President of the Council of Economic Advisers (2006), US Govern-ment Printing Office, Washington, s. 176-178.
49.Efekty 10 lat Wspólnej Polityki Rolnej UE w Polsce, ARiMR, maszynopis, [w:] http://www.
arimr.gov.pl/aktualnosci/artykuly/efekty-10-lat-wspolnej-polityki-rolnej-ue-w-polsce.html, odczyt dn. 15.09.2015 r., s.1-3.
50.Europa 2020 (2010), Komunikat Komisji Europejskiej. Bruksela 3.3.2010 Strategia Europa 2020 na rzecz inteligentnego, zrównowaĪonego rozwoju, sprzyjającego wáączeniu spoáeczne-mu. KOM (2010) 2020 Wersja Ostateczna.
51.Farm structure survey – thresholds, Eurostat, Stat. explained, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/
statistics_explained.
52.Frenkel I., (2012), LudnoĞü wiejska, [w:] J. Wilkin, I. NurzyĔska, (red.), Polska wieĞ 2012. Ra-port o stanie wsi, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 15-32.
53.GáĊbocki B. (2014), Rolnicze uĪytkowanie ziemi, [w:] ZróĪnicowanie przestrzenne rolnictwa, praca zbiorowa wykonana pod kierunkiem B. GáĊbockiego, GUS, Warszawa, s. 152-177.
54.GáĊbocki B. (2014), Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w latach 2002-2012, [w:] ZróĪnicowanie przestrzenne rolnictwa, praca zbiorowa wykonana pod kierunkiem B. GáĊbockiego, GUS, Warszawa, s. 14-71.
55.Goraj L., MaĔko S., Osuch D., Páonka R. (2011), Wyniki standardowe uzyskane przez gospo-darstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 roku. CzĊĞü I. Wyniki standardowe, Za-káad RachunkowoĞci Rolnej IERiGĩ-PIB, Warszawa.
56.Gorzelak, G. (2000), ZewnĊtrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykáadzie programu inicjatyw lokalnych), Studia Regionalne i Lokalne, nr 3 (3)/2000.
57.Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – wpáyw WPR (2013), pra-ca zbiorowa pod kierunkiem prof. dr hab. W. Poczty, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS Warszawa.
58.Grootaert C., Th. van Bastelaer (red.) (2002), Understanding and measuring social capital.
A multidisciplinary tool for practitioners, The World Bank, Waszyngton.
59.Grzelak A. (2008), Oddziaáywanie agencji rządowych na rozwój rolnictwa w Ğwietle polskich doĞwiadczeĔ po roku 1990, [w:] Polityka gospodarcza a rozwój kraju, U. Páowiec (red.), Wyd.
PTE, Warszawa, s. 348-365.
60.Grzelak A. (2010), Wybrane zagadnienia obecnego kryzysu ekonomicznego, Prace Naukowe UE we Wrocáawiu, Ekonomia, nr 113, s. 244-255.
61.HadyĔski J., Kiryluk-Dryjska E., ChmieliĔski P. (2015), Program Leader w zrównowaĪonym rozwoju obszarów wiejskich, FAPA, IERiGĩ-PIB, Warszawa.
62.Hamza E., Misko K. (2007), Characteristics of land market in Hungary at the time of the EU accession, Agricultural Economics nr 53 (4), Praga.
63.Harasim A. (2006), Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNiG-PIB, Puáawy.
63.Harasim A. (2006), Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNiG-PIB, Puáawy.