1
S P I S Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I — h %.Q£Qy...
?5 . H . W ...T._ Z O P Ą / .W Ź l& t...
1/1. Relacja y M , S , / ^ “ Ą c ^ c k ą '
I/2. Dokum enty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora
I/3. Inne m ateriały dokum entacyjne dotyczące osoby relatora
II. M ateriały uzupełniające relację \ j lć. A $ t 5. Ątf
111/1 - M ateriały dotyczące rodziny relatora \J k
III/2 - M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - M ateriały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) t/U. -S.• ^ 3
III/4 - M ateriały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r.
III/5 - inne... yS-k'°U
IV. Korespondencja
V. N a z w is k o w e karty in fo rm a c y jn e C-'
VI. F o to g ra fie '< cj ( yl~t-
2
3
B ó ż a B E D N O B Z z domu W r ó b e l , p s e u d . " I z a " , " G r a ż y n a J a n i c k a " , c z ł o n e k o r g . " 0 j c z y z n a " , ł ą c z n i c z k a D e l e g a t u r y BP n a K r a j , S e k c j i Z a c h o d n i e j .
U r o d z i ł a m s i ę 20 p a ź d z i e r n i k a 1 92 0 r . w S o ś n i c y ( o b e c n i e d z i e l n i c a G l i w i c ) j a k o c ó r k a J ó z e f a W r ó b l a i m a t k i W i k t o r i i . Oj c i e c , ma
s z y n i s t a k o l e j o w y , , u d z i e l a ł s i ę w p o l s k i m r u c h u i b r a ł u d z i a ł w I I I p o w s t a n i u ś l ą s k i m . W 1922 r o k u r o d z i c e p r z e p r o w a d z i l i s i ę d o K a t o w i c , g d z i e u k o ń c z y ł a m 9 - l e t n i ą s z k o ł ę w y d z i a ł o w ą . M a t u r ę z d a ł a m w L i c e u m Handlowym i m . M a r s z a ł k a J ó z e f a P i ł s u d z k i e g o w C h o r z o w i e w 1939 r o k u . W o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m u d z i e l a ł a m s i ę w h a r c e r s t w i e . K i l k a d n i p r z e d wy buch em I I w o j n y ś w i a t o w e j , na w ł a s n ą p r o ś b ę ,
s k i e r o w a n a z o s t a ł a m d o p r a c y s p o ł e c z n e j n a p l a c ó w k ę e w a k u a c y j n ą do
■jff^dzin, na g r a n i c ę - p o l s k o - n i e m i e c k ą ( k . T y c h ) . P r z e d w k r o c z e n i e m w o j s k n i e m i e c k i c h o p u ś c i ł a m L ę d z i n y i w c h f ) a ) k t e r z e s a n i t a r i u s z k i p r z e s z ł a m z p u ł k i e m ł ą c z n o ś c i z B i e l s k a s z l a k w o j e n n y aż d o Toma
s z o w a L u b e l s k i e g o . W k o ń c u w r z e ś n i a 1939 r . p o w r ó c i ł a m do K a t o w i c . Od p i e r w s z y c h d n i o k u p a c j i mój dom r o d z i n n y s t a ł s i ę o ś r o d k i e m p r a c y p o d z i e m n e j . O d b y w a ł y s i ę t u s p o t k a n i a k o n s p i r a t o r ó w , u k r y w a
l i s i ę p o s z u k i w a n i p r z e z g e s t a p o , p r z e c h o w y w a n o b r o ń , a t a k ż e l e k a r s t w a p r z e z n a c z o n e d l a w i ę ź n i ó w O ś w i ę c i m i a . P r z e z dwa l a t a w y s y ł a ł a m t a k ż e dwom j e ń c o m - o f i c e r o m p a c z k i do O f l a g u I t z e h o e X A . D z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a n a s i l i ł a s i ę w 1941 r . , gdy n a w i ą
z a n e z o s t a ł y k o n t a k t y - t a k ż e r o d z i n n e - p o p r z e z m a ł ż e ń s t w o m o j e j s i o t r y Ł u c j i ż p o r . K o n s t a n t y m Kempą p s e u d . " T a d e u s z " , c z ł o n k i e m ZWZ-AK, a p ó ź n i e j t a k ż e p r a c o w n i k i e m D e l . B P na K r a j S e k c j i Z a c h o d n i e j .
'jst y c z n i u j
W'rT 9 T 3 ~ f T p r z e n i o s ł a m s i ę d o K r a k o w a . P r z y j ę t a z o s t a ł a m w p o - • c z e t c z ł o n k ó w o r g . " O j c z y z n a " i p r a c o w n i k ó w D e p a r t a m e n t u I n f o r m a c j i
_w Wars z a w i e ^
i P r a s y , z a p r z y s i ę ż o n a V ^ r ź e z k i e r o w n i k a D z i a ł u Ś l ą s k i e g o S e k c j i Z a c h o d n i e j D e l . B P na K r a j - Z b y s z k o B e d n o r z a , p s e u d . " J ó z e k " .
4
P e ł n i ł a m f u n k c j ę ł ą c z n i c z k i n a t r a s i e Ę r a k ó w - W a r s z a w a , W a r s z a w a - Kr akó w d l a S e k c j i Z a c h o d n i e j i " O j c z y z n y " . M a t e r i a ł y : c z a s i p i s m a , k s i ą ż k i , i n s t r u k c j e i t p . o d d a w a ł a m w K r a k o w i e p r o f . A l f r e d o w i J e - s i o n o w s k i e m u p s e u d . " S z y m o n ( z g i n ą ł w o b o z i e k o n c . ) . 1 m a r c a 1944 r . z o s t a ł a m a r e s z t o w a n a p r z e z g e s t a p o w K r a k o w i e n a s k u t e k w s y p y ś l ą e k i e j k o m ó r k i " T a d e u s z a " ( p o w i e s z o n y w O ś w i ę c i m i u w p i e r w s z y c h dnia]śXi, s t y c z n i a 1945 r ) . A r e s z t o w a n e z o s t a ł y t a k ż e m . i n . m o j e d w i e s i o s t r y K l a r a i Ł u c j a , ż o n a " T a d e u s z a . Mni e u d a ł o s i ę u c i e c z r ą k g e s t a p o w d n i u a r e s z t o w a n i a . U k ry w a ł a m s i ę n a j p i e w po d K r ak o we m, a p ó ź n i e j w r ó ż n y c h w s i a c h w o k o l i c a c h T a r n o w a . Po o t r z y m a n i u n o w e j k e n n k a r - t y na n a z w i s k o G r a ż y n a J a n i c k a p r z e n i o s ł a m s i ę d o G o s z k o w i c , po p o w s t a n i u w a r s z a w s k i m , g d z i e w g r u d n i u 1944 z a w a r ł a m m a ł ż e ń s t w o z e Z b y s z k o B e d n o r z e m , ~moim' b e z p o ś r e d n i m s z e f e m .
W 1945 r . w r ó c i ł a m w r a z z mężem na Ś l ą s k d o G h o r z o w a . Mąż z a j ą ł s i ę p r a c ą l i t e r a c k o - p u b l i c y s t y c z n ą d o t . g ł ó w n i e t e m a t y k i z i e m z a c h o d n i c h . W 1 9 4 9 r . z o s t a ł a r e s z t o w a n y i s k a z a n y na 15 l a t w i ę z i e n i a z a t z w . " z d r a d ę O j c z y z n y " . W 1951 r . mąż z o s t a ł , n a s k u t e k i n t e n s y w n y c h s t a r a ń ( m . i n . B o l e s ł a w a P i a s e c k i e g o ) z w o l n i o n y . Od 1954 r . m i e s z k a m y w O p o l u .
P o d j ę ł a m p r a c ę w d z i e n n i k a r s t w i e , n a j p i e r w w p i s m a c h P a x u -
" S ł o w i e P o w s z e c h n y m " i " K a t o l i k u " , p ó ź n i e j w Z a c h o d n i e j A g e n c j i P r a s o w e j , k t ó r e j n a c z e l n y m r e d a k t o r e m b y ł Edmund M ę c l e w s k i , s z e f i k o l e g a k o n s p i r a c y j n y mego m ę ż a . Po l i k w i d a c j i Z a c h o d n i e j A g e n c j i P r a s o w e j p r z e z 10 l a t w s p ó ł p r a c o w a ł a m z I n t e r p r e s s e m , D z i a ł e m
Z a g r a n i c z n y m , p u b l i k u j ą c a r t y k u ł y h i s t o r y c z n e i k u l t u r a l n o - s p o ł e z z - ne d o t . Ś l ą s k a . W 1968 r . p r z e s z ł a m d o p r a c y w C e n t r a l n y m Muzeum J e n i e c k i m w Ł a m b i n o w i c a c h - O p o l u i z a t r u d n i o n a tam b y ł a m do 1 9 97 x
N i e n a l e ż a ł a m do ż a d n e j p a r t i i ; b y ł a m w i e l o l e t n i m c z ł o n k i e m S t o w a r z y s z e n i a D z i e n n i k a r z y P o l s k i c h ( d o 1981 r . ) . W 1973 r . u z y s k a ł a m w W y ż s z e j S z k o l e P e d a g o g i c z n e j w O p o l u m a g i s t e r i u m z h i s t o r i i .
5
W 1 972 r . z o s t a ł a m o d z n a c z o n a K r z y ż e m K a w a l e r s k i m O r d e r u O d r o d z e n i a P o l s k i , w 1979 o d z n a k ą Z a s ł u ż o n e g o D z i a ł a c z a K u l t u r y , w 1984 Me da le m 4 0 - l e c i a P o l s k i L u d o w e j , w 1989 Me da le m R o d ł a , w 1990 o t r z y m a ł a m n a g r o d ę i m . k s . A l e k s a n d r a S k o w r o ń s k i e g o w O p o l u , w 1995 r . K r z y ż A r m i i K r a j o w e j i O d z n a k ę W e t e r a n a Walk o N i e p o d l e g ł o ś ć .
D r u k i e m w y d a ł a m : " I n f o r m a t o r - T w ó r c z o ś ć p l a s t y c z n a w o b o z a c h j e n i e c k i c h " O p o l e 1 9 6 9 ; " T a j n e P e d a g o g i u m Z i e m Z a c h o d n i c h w W a r s z a w i e 1 9 4 2 - 1 9 4 4 " O p o l e 1 9 7 5 ; " L a m s d o r f - Ł a m b i n o w i c e - Z b r o d n i e , C i e r - p i e n i a - P a m i ę ć " K a t o w i c e 1 9 8 1 ; " D r u t o p a s a ł w k r ą g . A n t o l o g i a P o e z j i j e n i e c k i e j z l a t 1 9 3 9 . 1 9 4 5 " O p o l e - C z ę s t o c h o w a 1 9 8 4 ; "Aby m o g l i p r z e t r w a ć . P o m o c d l a p o l s k i c h j e ń c ó w w o j e n n y c h w n i e w o l i W e h rm a ch t u 1 9 3 9 - 1 9 4 5 " O p o l e 1989*
P r a c e w w y d a w n i c t w a c h z b i o r o w y c h : " L u d z i e s p o d z n a k u R o d ł a " , O p o l e 1 9 7 5 ; f' Ś l ą s k w w a l c e . A n t o l o g i a p i ś m i e n n i c t w a p o ś w i ę c o n e g o w a l c e l u d u ś l ą s k i e g o w l a t a c h l 9 l 8 - l 9 4 5 " W a r s z a w a 1 9 7 5 ; "Z l a t w o j n y , o k u p a c j i i o d b u d o w y " W a r s z a w a 1 9 7 7 ; " T o b i e P o l s k o . S z k i c e b i o g r a f i c z n e d z i a ł a c z y r u c h u n i e p o d l e g ł o ś c i o w e g o n a Górnym Ś l ą s k u " Op o
l e 1 9 8 1 ; " D z i a ł a l n o ś ć s p o ł e c z n o - n a r o d o w a i p o l i t y c z n a k o b i e t n a Górnym Ś l ą s k u w XX w i e k u " U n i w e r s y t e t O p o l s k i , O p o l e 1 9 9 7 -
D z i a ł a l n o ś ć m u z e a l n a P r z y g o t o w a ł a m k i l k a w y s t a w j e n i e c k i c h ,
t a k ż e w j ę z y k u n i e m i e c k i m , z k t ó r ą o d w i e d z i ł a m k i l k a m i a s t w Niem R e p u b l i c e F e d e r a l n e j .
6
R ó ż a W r ó b l o w n a - B e d n o r z o w a , p s . " I z a M, G r a ż y n a J a n i c k a
u r o d z o n a 20 p a ź d z i e r n i k a 1 920 w S o ś n i c y - G l i w i c a c h Y w y c h o w y w a ł a s i ę w K a t o w i c a c h , d o k ą d r o d z i c e , J ó z e f i W i k t o r i a , p r z e p r o w a d z i l i s i e p o p o d z i a l e Ś l ą s k a ( o j c i e c b y ł p o w s t a ń c e m ) . M a t u r ę z d a ł a w 1939 r . K i l ka d n i p r z e d w y b uc h e m I I w o j n y ś w i a t o w e j z g ł o s i ł a s i ę do p r a c y w p l a c ó w c e e w a k u a c y j n e j nad g r a n i c ą p o l s k o - n i e m i e c k ą , s ł u ż ą c P o l a k o m - u c i e - k i n i e r o m . M i e j s c o w o ś ć z w a ł a s i ę L ę d z i n y , o b e c n i e w ł ą c z o n e do T y c h .
W p i e r w s z y c h d n i a c h w r z e ś n i a d o ł ą c z y ł a do w o j s k a . Z p u ł k i e m ł ą c z n o ś c i p r z e s z ł a s z l a k w o j e n n y a ż d o T o m a s zo wa L u b e l s k i e g o . W k o ń c u w r z e ś n i a p o w r ó c i ł a d o K a t o w i c . Dom W r ó b l ó w b y ł m i e j s c e m s p o t k a ń k o n s p i r a t o r ó w . C a ł a r o d z i n a z a a n g a ż o w a n a b y ł a w w a l c e p o d z i e m n e j i1b r a t A l o j z y , R ó ż a , K l a r a , i u c j a i j e j mąż K o n s t y n t y Kempa. W s t y c z n i e 1 9 43 r . R ó ż a w y j e c h a ł a d o K r a k o w a i z o s t a ł a z a p r z y s i ę ż o n a p r z e z Z b y s z k a B e d - n o r z a . ' W s t ą p i ł a do o r g a n i z a c j i " O j c z y z n a " , b y ł a k u r i e r k ą Ś l ą s k i e j D e l e g a t u r y , D e p a r t a m e n t u I n f o r m a c j i i P r a s y na l i n i i K r a k ó w - W a r s z a - wa . P r z e w o z i ł a m a t e r i a ł y z K r a k o w a od " S z y m o n a " - A l f r e d a J e s i o n o w - s f e g o ( p r z e d w o j e n n y p r o f e s o r g i m n a z j a l n y i k r y t y k l i t e r a c k i ^ a Ś l ą s k u ) do " J ó z k a " - Z b y s z k a B e d n o r z a .
1 m a r c a 1944 r . w i e l k a f a l a a r e s z t o w a ń n a Ś l ą s k u o b j ę ł a t a k ż e k o n s p i r a t o r ó w w K r a k o w i e . A r e s z t o w a n i z o s t a l i : " S z y m o n " , Rózdj. c z y l i " I z a "
i d r u g a ł ą c z n i c z k a - " M a r i a " - H e l e n a H e r m a nn ow a. R ó ż y u d a ł o s i ę z b i e c z r ą k G e s t a p o . Po d n a z w i s k i e m G r a ż y n a J a n i c k a u k r y w a ł a s i ę p o d T a r -
, t
nowem. W g r u d n i u t e g o ż r o k u w y s z ł a zamąż z a Z b y s z k a B e d n o r z a ( ś l u b o d b y ł s i ę p o d f a ł s z y w y m i n a z w i s k a m i ) k t ó r e m u u d f ał a s i ę u c i e c z k a z o b o z u p r a c y / z e S p e l l e n , n a z a c h o d z i e N i e m i e c .
Po w o j n i e p o w r ó c i ł a z mężem na Ś l ą s k , u k o ń c z y ł a s t u d i a h i s t o r y c z n e w O p o l u , p r a c o w a ł a k i l k a n a ś c i e l a t w d z i e n n i k a r s t w i e , a p o t e m w C e n t r a l n y m Muzeum J e ń c ó w W o j e n n y c h w i i a m b i n o w i c a c h - O p o l u . J e s t ai t a r k ą k i l k u k s i ą ż e k o r a z w i e l u r o z p r a w i a r t y k u ł ó w .
2 . ‘H y
7
8
U n i w e r s y t e t O p o l s k i
RÓŻA b e d n o r z
" D z i a ł a l n o ś ć s p o ł e c z n o - n a r o d o w a i p o l i t y c z n a ^ ' k o b i e t na Górnym Ś l ą s k u w XX w i e k u "
O p o l e 19 97
p o d r e d a k c j ą n a u k o w ą H e l e n y K a r c z y ń s k :|
'{u aJUjl t m
*
Kobiety śląskie w Warszawie w okresie drugiej wojny
światowej
(działalność konspiracyjna w ram ach Delegatury Rządu Polskiego na Kraj,
Sekcji Zachodniej
oraz organizacji „Ojczyzna”)
W ie lu m ieszkańców Śląska o p u ściło sw o je dom y rod zin n e i zo staw iło d o ro b e k ca łe g o życia w e w rześniu 1939 r., jeszcze przed w ybu chem w ojny bądź w ram ach ak cji ew ak u acyjn ej, bądź dobrow olnie. P o zajęciu Śląska przez armię hitlerow ską i rozpoczęciu krw aw ych represji d ecyzję o p u szczenia Śląska podejm ow ali dalsi m ieszkańcy miast i wsi, głów nie ci, którzy poch od zili z in
nych region ów Polski, m ieli bow iem nadzieję, iż znajdą m iejsce sw ej dalszej egzystencji w daw nych rodzinnych stronach. Szerzący się coraz bardziej n iem ie
cki terror zm usił także rodow itych Ślązaków do opu szczenia w łasn ej ziem i rodzinnej. Szczeg ó ln ie zagrożona była in teligencji (o so b y zajm ujące przed
1939 r. w ażne stanow iska w polityce, kulturze, o św iacie) oraz m łodzież.
Miastem najbliższym , a zarazem najbardziej zw iązanym ze Śląskiem był .Kraków. T am też przed e w szystkim podążali Ślązacy szu kający w m iarę bezp ie-
; cznego m iejsca. Ale przecież polskiej inteligencji, szczególnie n auczycielom , nie . chodziło w yłącznie o zap ew nienie so bie pracy i m ieszkania. Nadal czuli się odpowiedzialni za m łodzież pozostałą na Śląsku, która pod d aw ana była b e z względnej germ anizacji. Kontakty p ed agogów ze Śląska z m łod zieżą naw iązane Zostały już jesien ią 1939 r. Nie był to, oczyw iście, ruch m asow y. Polacy, m ający możność leg aln eg o przekraczania granicy pom iędzy G eneraln ym G u bern ato r
stwem a Śląskiem , dostarczali tw orzącym się tu tajnym k om p letom szkolnym Programy i książki d o nauki. D ziałania takie były dużym zagrożeniem dla
—
Treść referatu (oprócz bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu) oparta jest na własnych 1 ; ’'kBn°nłn*eniaCk autor*ci z *at Pra<-7 w Delegaturze RP na Kraj i organizacji „Ojczyzna” oraz na gg|Jgg«nłaktach z wymienionymi w referacie osobami w czasie okupacji i w latach powojennych.
9
obydw u stron, lecz w ów czas o b o w iązek patriotyczny staw iało się p o n ad w łasne b ezp ieczeń stw o . G odzi się tu w sp o m n ieć, że w styczniu 1940 r. pow stało w K rakow ie sp ecjaln e Kuratorium , k tó reg o k ierow n ikiem został Ja n Sm oleń, były n auczyciel P o lsk ieg o G im nazjum w B ytom iu. W o k ó ł n ieg o sk u p iło się g ro n o p ed ag o g ó w z K atow ic: M ieczysław a M itera-D obrow olska, T ad eu sz D o
brow olsk i, M iłosz Sołtys, H elen a M oskw ian k a-Fikow a i in. D o akcji pom ocy m łod zieży szk oln ej w łączyły się także h arcerki, zaró w n o te, któ re przebyw ały na Śląsku, jak i te, k tóre przybyły do K rakow a ze Śląska. P ed ag og iczn a „opieka nad Śląsk iem ”, m im o p o n o szo n y ch strat, trw ała do k o ń ca w ojny.
Ślązacy w W arszaw ie
W W arszaw ie, ze w zględu na znaczną o d leg łość i raczej luźne zw iązki stolicy ze Śląskiem , znalazło się znacznie m niej Ślązaków , aniżeli w przygranicz
nych rejo n ach Śląska. M im o to m ożna p o k u sić się o stw ierd zen ie, że ich w kład w fu n k cjo n o w an ie p o d ziem n eg o państw a p o lsk ieg o był znaczny. N ajw ażniejsze fu n k cje w tajnych strukturach państw ow y ch pełnili co praw da m ężczyźni, ale dodajm y, że bez p o m o cy k o b iet zatrudnionych w ch arakterze łączn iczek , kurie
rek, sek retarek, m aszynistek, obsłu gu jący ch punkty (skrzy nki k o n tak to w e ) nie by ło by m ożliw e tak spraw ne, w w arunkach stałeg o zagrożenia, fu n k cjo n o w an ie w szystkich resortó w cyw ilnych p o d ziem n eg o państw a p o lskieg o.
W różnych o k o liczn o ściach i w różnym czasie „oku pacyjnej n o cy ” zjaw iali się Ślązacy — w tym k ob iety — w n iezło m n ej stolicy. D o tajnej służby w ch o d ziło się czasem na sk u tek p rzy p ad ko w eg o spotkania sw o jej p ro feso rk i lub p rofesora na w arszaw skiej ulicy, alb o też k oleżan k i z ław y szk o ln ej. B yw ało, że kontakt z konsp iratorem ułatw iali krew ni, którzy w cześn iej zam ieszkali w W arszaw ie alb o też w arszaw iacy w ynajm u jący m ie s z a n ia lub p o k o je w sw oich dom ach.
O czy w iście sp o tk an ia p rzypad kow e nie były ró w n o zn aczn e z p rzy jęciem do grona konsp iratorów . G estap o zw erbo w ało n iem ałą liczb ę N iem ców ze Śląska d o w ychw ytyw ania p o lskich konsp iratorów ; dlatego n ależało przez dłuższy czas o b serw o w ać p rzed w o jen n eg o zn ajo m eg o, by się p rzek o n ać, czy je st godny zaufania. P rzyjęcie w p o czet p raco w n ik ó w p o d ziem n eg o państw a p o lsk ieg o zw iązane było ze zło żen iem przysięgi następ u jącej treści:
„Pragnąc służyć Państwu i Narodowi Polskiemu, wstępuję w szeregi Państwowej Służby Cywilnej, podległej prawowitemu Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej, znajdującemu się za granicą, a działającemu przez upełnomocnione przedstawicielstwo w kraju. Oświadczam, że w pełni świadom jestem przyjętej odpowiedzialności i grożącego mi niebezpieczeństwa ze strony wroga oraz zobowiązuję się do karnego i bezwzględnego wykonywania powierzonych mi obowiązków i rozkazów swych przełożonych. Przysięgam wobec Boga Wszechmogącego, wobec całego Narodu Polskiego i wobec wewnętrznych nakazów własnego sumienia, że nigdy i nikomu nie powiem, co i gdzie robiłem, że nigdy i nikomu nie ujawnię posiadanych przeze mnie wiadomości, choćbym to miał przypłacić życiem. Tak mi dopomóż Bóg”.
10
K O B IE T Y ŚLĄSKIE W W A R SZA W IE W OKRESIE ... 85
Początki zachodniej k on sp iracji w W arszaw ie
Je sie n ią 1939 r. grupa polskiej inteligencji zaw iązała w Poznaniu tajną organizację p od nazw ą „Ojczy
zn a”, zw aną także „O m ega”. O d tej grupy w yszła inicjatyw a naw iązania b ezp o śred n ie g o kontaktu z Rządem Polskim na em igracji.
Po uzgod nieniu, za p o śred n ictw em kuriera H anki Św ieżaw skiej, w ielu spraw z Rządem , p o w o łan o d o życia, naturalnie tajnie, D elegaturę Rządu P o lsk ieg o na Kraj w Poznaniu. Na jej cze le stanął w ybitny m ąż stanu, hr. A dolf B niński.
Niestety, n iem ieck a tajna p olicja rozp o częła m asow e aresztow ania polskiej inteligencji wr P oznańskiem . K onspiratorzy, którym u d ało się u nikn ąć areszto w a
nia, p o d jęli ryzyko przedostania się do G en eralnej G uberni. N ajaktyw niejsi osiedlili się w W arszaw ie i tu kontynu ow ali podjętą pracę.
Id eą przew od n ią „O jczyzny” była praca dla p olskich ziem zach od n ich i to nie tylko tych p rzed w rześniow ych, ale i daw nych ziem piastow skich p o O drę i Nysę Łużycką. P oznań scy intelektu aliści — podajm y tu ch o ć kilka nazw isk: prof. dr Zygm unt W o jciech o w sk i, W itold Grot, Edward Piszcz, Stanisław Sm oczkiew icz, Kirył So snow ski, Ju liu sz K olipiński, ks. inf. J ó z e f Prądzyński — w brew faktom i rzeczyw istości w której żyli, w ierzyli w głów ną id eę „O jczyzny”, to znaczy w id eę odrzańską. Myśl zachod nia zdobyw ała coraz szersze kręgi w śród działa
czy ze Śląska, P ozn ań sk iego , Pom orza. Zw'olna d ołączały d o nich rów nież środ ow iska konsp iracji w arszaw skiej.
W styczniu 1940 r. W itold G rot założył w W arszaw ie k om ó rk ę „O jczyzny”.
Pierw szym zadaniem „O jczyzny”, na terenie w arszaw skim , b y ło zorganizow anie w ysied lonych o só b z ziem zachod nich , dalej utw orzenie dla nich, szczegó ln ie dla m łodzieży, tajnych k o m p letó w szkolnych, udzielanie im p o m o cy m aterialnej, a także dostarczanie im w iad o m o ści o tym, co d zieje się na o p u szczo n y ch przez nich ziem iach. Z bierano także w iadom ości i przesyłano do P olak ów m ieszkają
cych na ziem iach zachodnich. O d roku 1941 „O jczyzna” w yd aw ała „Biuletyn Z ach o d n i”. Jed n y m z najw iększych osiągn ięć człon ków „O jczyzny” by ło p o w o łanie w 1940 r., przy D elegaturze Rządu na Kraj, Biura Zachociniego, któ reg o dyrektorem został Stanisław Tabaczyński (były redaktor kato w ickiej „Polonii”).
D ziałacze Biura Z ach o d n ieg o zabiegali o to, by spraw y i interesy p olityczne ziem zach od n ich znalazły w łaściw e m iejsce w centralnej organizacji tajnego aparaai p ań stw o w eg o . Przy Biurze Zachodnim p ow stało Biuro O św iato w o -Szko ln e, które zain icjow ało i w sp ółorg an izow ało Tajny Uniw ersytet Z achodni w W arsza
w ie, T ajn e Kursy D ziennikarskie i roztaczało o p iek ę nad tajnym nauczaniem na poziom ie średnich szkół.
Grupa śląskich działaczy w stąpiła do „O jczyzny” i w łączyła się aktyw nie w prace Biura Z ach o d n ieg o . Pow iększała się też z każdym m iesiącem w „Oj
czy źn ie” liczba członków -Ślązaków '. Jesien ią 1941 r. śląska grupa była na tyle liczna, a przede w szystkim zdolna do sam od zielnego działania, że utw orzyła
% ?’ ■
r
11
86 Róża Bednorz
przy Biurze O św iatow o-Szkoln ym w łasną k om órkę, tzw. Śląskie B iu ro Szkolne.
K ierow nikiem Biura został dr Kazim ierz P op io łek , znany i ce n io n y na Śląsku pedagog, a w spom agali g o w W arszaw ie m .in. p ro feso r gim nazjalny i działacz polityczny Alojzy Targ p seu d onim „Marcin” i dr Stefania M azurków na. F u n k cję sekretarza Biura pełnił Slaw czyk, a łączniczką była C zesław a Im ielanka. B iu ro m iało sw oich praco w n ikó w także w K rakow ie oraz b ezp o śred n i k ontakt z pedagogam i na Śląsku poprzez kuriera — Jó z e fa Norka.
B iu ro O św iato w o -Szko ln e oraz Śląskie B iu ro Szkolne zostały w roku 1943 p rzejęte przez D epartam ent O św iaty i Kultury D elegatury RP na Kraj.
Śląska „Anna”
— d r Stefania M azurków na
Je d n ą z najaktyw niejszych śląskich p o staci działają
cy ch w „O jczyźnie” i w B iu rze Z achodnim w W ar
szaw ie była urod zona w Siem ian o w icach Śląskich w 1900 r. — Stefania M azurków na. W ychow yw ała się w patriotycznym dom u polskim . Po u k o ń czen iu n iem ieck ieg o liceum w Bytom iu k o n ty n u o w ała naukę w w yższym liceum ped agogiczn ym w B rack el (W estfalia), gdzie złożyła egza
m in n auczycielski. N astępnie przeniosła się, w celu u zu p ełn ien ia w ied zy z za
kresu historii i kultury polskiej, do W yższego Liceum P ed ag o g iczn eg o w P ozna
niu. W lutym 1919 r., zapisała się na pow stały w Poznaniu po lski uniw ersytet.
Studia przerw ała jed n ak już w następnym roku. P ow róciła do Siem ian ow ic, by w łączyć się w prace ośw iatow o-ku lturalne w gorącym czasie powrstań, kiedy w ażyły się losy Śląska.
W roku 1922 p o d jęła na Śląsku w łączonym do Polski, w M ysłow icach, pracę nau czycielską w polskim gim nazjum . R ów n o cześn ie kontynu ow ała studia na U niw ersytecie Jag iello ń sk im w K rakow ie, które u ko ń czy ła w 1932 r. o broną pracy d oktorskiej z zakresu filologii an gielskiej, jak o pierw sza Ślązaczka w dzie
jach tego uniw ersytetu. D o roku 1937 uczyła języ k ó w an g ielsk ieg o i n ie m ie ck ie
g o w liceach K atow ic i C horzow a. W tym czasie p ełn iła także fu n k cję kierow n i
ka o g n isk a m eto d y czn eg o (tych dwu języ k ó w ) i sp raw ow ała nad zór nad bibliotekam i n iem ieck ich szkół m niejszościow y ch na Śląsku. W roku 1938 o b jęła stano w isko instruktorki języ ka n iem ieck ieg o w W arszaw ie, w M inisterstw ie W ych ow ania R eligijnego i O św iecen ia Publicznego.
O d pierw szych dni oku p acji dr S. M azurków na w łączyła się w nurt p o d zie
m nej ośw iaty, korzystając z szerok ich k ontaktów w środ ow isku n au czycielskim stolicy. O ficjalnie zatrudniona była w szk ole rybackiej (m ło d zież p o lsk a m ogła p o b ierać naukę tylko w szk ołach zaw odow ych). Po zw iązaniu się z pozn ańską grupą w stąpiła do „O jczyzny”, zaangażow ała się w d ziałaln ość tej organizacji i Biura O św iato w o -Szko ln ego . Przybrała p seud on im „Anna” w naw iązaniu do
12
K O B IE T Y ŚLĄSKIE W W A R S Z A W IE W OKRESIE ... 87
G ó iy św. Anny — m iejsca kultu religijn ego i w alk pow stańczych. Na niw ie w alki o ziem ie zach o d n ie sp otykała się z w ielo m a działaczam i śląskim i, m .in. z drem K azim ierzem P op io łk iem , A lojzym Targiem , Stanisław em W yrębskim , a także z niektórym i sw oim i w ych o w an k am i. B yła członkiem kilku tajnych kom isji do spraw nauczania w o k resie o k u p acji oraz kom isji przygotow ującej program y szkolne i p rzed szkolne na lata p o w o je n n e na tzw. ziem iach p ostu low anych .
W lecie 1941 r., jeszcze przed p o w o łan iem do życia Śląskieg o Biura Szk o ln e
go, spotkali się trzej śląscy konsp iratorzy: K. P op iołek, A. Targ i S. M azurków na w m ieszkaniu matki P op io łk a przy ul. B o d u en a 5. D ok to r „Anna” w ystąpiła z p rop ozy cją założenia w W arszaw ie T a jn eg o Pedagogium Ziem Z achodnich, pon iew aż uw ażała, że trzeba przygotow ać kadrę pedagogiczn ą do pracy z m ło dzieżą, która p o d legała w n iem ieck iej szk o le p ro ceso m w ynaradaw iającym . T en m arzycielski pom ysł ,A n n y ” w m o m en cie , gdy zza okn a d o ch o d ziło gło śn e w iw atow anie „panów Europy” z p o w o du zajęcia k olejn y ch teren ó w Związku R adzieckieg o został przychylnie przyjęty przez k o leg ó w i sp otk ał się także z ak cep tacją kierow n ika Biura O św iatow o-Szkoln ego, księdza M aksym iliana R odego.
M azurków na rozp o częła en e rg iczn e przygotow ania zw iązane z u ru ch o m ie
niem w ym arzonej uczelni. W erb o w ała w ykład ow ców i p ro feso ró w o najw y
ższych kw alifikacjach, ze zn ajo m ością historii i kultury ziem zach o d n ich . Zaan
g ażo w ała m .in. prof. dra R om arja P ollak a z U niw ersytetu P o zn ań sk ie g o ; psy ch o lo g a i filozofa Ja n in ę T u m ińską, która w latach plebiscytu na Śląsku uczyła p olskie dzieci; ks. Edw arda K osibow icza (p o n ió sł śm ierć w czasie P o w stania W arszaw skiego); Jó z e fa C zek alsk ieg o , p ó źn iejszeg o p ro feso ra U niw er
sytetu P oznańskiego; znane i w y so k o ce n io n e profesorki liceó w p ed ag o g icz
nych: W ik to rię C zap ó w , Ja d w ig ę D ip p lo w ą, Ludw ikę Je le ń s k a , Z by szk o B ed norza —- literata, A lojzego Targa i innych. N iełatw o było d otrzeć do kandy
datek na studentki. M usiały to by ć o so b y god n e zaufania, d ek laru jące c h ę ć pracy po w ojnie na ziem iach o d zyskanych. „Anna” znalazła je w śród m łod zieży z tych terenów , a także w śród w arszaw ianek. Pedagogium nie m iało ani sw o je g o budynku, ani sekretariatu, ani g abinetu d yrektorskiego. D yrektorka P edagogiu m Ziem Zachodnich, którą została dr Stefania M azurków na, przyjm ow ała grono p ed ag o giczn e i studentki w sw oim bard zo ciasnym m ieszkanku na ul. W ilczej 52. Nazwiska, a raczej p seud on im y p ed ag o gó w i studentek, godziny i m iejsca lek cy jn e nie były n o to w an e w d zien n ik ach tylko w głow ie. Czasam i m ożna było co ś zanotow ać, ale na takiej k arteczce, która nie budziła zainteresow ania.
N ieo cen io n ej p o m o cy w fu n k cjo n ow an iu Pedagogium , k tóre zaczęło działać w m arcu 1942 r., udzielała łączniczka-stu d entka Stanisław a C ieślak (p o w ojnie u kończyła psy ch o lo g ię na U n iw ersy tecie Poznańskim ).
Z ajęcia odbyw ały się w kilkunastu m ieszkaniach stud entek i w yk ład o w có w . G rupy liczyły 5— 7 o só b . W ięk sze zgrom adzenia, naw et w m ieszk an iach , były przez w ład ze h itlerow skie zakazane. Każda grupa m iała sw oją o p ie k u n k ę . Po przerobieniu cało ści m ateriału i od byciu praktyki pedagogiczn ej — przew ażnie w szk ołach lub p rzed szkolach prow ad zonych przez zak on n ice — studentki (był
13
Róża Bednorz
tylko je d e n student — p o eta Jó z e f Ryszka ps. „Szczepon”, który nie u ko ń czy ł nauki, został rozstrzelany przez N iem ców ) skład ały ustne i p isem n e egzam iny przed kom isjam i egzam inacyjnym i pow ołanym i przez tajne w ład ze ośw iatow e.
D yplom y zostały zło żo n e w bezp ieczn ym m iejscu . W ym agania w o b e c stu d en tek były duże, a m ateriał bard zo obszerny. Za to atm osfera na w yk ład ach była w yjątkow a. Były o n e p row ad zon e interesu jąco, a stosu n ek p ed ag o g ó w do stu d en tek życzliw y i p e łe n szacunku. Nauka — jak p o w o jn ie w sp o m in ały byłe studentki — była przyjem nością. Tru d no dziś o kreślić d o kład ną liczb ę k obiet, któ re przeszły przez Ped agogium Ziem Z achodn ich w W arszaw ie. P osłu giw an o się tylko pseud onim am i toteż trudno było ustalić po w ojnie, k to przeżył i czy p o zo stał w kraju p o Pow staniu W arszaw skim . B yw ało, że stud entki ro zp o czy n a
ły studia p otem przeryw ały je i to z różnych p o w o d ó w : aresztow ań , k o n ie c z n o ś
ci ukryw ania się, ch o ro by , itd. D yrektorka Stefania M azurków na p o d ała po w o jn ie, że Pedagogium , k tóre istniało do w ybu chu P ow stania W arszaw sk ieg o, u ko ń czy ły 4 4 studentki. N iektórzy autorzy w ydaw nictw p o w o jen n y ch , którzy p raco w ali w resorcie ośw iaty, liczbę tę zaniżają. W iad om o, że k ilk an aście ab so lw e n tek p o d jęło p racę pedagogiczną i to na ziem iach zach o d n ich .
D o pani D yrektor, ch o ć było to n ieb ezp ieczn e, przychod ziły studentki ze sw oim i k łopotam i i drobnym i radościam i. B yła dla nich jak m atka — udzielała rad, w skazyw ała, gdzie zd obyć m ogą p o trzeb n e p od ręczn iki, podtrzym yw ała na d uchu, p om agała finansow o, uczyła, jak się zach o w y w ać, by nie zdradzić tajem nicy istnienia uczelni.
D la „Anny” rozp oczął się po w o jn ie n astępny etap w ytężo n ej pracy. T rzeba b y ło realizow ać w ym arzone plany, a nie była to spraw a łatw a. P ow stałe przy M inisterstw ie Ziem O dzyskanych B iu ro O św iato w e m ian o w ało dr S. M azurków - nę w izytatorką szkolnictw a na ziem iach zachod nich. Przez dw a lata — w p o g o d ę i n iep o g o d ę — jeździła p ociągiem , w ojskow ym i transportam i, często p oru szała się piechotą, p o leżących w gruzach — i dodajm y — n ieb ezp ieczn y ch m iastach i m iasteczkach zachod nich w ojew ód ztw . O rganizow ała i kon trolow ała p olskie szkoły i przedszkola. N iejed n okrotnie p ełn ić m usiała rolę p o g oto w ia ratu nk ow ego, instytucji charytatyw nej, sp o ty k ając się z nędzą i sieroctw em .
W czasie podróży po Śląsku uśw iadom iła so b ie dramat m łod zieży śląskiej z p o lskich rodzin. M łodzież ta, która przeszła przez n ie m ie ck ie szkoły nie p o siad ała d ostatecznej zn ajom ości języka p o lsk ieg o , znała jed y n ie gw arę, co u niem o żliw iało jej dalszą ed u kację w po lskich szk ołach śred n ich i w yższych.
I znów w pad ła na „genialny” pom ysł — zorganizow ać taką szk o łę, która zgro
m adziłaby m łodzież śląską i m łodzież zap óźn ioną w nauce, przybyłą na Śląsk z innych regionów Polski. Pragnęła, aby rozp oczęli kształcen ie, ale w atm o sfe
rze w yjątkow ej, w ielkiej życzliw ości i p o m o cy przy ró w n oczesn y m ukazaniu różnych asp ek tó w polskiej kultury.
I tym razem dr Stefania przeprow adziła sw ój plan. Z organizow ała w O polu w 1947 r. Liceum dla D orosłych. W ciągu 3 lat istnienia tej szk oły p rzew in ęło się p rzez jej m ury 90 0 uczniów p o ch o d zen ia rod zim ego i p o n ad tysiąc z innych te ren ó w Polski. Su kces pani D yrektor — i w tej szk o le p ełniła fu n k cję d yrektorki
14
K O B IE T Y ŚLĄSKIE W W A R S Z A W IE W OKRESIE ... 89
— nie m a so b ie rów nego. M łodzież, p o u k o ń czen iu liceum , zd obyła tyle w iadom ości o gólnych i w iedzy z zakresu polskiej kultury, że m ogła się znaleźć w szereg ach studentów na p o lskich w yższych u czeln iach, a p o zakoń czeniu studiów o b ją ć od p ow ied zialne stanow iska, że w sp o m n ę tylko jed n ą ab so lw en tkę Liceum dla D orosłych — sen ato r prof. D orotę Sim onides.
N iestety, życie n ie szczęd ziło o k u p acyjn ej ,A n n ie ” przykrości i kło p o tó w . P olityczno-adm inistracyjne w ład ze O polszczyzny nakazały zam k n ięcie tej w sp a
niale fu n k cjo n u jącej p laców ki. Stefania M azurków na m im o tego nie załam ała się i nie u su n ęła z życia sp o łeczn e g o . P od jęła now ą inicjatyw ę. Założyła Liceum K o resp o n d en cy jn e w O polu , um ożliw iając d orosłej już m łodzieży zd obycie w ykształcenia. O d roku 1959 ro zp o częła pracę w W yższej Szkole P ed agogicznej w O polu na stanow isku kierow nika Studium Ję z y k ó w O bcy ch . Zm arła w O polu 3 II 1987 r., a p o g rzeb jej zgrom adził liczną rzeszę jej byłych w ych o w an k ó w oraz wielu k o leg ó w z lat oku pacji.
Śląską grupą m łodzieżow ą zajęło się szczegó ln ie k ierow nictw o „O jczyzny”.
B ezp o śred n im o p iek u n em został Alojzy Targ. D la tej m łodzieży organizow ane były w ykłady w ybitnych znaw ców tem atyki od rzańskiej. W szyscy czło n k o w ie tej grupy zostali „O jczyźniakam i” i p o d jęli k on k retn e zadania w różnych ag en dach Biura Z achod nieg o, a później Sekcji Z achodniej D elegatury RP na Kraj.
Prócz tego kształcili się jeszcze na Tajnym U niw ersytecie Ziem Z achodnich, w Tajnym Pedagogium Ziem Z ach odnich lub na K ursach D ziennikarskich.
HM aria-K arkoszka
K ierow niczą śląskiej grupy m łod zieżow ej w o k u p o w anej stolicy została M onika K arkoszka, pseud onim
„M onika”. Przed w ojną u ko ń czy ła liceum w K atow i
cach , znała p rzeto Stefanię M azurków nę i A lojzego Targa. W W arszaw ie znalazła się w raz z ojcem , który m usiał uchodzić ze Śląska, jako znany działacz w P iotrow icach Śląskich. O ficjaln ie p racow ała w sk lep ie cukierniczym Fuchsa na rogu M arszałkow skiej i K oszykow ej. Tu też, w tym sk lep ie „Nur fur D e u tsch e ”, do k tó reg o P olacy nie m ieli w stęp u , założyła „skrzynkę”, czyli punkt k on takto w y dla zach o d n ich konspiratorów . B y ło to ró w n ocześn ie m iejsce b ezp ieczn e, bo nie o b serw o w an e przez k onfid entów , ale zarazem bardzo n ieb ezp ieczn e dla p rzychodzących tu P olaków -kon spiratorów , no i dla sam ej M oniki. T en punkt k ontaktow y udało się utrzym ać aż do w ybuchu Pow stania W arszaw skiego.
M onika u ko ń czy ła Kursy D ziennikarskie. M ając m ożliw ość pracy dzieliła się sw oim i d ochodam i z k oleżan k am i i kolegam i żyjącym i w biedzie.
P o w o jn ie p racow ała przez p ew ien czas w dziennikarstw ie, a później w Z akładach G raficznych w K atow icach. Była żoną A lojzego Targa.
15
90
Eugenia K olbuszów na
Sekretarką „M arcina”, czyli A lojzego Targa była Eu
g en ia K olbuszów na, pseud onim „E w a”. „M arcin”
p ełn i w iele w ażnych funkcji w życiu p aństw a p o l
sk ieg o . Był m .in. w icew o jew o d ą śląskim , należał d o kierow nictw a „O jczyzny”, w yk ład ał w Tajnym Pedagogium , pisał artykuły do prasy p o d ziem n ej, itd.
K o lbu szó w n a op u ściła Śląsk, ściślej C horzów , gdzie u ko ń czy ła liceu m , wraz z rodziną. O jc ie c jej był n au czycielem poszukiw anym przez gestap o. D o k o n sp i
racji trafiła p o przypadkow ym sp o tk an ie sw eg o po w in o w atego , A lo jzego Targa.
K o lbu szó w n a przybrała p seud on im „Ewa”. O ficjalnie p racow ała o n a w firmie n iem ieck iej, której kierow nikiem został w ysied lony z Poznania, a p o ch o d zący ze Śląska, T e o d o r B iniaś, także czło n ek „O jczyzny”. „Florek” (b o taki był jeg o p seu d o n im ) p o w ażn ie zasilał fund usze „O jczyzny” i u dostęp n iał sw o je m ieszk a
nie na sp o tk an ia konsp iratorów . „Ewa” całym i godzinam i bieg ała p o W arszaw ie i d ostarczała obfitą k o resp o n d en cję „M arcina” w różne m iejsca. C zasem , jak zresztą w szystkie łączniczki, m ateriały u m ieszczała w koszy kach z jarzynam i, czasem w to rbach o p od w ójnym dnie, czasem , ce n n ie jsze i m n iejsze p rzen o siła w o so b isty m odzieniu.
,E w a ” ro zp o częła studia w Tajnym Pedagogium , a ró w n o cześn ie u czyła się d ziennikarstw a na kursach. W czasie Pow stania W arszaw sk ieg o p raco w ała u red aktora Stanisław a Ziem by, który red ag o w ał dla w ładz p o w stań czy ch i dla prasy p o w stań czej „Biuletyn K rajow y”. K olbuszów na d ocierała do zag ro żon y ch o d cin k ó w frontu i pisała reportaże do „Biuletynu”. U dało się jej, w raz z red ak to rem S. Z iem bą, przeżyć P ow stan ie W arszaw skie. W yw ieziona zo stała przez N iem có w d o o bo zu jen ie ck ie g o — Stalag IV B M iihlberg.
Po w yzw olen iu , zgodnie ze sw oim p rzyrzeczeniem , redagow ała g azety i cza
sop ism a na D oln ym Śląsku w raz ze sw oim bratem , M ieczysław em K olbuszem , także czło n k iem „O jczyzny” i m ężem Stefanem Trzcińskim , który ja k o w arsza
w iak d ołączył d o śląskiej grupy w latach w ojny.
E u g en ia Trzciń sk a zatrudniona była przez k ilkanaście lat w re so rcie handlu zag ran icznego. W latach o siem d ziesiątych w yjech ała wraz z m ężem d o Szw ecji.
Przed rokiem , p o śm ierci m ęża p o w ró ciła na stałe do O jczyzny.
Siostry Im ielanki
C zesław a, pseudonim „Sław ka” i Maria, p seu d onim
„Marysia” były córkam i śląskieg o p oety, E m anuela Im ieli. Przyjechały ze Śląska do W arszaw y i tu o d n a
lazły sw o je k oleżan k i z ław y szk oln ej oraz sw oich p rofesorów . B ez w ahania przyłączyły się obyd w ie d o grupy śląskich k onsp iratorów i zostały łączniczkam i
16
K O B IE T Y ŚLĄSKIE W W A R S ZA W IE W OKRESIE 91
„Ojczyzny” i Śląskiej D elegatury na Kraj. „Marysia” całym i godzinam i pisała dla irMarcina” różne m em oriały, opracow an ia, instrukcje i artykuły d o prasy p o d zie
mnej. „Sław ka” zaś biegała z m ateriałam i innych śląskich konsp iratorów , m.in.
K. P op iołka. „Sław ka” ukończyła też Kursy D zienn ikarskie.
W czasie Pow stania W arszaw skiego „Sław ka” p racow ała razem z K olbuszów - ną przy redagow aniu i zbieraniu m ateriałów do „Biuletynu K rajo w eg o ”. W czasie jednej z „wypraw” p o m ateriał prasow y pom ogła n ieść ran n eg o pow stańca, wtedy w łaśnie p ostrzelona została w obyd w ie nogi i w kró tce po w ojnie, na skutek doznanych ran, zmarła.
„Marysia” krzątała się rów nież przy redagow aniu i przepisyw aniu m ateriałów do „Biuletynu K rajo w eg o ”. Po w o jn ie w yszła za m ąż za B ru giera, p o zo stała w W arszaw ie i p o d jęła p racę nau czycielsk ą w w arszaw skich szk o łach . Zm arła kilkanaście lat tem u.
K rystyna K ow alska
A bsolw entką k ato w ick ieg o liceum była także Kry
styna K ow alska, p seu d onim „Krystyna”. I ona dzięki spotkaniu w W arszaw ie sw o ich k o leżan ek i p rofe- sorówr (p o zaprzysiężen iu) została łączn iczką organizacji „O jczyzna” i Sekcji Zachodniej D elegatury RP na Kraj. P od jęła także studia na W ydziale Prawa w Tajnym U niw ersytecie Ziem Zachodnich. W czasie P ow stania W arszaw skiego pracow ała przy redagow aniu „Biuletynu K rajo w eg o ”. U dało się jej w yd ostać z p ło n ącej W arszaw y w raz z redaktorem S. Ziem bą.
P o w o jn ie zam ieszkała z k oleg ą z kon sp iracji — Alojzym M ęclew skim (brat Edm unda M ęclew sk ieg o ), za któ reg o w yszła za m ąż w G dańsku. K rótko p raco w ała wraz z m ężem w dziennikarstw ie. Zm arła w 1950 r. na gruźlicę, której nabaw iła się jeszcze w czasie w ojny.
M aria B ed n orzow a
Maria B ed n o rzo w a (brato w a Zbyszko B ed n o rza) u ciekła w raz z m ężem K azim ierzem z C horzow a.
Rodzina B ed n o rzó w była prześlad ow an a przez N ie
mców'. Sw oje nader sk rom ne m ieszk anko, a także m iejsce pracy, którym była pryw atna stołó w k a na ul. C hm ielnej w W arszaw ie, u d ostęp niała na skrzynki kon takto w e. W latach 1942— 1944 była stud entką T a jn eg o Ped agogium Ziem Z achodnich, k tóre pom yślnie u kończyła. W jej dom u od byw ały się le k c je w zesp ołach , a także k o ń c o w e egzam iny. W czasie Pow stania W arszaw skiego nie m iała kontaktu ze śląską grupą (m ieszkała na Ż oliborzu ). Po Pow staniu wraz
17
92 Róża Bednorz
z m ężem w yw iezio n a została d o obozu pracy w N iem czech (o k o lice R egensbu r
ga). Tam , p o w yzw oleniu , w m iejsco w o ści H o h enfels założyła p o lską szk o lę dla dzieci z różnych o b o zó w . N astępnie w R egensburgu założyła p rzed szkole k tó reg o została k ierow n iczk ą oraz z ram ienia UNRA (O rg anizacja Narodów Z jed n o czon y ch d o Spraw P om ocy i O dbud ow y) in sp ektorem m ięd zyn arod o
w ych p rzed szkoli na teren ach oku p ow anych przez A m erykanów .
W roku 1947 pow róciła wraz z m ężem do kraju, do Chorzow a i zaangażow ała się w prace P olskiego C zerw onego Krzyża, które kontynuow ała aż do śmierci w 1976 r.
i
Łączniczki n a trasie
W a r szawa— K raków
D o grupy śląskich łączn iczek należały d w ie m atu
rzystki z C horzow a H elena H erm anow a, p seud onim
„Maria” i autorka niniejszego referatu — Róża W rób- lów na, pseudonim „Iza”. O bydw ie mieszkały w Krakowie. Ich zadaniem było przew ożenie m ateriałów z Krakow a do W arszawy i z W arszawy do Krakowa. Z Krakow a zaś przew oził je, na Śląsk, łącznik Jó z e f Norek. Materiały w arszaw skie z D elegatury i „Ojczyzny” dochodziły na Śląsk jeszcze drugim kanałem , a m ianow icie przez K onstantego K em pę, pseudonim „Tadeusz”, szwagra „Izy”.
Na sk u tek d en u n cjacji i aresztow ań na Śląsku w k oń cu lu tego 1944 r. g estap o zatrzym ało także o b ie łączniczki w K rakow ie i ich szefa, Alfreda Je sio n o w sk ie g o p seu d on im , „Szym on”. „Marii” i „Izie” udało się w yrw ać z rąk gestap. „Iza” p o u cie czce, ukryw ała się p o d K rakow em , pod T arnow em i w G o rzko w icach , gdzie w grudniu 1944 r. w yszła za m ąż za Zbyszko B ed n o rza, p seud onim .Jó z e k ”.
„Maria” p o p rzejęciu przez k om ó rk ę kontrw yw iadu AK i u p ozorow aniu jej śm ierci ukryw ała się w W arszaw ie. B rała udział w Pow staniu W arszaw skim i w yw ieziona została d o o b o zu pracy. Po w ojnie w róciła do kraju, na Śląsk, gdzie sp o tk ała się ze sw oim m ężem , który rów nież pow rócił z w ięzienia hitlero w skieg o. O b e c n ie m ieszka w Zabrzu.
Lokale k on sp iracyjn e
W konsp iracyjnej rzeczyw istości w o jen n ej w W ar
szaw ie niezbęd n e były m iejsca spotkań , czyli m iesz
kania pryw atne, bow iem lo k ale p u bliczne, takie jak:
k aw iarnie, jad ło d ajn ie, h ale d w orcow e, szkoły, przystanki tram w ajow e były bardzo często kontrolow ane przez żandarmów i tajne służby hitlerow skie. Polacy,
18
K O B IE T Y ŚLĄSKIE W W A R SZA W IE W OKRESIE ... 9 3
którzy nie mogli się okazać dokum entem zatrudnienia (z urzędu lub z jakiejś pow ażnej firmy niem ieckiej), szczególnie młodzi, byli aresztow ani i w ysyłani na roboty do Niemiec, albo rozstrzeliwani na ulicach Warszawy, jak o zakładnicy.
L okale, w których m ieli się sp o tk ać konspiratorzy p ełn iący w hierarchii służb p aństw ow ych w ażne fun kcje, m usiały by ć przedtem d o kład n ie spraw d zone, czyniły to łączniczki. P orozu m iew anie się przez telefon, telegram lu b k o resp o n d en cję b y ło zabron ione, p o n iew aż środki m aso w eg o k om u n ik o w an ia były ściśle kon tro lo w an e. W łaściciele i podnajm ujący, którzy sw o je m ieszkania u d o stęp n ia
li k onsp iratorom narażeni byli w razie n iem ieckiej kontroli rów n ież na su row e rep resje. Przypom nijm y zatem ch o ć niektóre z tych o só b , których nazw iska i adresy nie zatarły się jeszcze w pam ięci:
— B ed n o rzo w a Maria, W arszaw a, ul. '
— Biniaś T eod o r, W arszaw a, ul.
— B roda Rudolf, W arszaw a, ul. 2
— D ipplow a Jad w iga, W arszaw a, ul. (
— dr Frąckow iak J ó z e f z siostrą Reginą, W arszaw a, i
— Im ielanki: siostry Maria i C zesław a, W arszaw a, ul
— Ludw iczak Kazim iera, W arszaw a, ul. 1
— Led óchow ska B o żen a, W arszaw a, ul. '
— Kow alska Krystyna, W arszaw a, ul.
— dr M azurków na Stefania, W arszaw a, ul.
— P op io łk o w a Zofia, W arszaw a, ul. '
— dr Siew ierską Krystyna, W arszaw a, ul. i
— T rębiń sk a Aurelia, W arszaw a, ul. Ursyn
— Trzcińska Maria, W arszaw a, ul.
— K olbusz M ieczysław , W arszaw a, ul. A
Sylw etki k o b iet przed staw ione w niniejszym referacie stanow ią tylko re p re
zen tację Slązaczek w alczących z oku pantem w W arszaw ie i m ający ch udział w d ziele przygotow ania p rzejęcia ziem zachod nich, tzw. ziem postu low an ych przez P olaków po zw ycięskim dla Polski zakończeniu w o jn y "
W ład ze Polski Ludow ej, szczególn ie M inisterstw o Ziem O dzyskanych, którym kierow ał W ładysław G om ułka, korzystało w dużym stopniu z p lan ów i o p ra co w ań p racow n ików Biura Z achodn iego i Sek cji Z achodn iej D elegatury RP na Kraj, nie ujaw niając w szakże źródeł ich poch od zenia. Autorzy k onsp iracyjn ych p ro g ram ów i prac d otyczących zasiedlania i zagosp od arow ania ziem odzyskanych nie tylko nie spotkali się z w yrazam i uznania i p od ziękow an ia, ale byli w P olsce Ludow ej w ięzien i na M okotow ie, w e W ronkach i w innych m iejscach „czerw o
n eg o terroru”.
B IB L IO G R A F IA
B e d n o r z R., Tajne Pedagogium Ziem Zachodnich w Warszawie 1942— 1944, Opole 1975.
B e d n o r z Z., Lala krecie i orlowe, Warszawa 1987.
G 1 u c k l.. Od ziem postulowanych do ziem odzyskanych, Warszawa 1971.
19
94 Róża Bednorz
K o 1 i p i ń s k i J., S c h m i d t J., Główna Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Ziemie Zachodnie wcielone do Rzeszy z siedzibą w Poznaniu, „Biuletyn Informacyjny Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Wielkopolski” 1990, nr 3 (3).
M a z u r e k S., Liceum dla Dorosłych w Opolu w latach 1947— 1950. (Doświadczenia z pracy dydaktycznej i wychowawczej), „Studia Śląskie” 1962, t. 5.
M a z u r e k S., Z dziejów tajnej oświaty polskiej na Śląsku Opolskim w lalach II wojny światowej, Opole 1973.
M ę c 1 e w s k i E., Powrót Polski nad Odrę, Nysę Łużycką, Bałtyk, Warszawa 1971.
M i t e r a - D o b r o w o l s k a M., D o b r o w o l s k i T. J., Tajne nauczanie na Śląsku w okresie okupacji 1939— 1945, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach"
1967. „Prace Historycznoliterackie Katedry Historii" nr 4.
N i k i s c h J., Organizacja „O jczyzna” 1939— 1945, „Biuletyn Informacyjny Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Wielkopolski” 1991, nr 2 (6).
O d o r k i e w i c z E., Klatt Janina Irena, w: Śląski słownik biograficzny, t. 3, Katowice 1981.
P o p i o t e k K. Z dziejów tajnego nauczania na Śląsku pod hitlerowską okupacją, „Zaranie Śląskie” 1960, z. 1 a spec.
P o p i o ł e k K., Żagań Artur, w: Śląski słownik biograficzny, t. 2. Katowice 1979- S e r w a ń s k i E., Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970.
T a r g A., Śląsk w okresie okupacji, Poznań 1946.
T a r g A., Z dziejów tajnego nauczania na Śląskuw okresie okupacji, „Zaranie Śląskie 1962,
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
. . J ... J * 1 AI Z b y s z k o B e d n o r z p s. J ó z e k 11, B o l e s ł a w W r ó b l e w s k i
t 1 1 . 1 0 . 1 9 1 5 i . U r o d z i ł s i ę w S k a l m i e r z y c a c h z o j c a J ż z e f a i m a t k i M a r i a n n y Y O T ć i e c
b y ł r e d a k t o r e m , p o l s k i c h g a z e t na Ś l ą s k u O p o l s k i m . S z k o ł ę ś r e d n i ą u - k o ń c z y ł w C h o r z o w i e , s t u d i a f i l o l o g i c z n e w P o z n a n i u w 1933 r , n a s t ę - n i e z o s t a ł r e d a k t o r e m m i e s i ę c z n i k a " P o w s t a n i e c " w K a t o w i c a c h , Za a r t y k u ł y i w i e r s z e p a t r i o t y c z n e G e s t a p o p o s z u k i w a ł o g o j u ż we w r z e ś n i u 19 39 r . B e d n o r z u k r y w a ł s i ę do 1941 r . w K u ź n i c y , w p o w i e c i e r a d o m s k i m . B y ł domowym n a u c z y c i e l e m d z i e c i m ł y n a r z a , u k t ó r e g o s i ę z a t r z y m a ł . W k o ń c u t e g o ż r o k u d o s t a ł s i ę do W a r s z a w y , g d z i e z w i ą z a ł s i ę z r u c h e m p o d z i e m n y m . W s t ą p i ł d o o r g a n i z a c j i " O j c z y z n a " i s t a ł . s i ę e t a towym p r a c o w n i k i e m D e l e g a t u r y R z ą d u P o l s k i e g o na K r a j , S e k c j i Z a c h o d n i e j D e p a r t a m e n t u I n f o r m a c j i i P r o p a g a n d y . P o d l e g a ł mu t e r e n c a ł e g o Ś l ą s k a . M a t e r i a ł y , k t ó r e o t r z y m y w a ł z e Ś l ą s k a , p r z e d e w s z y s t k i m od K o n s t a n t e g o Kempy, p s . " T a d e u s z " b y ł y p r z e z n i e g o o p r a c o w y w a n e i d o ł ą c z a n e do r a p o r t ó w w y s y ł a n y c h d o L o n d y n u . " J ó z e k " - t a k i e p r z y b r a ł p s e u d o - b y ł t a k ż e r e d a k t o r e m " Z a c h o d n i e j S t r a ż y R z e c z y p o s p o l i t e j " wr az z " L u ź n ą K a r t k ą " ( p i s m o p r z e z n a c z o n e b y ł o d l a c z y t e l n i k ó w n a Ś l ą s k u i d l a c z y t e l n i k ó w GG) i w y k ł a d a ł l i t e r a t u r ę p o l s k ą w T a j ny m P e d a g o g i u m Z ie m Z a c h o d n i c h w W a r s z a w i e . W 1943 r . w y d a ł w t a j n e j d r u k a r n i w W a r s z a w i e k s i ą ż k ę p t . " Ś l ą s k w i e r n y O j c z y ź n i e " . N a p i s a ł j ą n a p o l e c e n i e s w o i c h p r z e ł o ż o n y c h K i r y ł a S o s n o w s k i e g o p s . " K o n r a d " i Edmunda M ę c l e w s k i e g o p s . " A n d r z e j " . " J ó z e k " b r a ł u d z i a ł w p o w s t a n i u w a r s z a w s k i m , w y g ł o s i ł n a w e t w r a d i o " B ł y s k a w i c a " w
s i e r p n i u 1944 r . a p e l do m i e s z k a ń c ó w z i e m z a c h o d n i c h , aby w y t r w a l i , b o z w y c i ę s t w o nad h h i t l e r o w s k i m o k u p a n t e m j e s t b l i s k i e . W p o c z ą t k a c h p a ź d z i e r n i k a z o s t a ł w y w i e z i o n y d o o b o z u p r a c y w S p e l l e n nad g r a n i c ą h o l e n d e r s k ą . S t a m t ą d u d a ł o mu s i ę w y d o s t a ć i w r ó c i ł do G e n e r a l n e g o G u b e r n a t o r s t w a , o d n a l a z ł s w o j ą n a r z e c z o n ą " I z ę " i w g r u d n i u 1944 r . w z i ą ł ś l u b z R ó ż ą W r ó b l ó w n ą .
Po w o j n i e B e d n o r z o w i e w r ó c i l i n a Ś l ą s k . W c z o r a j s z y J ó z e k z a j ą ł s i ę p r a c ą l i t e r a c k o - p u b l i c y s t y c z n ą , m . i n . w t y g o d n i k u " O d r a " . W 1 949 r
30
2
z o s t a ł a r e s z t o w a n y , w i ę z i o n y n a K o s z y k o w e j w W a r s z a w i e o r a z n a M o k o t o w i e , a p ó ź n i e j we W r o n k a c h . W k o ń c u 1951 r . z o s t a ł w a r u n k o w o
z w o l n i o n y . O s i a d ł w O p o l u . P r z e z k i l k a n a ś c i e l a t b y ł p r a c o w n i k i e m naukowym ( n a j p i e r w d o k t o r , p o t e m d o c e n t ) w I n s t y t u c i e Ś l ą s k i m o r a z z a j m o w a ł s i ę p r a c ą l i t e r a c k ą . J e s t a u t o r e m k i l k u d z i e s i ę c i u k s i ą ż e k i s e t e k a r t y k u ł ó w . J e g o n a z w i s k o u j ę t e j e s t w e n c y k l o p e d i a c h i s ł o w n i k a c h l i t e r a c k i c h .
31
32
