PrzeobraĪenia w strukturze indywidualnych gospodarstw wedáug natĊĪenia kontaktów z rynkiem i ich uwarunkowanie

Cechą charakterystyczną polskich gospodarstw rolnych jest ich duĪe zróĪnico-wanie, równieĪ z punktu widzenia nasilenia związków z rynkiem. RównoczeĞnie postĊ-puje proces zmian w tej páaszczyĨnie, którego tempo oraz charakter wyznaczają gáównie czynniki o charakterze egzogenicznym. Jednak trwale istnieją podmioty cechujące siĊ odmienną aktywnoĞcią produkcyjną, a w konsekwencji i rynkową. Ta teza znajduje równieĪ potwierdzenie w wynikach przeprowadzonych analiz, z których wynika, Īe w badanym latach, podobnie jak i w caáym okresie lat 90., wystĊpowaáy wszystkie wy-odrĊbnione powyĪej rodzaje gospodarstw. Wprawdzie z makroekonomicznego punktu widzenia, nie jest istotny fakt wystĊpowania wyĪej wymienionych grup gospodarstw, ale jak one są liczne, gdyĪ ich wzajemna proporcja Ğwiadczy o kondycji caáego sektora i moĪliwoĞci zapewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego spoáeczeĔstwa.

Z wykonanych badaĔ wynika, Īe w okresie integracji europejskiej nastąpiáo prak-tyczne wyeliminowanie sytuacji ograniczenia funkcji uĪytkowanej nieruchomoĞci rolnej wyáącznie do rodzinnego siedliska, podczas gdy od początku transformacji gospodarczej do chwili akcesji do UE, zjawisko odáogowania caáego areaáu gospodarstwa stopniowo narastaáo. ĝwiadczy o tym odnotowana w latach 2005-2011 kilkunastokrotna redukcja (z 3,7 do 0,3%) odsetka gospodarstw bez dziaáalnoĞci rolniczej (Tabela 5.20), tj. do po-ziomu sprzed zmianami ustrojowymi. Zjawisko to naleĪy áączyü z objĊciem polskiego rolnictwa WPR i moĪliwoĞcią uzyskania dopáat bezpoĞrednich.

Wyeliminowaniu zjawiska niewykorzystywania gruntów rolnych do celów pro-dukcyjnych⁶⁵ towarzyszyá wzrost liczebnoĞci grupy podmiotów, która prowadziáa pro-dukcjĊ rolniczą wyáącznie na samozaopatrzenie. Gospodarstwa bez kontaktów z ryn-kiem, które peánią tylko funkcje rozszerzonego gospodarstwa domowego, są trwaáą cechą polskiego rolnictwa i byáy obecne równieĪ w okresie poprzedzającym zmianĊ

65 W dalszej czĊĞci pracy tego typu podmioty pominiĊto. Byáo to podyktowane nie tylko incy-dentalnym ich wystĊpowaniem, ale równieĪ niewielką iloĞcią ziemi rolniczej znajdujących siĊ w tej zbiorowoĞci. Nawet w okresie najwiĊkszego nasilenia nieprowadzenia dziaáalnoĞci rol-niczej, ta sytuacja dotyczyáa tylko 1,4% caákowitej powierzchni gruntów rolniczych objĊtych badaniem IERiGĩ-PIB.

systemu gospodarczego⁶⁶, albowiem ich istnienie jest warunkowane nie tylko czynni-kami ekonomicznymi, ale równieĪ kulturowymi [Sikorska 2003].

Tabela 5.20. Zmiany w strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych wedáug rodzaju kontaktów z rynkiem produktów rolniczych

Gospodarstwa Struktura (w %)

1996 2000 2005 2011

- nieprowadzące dziaáalnoĞci rolniczej 1,1 2,8 3,7 0,3 - wyáącznie samozaopatrzeniowe 4,3 7,8 9,4 27,5 - gáównie samozaopatrzeniowe 20,7 24,9 31,4 22,4

- towarowe 73,9 64,5 55,5 49,8

w tym wysokotowarowych 8,2 11,1 12,0 15,0

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000, 1996.

Z badaĔ wynika, Īe akcesja Polski do UE wyraĨnie wzmocniáa narastanie zja-wiska prowadzenia produkcji rolniczej wyáącznie na samozaopatrzenie. W latach 2005-2011 udziaá gospodarstw bez kontaktów z rynkiem zwiĊkszaá siĊ z 9,4 do 27,5%, tj. Ğrednio w roku o 3,0 p.p. – w okresie bezpoĞrednio poprzedzającym akcesjĊ (2000-2005) Ğrednio o 0,3 p.p. rocznie, a latach 1996-2000 byáo to 0,4 p.p. W okresie funk-cjonowania w strukturach UE, wyraĨnie odmienne trendy niĪ wczeĞniej odnotowano w przypadku gospodarstw z produkcją gáównie na samozaopatrzenie. W latach 2005-2011 odsetek takich podmiotów zmniejszyá z 31,4 do 24,4%, tj. Ğrednio w roku o 1,5 p.p., gdy przed akcesją do UE liczebnoĞü tej kategorii gospodarstw wzrastaáa, a tempo tego procesu ulegaáo wzmocnieniu. W latach 1996-2000 udziaá takich podmiotów wzrastaá Ğrednio w roku o 1,1 p.p., podczas gdy w latach 2000-2005 o 1,3 p.p.

Przy interpretacji zmian w liczebnoĞci gospodarstw wyáącznie i gáównie samo-zaopatrzeniowych, naleĪy braü pod uwagĊ sytuacjĊ na pozarolniczym rynku pracy, która ulegáa poprawie po akcesji do UE. Wzrost moĪliwoĞci zatrudnienia poza uĪyt-kowanym gospodarstwem nasiliá procesy dywersyfikacji aktywnoĞci zawodowej lud-noĞci rolniczej. Podejmowanie pracy zarobkowej wiązaáo siĊ z reguáy ze zmniejsze-niem znaczenia dochodowego prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej. Ta sytuacja wiązaáa siĊ z reguáy ze stopniowym wygaszaniem kontaktów z rynkiem, a nie caákowitą likwi-dacją gospodarstwa. Albowiem posiadana ziemia rolnicza stanowiáa zabezpieczenie w przypadku utraty pracy, bądĨ swoistą lokatĊ kapitaáu (wzrost cen ziemi i moĪliwoĞü pobierania dopáat, odrolnienie). Co najwyĪej dostosowywano areaá upraw do potrzeb samozaopatrzeniowych, a nadwyĪkĊ gruntów rolniczych najczĊĞciej wydzierĪawiano.

Nasilenie tendencji do rezygnacji z produkcji na sprzedaĪ potĊgowane byáo równieĪ przez wzrost wymagaĔ, jakie powinny speániaü producenci rolni, aby ulokowaü swoją produkcjĊ na rynku.

Sprostanie nasilającej siĊ konkurencji i utrzymanie siĊ na rynku produktów rol-nych oraz uzyskanie satysfakcjonujących dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej wiązaáo

66 Z danych Instytutu wynika, Īe w dziesiĊcioleciu poprzedzającym transformacjĊ ustrojową, tj. latach 80. ub. wieku odsetek gospodarstw bez produkcji towarowej wynosiá 1,5%.

siĊ z prowadzeniem dziaáaĔ rozwojowych. W wiĊkszoĞci przypadków byáo to zbyt trudne zadanie, stąd systematycznie zmniejszaáa siĊ zbiorowoĞü gospodarstw towaro-wych (Tabela 5.20). W konsekwencji, w 2011 r. niespeána poáowa badanych indywi-dualnych gospodarstw rolnych to podmioty towarowe. Proces zmniejszania siĊ grupy gospodarstw towarowych miaá cechy immanentnoĞci, gdyĪ przebiegaá bez wzglĊdu na zewnĊtrzne warunki gospodarowania. Jednak wraz ze zwiĊkszającymi siĊ moĪliwo-Ğciami korzystania ze Ğrodków UE wspomagających modernizacjĊ gospodarstw rol-nych, wzrostem umiejĊtnoĞci rolników do funkcjonowania w warunkach konkurencji, natĊĪenie tego procesu ulegaáo zmniejszeniu. O ile w latach 1996-2000 wysokoĞü od-setka podmiotów towarowych zmniejszaáa siĊ Ğrednio w roku o prawie 2,4 p.p., to w latach 2000-2005 analogiczny wskaĨnik wynosiá 1,8 p.p., a w okresie 2005-2011 byá jeszcze niĪszy i stanowiá niespeána 1,0 p.p.

Liczebnemu zmniejszaniu siĊ zbiorowoĞci gospodarstw towarowych towarzyszy-áy intensywne procesy koncentracji i ksztaátowania siĊ gospodarstw wybitnie prorynko-wych, o bardzo silnych i stabilnych związkach z rynkiem, o poziomie sprawnoĞci eko-nomicznej i spoáecznej porównywalnej do sprawnoĞci podmiotów z sektorów nierolni-czych, tj. gospodarstw wysokotowarowych. W omawianym okresie zbiorowoĞü takich podmiotów wzrosáa blisko dwukrotnie, przy czym ich liczebnoĞü byáa nadal niewielka.

W 2011 r. udziaá gospodarstw wysokotowarowych wĞród ogóáu badanych podmiotów funkcjonujących w sferze produkcji rolniczej wynosiá 15,0% (Tabela 5.20).

Z perspektywy bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, moĪliwoĞci i zdolnoĞci konku-rencyjnych rolnictwa w Polsce waĪne jest przede wszystkim, jak duĪa zbiorowoĞü go-spodarstw rynkowych posiada zdolnoĞci konkurencyjne, a zatem – jakie jest rozpo-wszechnienie podmiotów wysokotowarowych wĞród gospodarstw towarowych. Z wy-konanych analiz wynika, Īe procesy integracyjne z Unią Europejską i związany z nimi wzrost konkurencji, a jednoczeĞnie zwiĊkszający siĊ strumieĔ Ğrodków finansowych na rozwój rolnictwa, przyĞpieszyáy proces ksztaátowania siĊ segmentu gospodarstw posiadających zdolnoĞci konkurencyjne. Wedáug danych ankietowych, w latach 2000-2005, udziaá podmiotów wysokotowarowych wĞród ogóáu towarowych wzrastaá Ğred-nio rocznie o 0,8 p.p., podczas gdy w okresie poakcesyjnym analogiczny wskaĨnik wynosiá 1,4 p.p. W konsekwencji, w 2011 roku co trzecie gospodarstwo towarowe posiadaáo zdolnoĞci konkurencyjne, natomiast szeĞü lat wczeĞniej – co piąte, a w 1996 roku tylko co siódme.

Odnotowana w analizowanym okresie, a zwáaszcza po akcesji, poprawa proporcji pomiĊdzy podmiotami wysokotowarowymi i towarowymi wskazuje na wzrost zdolnoĞci konkurencyjnej rolnictwa w Polsce i moĪliwoĞci zapewnienia bezpieczeĔstwa Īywno-Ğciowego oraz coraz korzystniejsze jego uplasowanie w Europejskim Modelu Rolnic-twa. Istotnym komponentem aktywnoĞci rynkowej jest podjĊcie decyzji przez rolnika o funkcji (roli) gospodarstwa. W konsekwencji – uruchomienie dziaáaĔ w kierunku osiągniĊcia zaáoĪonego celu z prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej. Decyzja, jakie przed-siĊwziĊcia bĊdą realizowane jest uwarunkowana przez wielorakie czynniki, wĞród któ-rych do najwaĪniejszych naleĪy zaliczyü umiejscowienie aktywnoĞci zawodowej czáon-ków rodziny rolniczej oraz potencjaá produkcyjny (ekonomiczny) gospodarstwa.

O wpáywie znaczenia gospodarstwa w zaspokajaniu potrzeb rodziny rolniczej i alokacji zatrudnienia na nasilenie kontaktów z rynkiem Ğwiadczy m.in. gáówne Ĩró-dáo dochodów rodziny. Z analizy danych o Ĩródáach utrzymania wynika, Īe w kaĪdym wyodrĊbnionym do badaĔ okresie wystĊpowaáa prawidáowoĞü, Īe im wiĊksze byáo znaczenie prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej w umiejscowieniu aktywnoĞci zawodo-wej i jako podstawowego Ĩródáa dochodu, tym ĞciĞlejsze byáy kontakty z rynkiem.

ĝwiadczą o tym m.in. róĪnice w odsetku podmiotów z dominującym dochodem z rol-nictwa pomiĊdzy porównywanymi grupami gospodarstw (Tabela 5.21). WĞród pod-miotów wysokotowarowych tylko incydentalnie wystĊpowaáy przypadki, gdy dochody z pracy w gospodarstwie byáy niĪsze niĪ z zarobków.

Tabela 5.21. Gáówne Ĩródáa utrzymania rodzin uĪytkujących wyodrĊbnione grupy gospodarstw rolnych

Odsetek podmio-tów z najwyĪ-szym dochodem z

Gospodarstwa samozaopatrzeniowe

wysokotowarowe wyáącznie gáównie

2000 2005 2011 2000 2005 2011 2000 2005 2011 - dziaáalnoĞci

rolniczej - 0,6 2,8 8,6 8,5 12,0 99,4 98,2 98,1

- zarobków 57,1 58,5 64,8 57,2 55,7 60,5 0,4 0,6 0,6 - dochodów

nie-zarobkowych 42,9 40,9 31,3 34,2 35,5 27,2 0,2 -

-- nieustalonym - 1,1 - 0,3 - 1,2 1,3

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000.

Tabela 5.22. Techniczne uzbrojenie wyróĪnionych grup gospodarstw rolnych Gospodarstwa Udziaá (w %) podmiotów dobrze wyposaĪonych

w Ğrodki mechanizacji*

1996 2000 2005 2011

- wyáącznie samozaopatrzeniowe 0,8 0,6 -

-- gáównie samozaopatrzeniowe 2,5 2,1 1,9 1,1

- towarowe 7,6 9,1 27,4 35,1

w tym wysokotowarowe 19,1 22,1 59,1 66,9

* =a gospodarstwa dobrze wyposaĪone w Ğrodki mechanizacji uznano podmioty posiadające Ğrodki transportu, maszyny do nawoĪenia i ochrony roĞlin, siewu (sadzenia) oraz maszyny do zbioru.

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000, 1996.

Trzeba jednak dodaü, Īe w kaĪdym przypadku podmioty wysokotowarowe byáy gáównym miejscem pracy dla co najmniej 2 osób. WĞród podmiotów produkujących wy-áącznie i gáównie na potrzeby wáasne coraz bardziej dominowaáy zarobki, przy zmniejsza-jącym znaczeniu dochodów niezarobkowych. JednoczeĞnie objĊcie polskiego rolnictwa WPR i uzyskanie dopáat bezpoĞrednich skutkowaáo zwiĊkszeniem odsetka podmiotów, dla których prowadzona dziaáalnoĞü rolnicza stanowiáa najwiĊksze Ĩródáo dochodów. Jed-nak nadal takie rodziny wystĊpowaáy relatywnie rzadko. W 2011 roku dziaáalnoĞü rolni-cza stanowiáa dominujący dochód dla 2,8% rodzin z gospodarstw bez produkcji

towaro-wej⁶⁷ i 12,0% uĪytkujących gospodarstwa gáównie samozaopatrzeniowe.

JednoczeĞnie wielorakie dziaáania dostosowawcze znajdują odzwierciedlenie w zmianach potencjaáu produkcyjnego poszczególnych gospodarstw, który jest wy-znaczany przez szereg czynników, a do jego przedstawienia mogą posáuĪyü bardzo zróĪnicowane parametry. Kierując siĊ zaleĪnoĞcią poszczególnych parametrów a war-toĞcią sprzedaĪy⁶⁸, do zobrazowania potencjaáu produkcyjnego wybrano dane o obsza-rze, obsadzie zwierząt, poziomie mechanizacji, jakoĞci siáy roboczej, a przede wszyst-kim umiejĊtnoĞciach kierowników gospodarstw, których formalnym odzwierciedle-niem jest poziom ich wyksztaácenia, zwáaszcza rolniczego⁶⁹.

Tabela 5.23. AktywnoĞü inwestycyjna* wyróĪnionych grup gospodarstw rolnych Wyszczególnienie

Gospodarstwa gáównie

samozaopatrze-niowe towarowe wysokotowarowe

2000 2005 2011 2000 2005 2011 2000 2005 2011

% gospodarstw

z inwestycjami 13,4 19,2 21,2 44,3 56,1 78,0 75,2 80,5 87,2

WartoĞü (w tys.

euro) nakáadów inwestycyjnych na 1 podmiot

1,2 2,1 4,1 6,9 12,3 22,4 13,3 30,0 54,9

*2bejmuje przedsiĊwziĊcia i poniesione nakáady inwestycyjne pomiĊdzy kolejnym badaniem.

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000.

Z analizy cech gospodarstw wedáug rodzaju kontaktów z rynkiem wynika, Īe w kaĪdym wyodrĊbnionym do badaĔ okresie poszczególne grupy gospodarstw róĪniáy siĊ pod wzglĊdem porównywanych wskaĨników, a szczególnie korzystnie wyróĪniaáy siĊ podmioty wysokotowarowe (Tabele: 5.22, 5.23, 5.24, 5.25, 5.26). Ponadto postĊ-powaá proces róĪnicowania badanych grup podmiotów pod wzglĊdem wysokoĞci wskaĨników wybranych do zobrazowania posiadanego potencjaáu produkcyjnego, bądĨ moĪliwoĞci dalszych zmian.

Z porównania zmian w potencjale produkcyjnym statystycznego gospodarstwa o róĪnej aktywnoĞci na rynku produktów rolniczych wynika, Īe w analizowanym okresie nasiliáy siĊ procesy koncentracji majątku produkcyjnego w gospodarstwach towarowych, a zwáaszcza wysokotowarowych. Na tym tle sytuacja w gospodarstwach z produkcją wyáącznie lub gáównie na samozaopatrzenie przedstawiaáa siĊ nieco ina-czej. W tych typach podmiotów przewaĪaáy dywestycje, polegające na dostosowaniu rozmiarów posiadającego majątku produkcyjnego do potrzeb produkcji na potrzeby

67 Uzupeániaáy one dochody wyáącznie z dopáat bezpoĞrednich.

68 Do zobrazowania zaleĪnoĞci wykorzystano wspóáczynnik korelacji i zaprezentowano tylko te parametry, dla których wspóáczynnik korelacji byá istotny statystycznie.

69 WysokoĞü wskaĨnika korelacji byáa róĪna w poszczególnych badanych okresach. W przy-padku obszaru, zawieraá siĊ w przedziale od 0,888 do 0,815, obsady zwierząt od 0,798 do 0,723, wieku rolnika od 0,514 do 0,503, wyksztaácenia osób kierujących gospodarstwem 0,683 do 0,767.

rodziny. W konsekwencji wzrastaá dystans w poziomie wyposaĪenia gospodarstw, któ-rych produkcja byáa ukierunkowana na rynek, a podmiotami produkującymi wyáącznie bądĨ gáównie na samozaopatrzenie.

Szczególnie korzystnie na tle pozostaáych zbiorowoĞci wyróĪniaáy siĊ gospodar-stwa wysokotowarowe. Dotyczyáo to wszystkich analizowanych cech i caáego okresu ob-jĊtego badaniem, ale silniej te róĪnice zaznaczyáy po akcesji do UE, zwáaszcza w pozio-mie technicznego uzbrojenia pracy. Przykáadowo, w 2011 roku 67% gospodarstw wyso-kotowarowych byáo dobrze wyposaĪonych⁷⁰ w Ğrodki mechanizacji, gdy w grupie produ-kujących gáównie na samozaopatrzenie analogiczny wskaĨnik wynosiá 1%. W 2005 roku analogiczne udziaáy stanowiáy odpowiednio 59 i 2%, a w 2000 roku 22 i 2%.

Tabela 5.24. Obsada inwentarza w wyróĪnionych grupach gospodarstw rolnych Gospodarstwa

Obsada inwentarza w (LU) w przeliczeniu na 100 ha UR w gospodarstwach z chowem zwierząt

1996 2000 2005 2011

- wyáącznie samozaopatrzeniowe 49,6 47,9 47,7 46,0 - gáównie samozaopatrzeniowe 61,0 51,1 50,9 43,9

- towarowe 69,3 67,7 82,6 84,8

w tym wysokotowarowe 61,3 62,9 102,5 105,9

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000, 1996.

WzglĊdnie dynamiczne usuwanie technicznego zapóĨnienia, dla podmiotów pro-rynkowych byáo koniecznoĞcią, by sprostaü narastającej konkurencji i utrzymaü bądĨ poprawiü swoją pozycjĊ rynkową musiaáy unowoczeĞniaü techniki i technologie wytwa-rzania produkcji rolniczej. JednoczeĞnie dopáyw Ğrodków z funduszy unijnych na inwe-stycje w gospodarstwach i poprawa koniunktury rolniczej, przeáoĪyá siĊ na wzrost do-chodów z dziaáalnoĞci rolniczej. Ta sytuacja zdynamizowaáa produkcyjną dziaáalnoĞü inwestycyjną, szczególnie w grupie gospodarstw wysokotowarowych (Tabela 5.24).

Zmiany zachodziáy równieĪ w wyposaĪeniu w zwierzĊta gospodarskie, a cha-rakter tych zmian byá warunkowany nasileniem kontaktów z rynkiem. W gospodar-stwach wyáącznie lub gáównie samozaopatrzeniowych przewaĪaáy procesy wycofywa-nia siĊ z produkcji zwierzĊcej i zmniejszawycofywa-nia skali chowu. W konsekwencji zmniejsza-áa siĊ intensywnoĞü obsady, gáównie w drugiej z wymienionych kategorii gospodarstw.

W 2011 roku obsada zwierząt na 100 ha UR w zbiorze gospodarstw gáównie samo-zaopatrzeniowych wynosiáa 43,9 LU i byáa ona mniejsza w porównaniu do 2005 roku o 13,8%, o 14,1% w stosunku do 2000 roku oraz 28,0% w zestawieniu z 1996 rokiem.

Odmienne zjawisko zaznaczaáo siĊ w gospodarstwach produkujących gáównie na rynek, zwáaszcza w zbiorze podmiotów wysokotowarowych. Wprawdzie chów zwierząt prowadzono w coraz mniejszej liczbie podmiotów wysokotowarowych, ale te

70 Aby umoĪliwiü porównywalnoĞü oraz uwzglĊdniü kompleksowoĞü mechanizacji prac po-lowych, gospodarstwa podzielono na kategorie wedáug liczby i rodzaju posiadanych maszyn.

Do kategorii uznanej za dobrze wyposaĪone zaliczono podmioty posiadające Ğrodki transportu inne niĪ ciągnik, maszyny do nawoĪenia, ochrony roĞlin, siewu (sadzenia) oraz zbioru roĞlin (áącznie co najmniej 11 maszyn, ale co najmniej po 1 z kaĪdego z wymienionych rodzajów).

tendencje ulegaáy stopniowemu wygaszaniu⁷¹. W tym przypadku trendowi towarzy-szyá wzrost skali chowu w podmiotach wysokotowarowych, w których nie zaniechano produkcji zwierzĊcej. W konsekwencji w latach 1996-2011 roku obsada zwierząt na 100 ha UR w gospodarstwach wysokotowarowych zwiĊkszyáa siĊ z 61,3 do 105,9 LU,⁷² tj. o 44,6 LU (o 72%), a 89% tych pozytywnych zmian dokonaáo siĊ w okresie przedakcesyjnym, tj. w latach 2000-2005, i byáo efektem wzrostu koncentracji w cho-wie bydáa mlecznego. Zintensyfikowanie procesów koncentracji w tym okresie wiązaü naleĪy z coraz wiĊkszymi wymaganiami stawianymi przez odbiorców surowców po-chodzenia zwierzĊcego oraz rozbudową bazy produkcyjnej przez producentów spo-dziewających siĊ wzrostu konkurencji w chwili przystąpienia do UE. Ze wzglĊdu na relatywnie dáugi okres budowania (np. stada krów) i uzyskania efektów produkcyj-nych, dziaáania powinny byü podejmowane z pewnym wyprzedzeniem.

Z analizy zmian w poziomie wyposaĪenia w ziemiĊ wyodrĊbnionych kategorii badanych gospodarstw wynika, Īe koncentracja gruntów rolniczych⁷³ poáączona jest z tendencjami do racjonalizacji struktury obszarowej, jak równieĪ dostosowaniem are-aáu uĪytkowanych gruntów do funkcji, jaką wyznacza rolnik posiadanej nieruchomoĞci rolnej i do potrzeb prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej. Ta prawidáowoĞü znajduje równieĪ potwierdzenie w prowadzonych badaniach, z których wynika, Īe w latach 1996-2011 Ğredni obszar gospodarstwa wysokotowarowego zwiĊkszyá siĊ z 20,8 do 34,8 ha UR (Tabela 5.25).

Tabela 5.25. WyposaĪenie w grunty rolnicze wyodrĊbnionych grup indywidualnych gospodarstw rolnych

Gospodarstwa ĝredni obszar (ha UR)

1996 2000 2005 2011

- wyáącznie samozaopatrzeniowe 3,8 2,7 3,0 2,9

- gáównie samozaopatrzeniowe 3,9 3,2 3,6 3,8

- towarowe 9,9 11,4 14,0 15,4

w tym wysokotowarowe 20,8 23,2 29,5 34,8

ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2005, 2000, 1996.

Oznacza to, Īe w badanym okresie powierzchnia statystycznego gospodarstwa wysokotowarowego zwiĊkszyáa o 67,3%, tj. Ğrednio rocznie o 4,5%. Jednak ten pozy-tywny trend zaznaczyá siĊ z róĪnym nasileniem w poszczególnych badanych latach.

71 Zarówno w 2005, jak i 2011 roku odsetek gospodarstw wysokotowarowych prowadzących produkcjĊ zwierzĊcą byá identyczny wynosiá 75%, podczas gdy w piĊcioleciu 2000-2005 od-setek takich podmiotów zmniejszaá siĊ Ğrednio w roku o 0,8 p.p., a w latach 1996-2000 tempo spadku byáo dwukrotnie wiĊksze.

72 NaleĪy dodaü, Īe narastająca koncentracja w gospodarstwach wysokotowarowych z pro-dukcją zwierzĊcą, ogólnie nie spowodowaáa przekroczenia warunku Ğrodowiskowego rolnic-twa zrównowaĪonego przyjĊtego dla poziomu obsady zwierząt gospodarskich, którego war-toĞü progowa wynosi 2 LU na 1 ha UR [Wilk 2005].

73 Z danych GUS wynika, Īe latach 1995-2013 Ğrednia powierzchnia indywidualnego gospo-darstwa rolnego wzrosáa z 6,7 do 9,5 ha UR, tj. o prawie 42%

Wprawdzie natĊĪenie koncentracji ziemi w gospodarstwach wysokotowarowych jest wypadkową wielu czynników, to byáy one gáównie powiązane ze zmianami w sytuacji ogólnogospodarczej i jej odziaáywaniem na moĪliwoĞci pozarolniczego rynku pracy i koniunkturĊ w rolnictwie oraz uwarunkowania na rynku ziemi rolniczej. Relatywnie korzystna sytuacja na rynku ziemi rolniczej w latach 2000-2005 oraz perspektywa uruchomienia dopáat bezpoĞrednich wpáynĊáy znacząco na intensyfikacjĊ wzrostu area-áu podmiotów wysokotowarowych. W tym czasie o 5,4% Ğrednio w roku zwiĊkszaá siĊ Ğredni obszar gospodarstwa wysokotowarowego, gdy w latach 1996-2000 i 2005-2011 analogiczne wskaĨniki wynosiáy ok. 3%. Odnotowane po akcesji do UE zmniejszenie tempa koncentracji ziemi w grupie gospodarstw wysokotowarowych wiąĪe siĊ gáów-nie z niską podaĪą ziemi.

W gospodarstwach z produkcją wyáącznie lub gáównie na samozaopatrzenie procesy wzrostu nie zachodziáy lub miaáy wzglĊdnie maáe natĊĪenie (Tabela 5.25).

W konsekwencji wzrósá dystans w wyposaĪeniu w ziemiĊ pomiĊdzy omawianymi ka-tegoriami badanych gospodarstw. Przykáadowo w 1996 r. Ğredni obszar gospodarstwa wysokotowarowego byá okoáo 5-krotnie wiĊkszy niĪ produkującego gáównie na samo-zaopatrzenie, cztery lata póĨniej 7-krotnie, a w 2011 juĪ ponad 9-krotnie.

Tabela 5.26. Wybrane cechy spoáeczno-ekonomiczne kierowników wyróĪnionych grup indywidualnych gospodarstw rolnych

Odsetek osób

Gospodarstwa

samozaopatrzeniowe towarowe wysokotowarowe 2000 2011 2000 2011 2000 2011 z wyksztaáceniem:

- Ğrednim i wyĪszym

- szkolnym rolniczym 17,3

10,4 31,8

17,3 17,9

30,1 35,3

29,5 27,3

51,1 42,2 51,3 ħródáo: opracowano na podstawie Ankiety IERiGĩ-PIB, 2011, 2000.

Aktualnie rolnictwo staje siĊ coraz bardziej záoĪonym segmentem aktywnoĞci gospodarczej i osiągniĊcie sukcesu z prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej wymaga od rolników duĪej wiedzy, kreatywnoĞci i umiejĊtnoĞci osób pracujących w gospodar-stwie. Zatem moĪliwoĞci wzrostu skali produkcji w coraz wiĊkszym stopniu wyznacza aktualne przygotowanie zawodowe oraz zdolnoĞü do absorpcji nowych umiejĊtnoĞci.

Ta teza znajduje równieĪ potwierdzenie w cechach kierowników wyodrĊbnionych do badaĔ kategorii gospodarstw (Tabela 5.26).

5.7. Podsumowanie

W XXI wieku coraz wyraĨniej zaznaczyáy siĊ procesy wypadania UR z uĪyt-kowania rolniczego. Mimo to, Polska nadal dysponuje znacznymi zasobami UR, które obejmują blisko poáowĊ terytorium Polski. W wiĊkszoĞci (99%) są utrzymane w do-brej kulturze i stanowią one ok. 9% wszystkich takich gruntów w UE. WiĊkszym lub zbliĪonym do Polski obszarem takich UR dysponują tylko Francja, Hiszpania, Niemcy i Wielka Brytania.

Relatywnie duĪe zasoby ziemi rolniczej uprawianej gáównie przez rolników in-dywidualnych, zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej potencjalnie sprzyjają prowadzeniu efektywnej produkcji rolniczej w Polsce. Jednak ograniczeniem w tym zakresie jest, pomimo spadku, nadal pokaĨna liczba podmiotów funkcjonujących w sferze produkcji rolniczej, bĊdąca jedną z najwyĪszych w UE-28. Ostatecznie odno-towany w latach 2007-2013 ubytek okoáo 20% gospodarstw rolnych powyĪej 1 ha UR wskazuje na postĊp w modernizacji struktur rolniczych, który stwarza moĪliwoĞci po-prawy konkurencyjnoĞci polskiego rolnictwa.

Jednak pomimo pewnej poprawy w tym zakresie, ciągle zbyt duĪo jest maáoobsza-rowych (1-5 ha UR) gospodarstw (ok. 53%), które nie mają odpowiedniego zaplecza, by rozwinąü skalĊ produkcji umoĪliwiającą umocnienie swojej pozycji rynkowej. Ziemia uprawiana w tych gospodarstwach, pomimo spadku, stanowiáa w 2013 roku prawie 13%

(w 2007 roku – 16%). JednoczeĞnie pomimo ponad 20% wzrostu liczby podmiotów ma-jących szanse na realizowanie parytetowego poziomu konsumpcji i odpowiednich fundu-szy na dalszą modernizacjĊ, która umoĪliwia ich dalfundu-szy rozwój, czyli 30-hektarowych i wiĊkszych, to wciąĪ stanowią grupĊ niewielką. W 2013 roku ich udziaá wynosiá niewiele ponad 5%, ale dysponowaáy blisko 42% gruntów rolnych wykorzystywanych rolniczo.

PrzeobraĪenia w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych i procesy koncen-tracji ziemi najdobitniej ilustruje fakt, Īe w okresie funkcjonowania rolnictwa w Pol-sce w ramach UE Ğredni obszar ogóáu gospodarstw rolnych prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą w Polsce powiĊkszyá siĊ z 8,9 do 10,5 ha UR, czyli o prawie 18,0%. W po-równaniu do lat wczeĞniejszych, to zwiĊkszenie naleĪy uznaü za znaczące. Jednak na-dal statystyczne gospodarstwo rolne w Polsce jest znacząco mniejsze niĪ gospodar-stwo w krajach Wspólnoty, a zwáaszcza w porównaniu do paĔstw, z którymi nasze gospodarstwa ze wzglĊdu na asortyment produkcji z reguáy konkurują.

Korzystnym przeobraĪeniom w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych to-warzyszyáy równieĪ negatywne zjawiska, do których naleĪy zaliczyü pogarszanie siĊ organizacji przestrzennej rozáogu gospodarstwa rolnego, zwáaszcza indywidualnego.

Wedáug GUS, w latach 2002-2010, udziaá podmiotów posiadających grunty rolne tyl-ko na jednej dziaáce zmniejszyá siĊ z 25 do 13%, a posiadających dwie lub trzy dziaáki – z 39 do 32%. W tym samym czasie liczba podmiotów z uciąĪliwą szachownicą grun-tów (6 i wiĊcej dziaáek) zwiĊkszyáa o ponad 47%, a ich udziaá prawie siĊ podwoiá (wzrost z 18 do 33%). Jeszcze wiĊkszy wzrost odnotowano w przypadku podmiotów wymagających pilnie prac scaleniowych, tj. posiadających 10 i wiĊcej dziaáek. W 2010 roku ta zbiorowoĞü liczyáa 221,9 tys. gospodarstw i byáa o 93,8% liczniejsza niĪ osiem lat wczeĞniej. W konsekwencji udziaá takich podmiotów w ogólnej liczbie indywidu-alnych gospodarstw rolnych zwiĊkszyá siĊ z 5,9% w 2002 roku do 14,2% w roku 2010.

Jeszcze gorszy obraz szachownicy gruntów ksztaátuje siĊ w odniesieniu do

Jeszcze gorszy obraz szachownicy gruntów ksztaátuje siĊ w odniesieniu do

W dokumencie 18 Kierunki przeobrażeństrukturalnych oraz uwarunkowaniarozwoju rolnictwai obszarów wiejskich (Stron 114-126)