R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . 25, Z . 2, W A R S Z A W A 1974
JA N W ALC ZYN A
POŁĄCZENIA ORGANICZNO-M INERALNE W YSTĘPUJĄ CE W ODWODNIONYCH
GLEBACH HYDROGENICZNYCH I K IER U N K I EW OLUCJI TYCH GLEB
Instytut M elioracji i U żytk ów Z ielonych w F alen tach
W STĘP
W w ielu badaniach stw ierdzono, że związki próchniczne w glebach organicznych tw orzą sole z kationam i m etali w ielow artościow ych, a także związki kom pleksow e z żelazem i glinem [1, 11, 19]. E f i m o w [7, 8] w ykazał, że w nizinnych glebach torfow ych w apń w y stęp u je przede w szystkim w form ie w ym iennej i tw orzy C a-hum iany, a praw ie cała zaw artość żelaza i glinu jest zw iązana przez sub stancje próchniczne. O statnio u trw ala się pogląd, że w iększe znaczenie w glebach m ają m in e rały ilaste niż zaw artość kationów m etali w ielow artościow ych i p ółtora- tlenków . M inerały ilaste z sub stan cją próchniczną tw orzą połączenia kom pleksow e organiczno-m ineralne, które decydują o w ielu w łaściw ościach gleb [3, 5, 17].
Po odw odnieniu torfow iska substancja organiczna podlega dość szyb kiem u biologicznem u u tlen ien iu i jej ilość stopniow o się zm niejsza, a w zrasta zaw artość części m ineraln ych [20, 21]. W odw odnionych gle bach m urszow o-torfow ych ilość i rodzaj dom ieszek m ineralnych oraz ro dzaj m ineralnego podłoża w yraźn ie w p ły w ają n a ew olucję i kształto w a nie się ich właściwości.
Celem niniejszych bad ań było poznanie połączeń organiczno-m ineral- nych w y stęp ujący ch w odw odnionych glebach m urszow ych i ich w pływ u na k ieru n k i ew olucji tych gleb.
W YBÓR OBIEKTÓW I M ETO DYKA B A D A Ń
B adaniam i objęto gleby m urszow o-torfow e, m urszow ate i m urszow o- -m ułow e położone głów nie w dolinie G órnej Noteci i nad K anałem B yd goskim, zm eliorow ane w większości w 19 w ieku, oraz pew ne rodzaje
180 J. W alczy na
czarnych ziem (tab. 1 i 2). N iektóre z ty ch gleb zostały opisane przez R o g u s k i e g o i B i e ń k i e w i c z a [18]. Razem badaniam i objęto gleby z 9 obiektów , po 2 gleby z każdego punktu. Przez co n ajm n iej 30 lat jedn a z tych gleb była użytkow ana jako pole orne. a druga jako trw ała łąka.
P róbki tych gleb do b ad ań pobrano w 1967 r. z głębokości 0-20 cm laską glebow ą (najm niej 30 ukłuć). R esztki świeże i korzenie roślin
od-Ta b e l a 1
Ogólna ch a ra k tery sty k a bo^-^.ych g le b G eneral c h a r a c t e r i s t i c s o f th e sO.il.; in v e s tig a te d '
O biekt lïazv/a g le b y Pochodzenie g le b y
Rok odwocLfue-n ia Obecna m iąższość warstwy o r g a n ic z n e j
G ojeet S o i l kind S o i l o r ig in Year
o f drainage A ctual th ic k n e s s o f o rgan ie la y e r B ieo rza m urszowo-torfowa muck-peat s o i l z to r fu turzycowego fr o n sedge p eat 1957 120
Pawłówek m urszowo-torfowa muck-peat s o i l s -corfu turzycow ego from sedge p ea t 1870 95
Brzoza murszowata mucky s o i l z t o r f u turzycow ego fro n sedge p ea t 1855 27
P r z y łę k i murszowata mucky s o i l ■L o O r f U
from p ea t 1855 22
Janowice murszowo-mułowa a llu v ia l-m u c k s o i l z to r f u zamulonego from s i l t e d p ea t 1870 85 Tarkowo murszowo-muiowa a llu v ia l-m u c k ^ o i l from s i l t e d p ea tz t o r f u zamulonego 1830 -5 Bachorze mucked b la ck e a r thczarna z iem ia m u rszasta from s i l t e d p ea tz t o r f u zamulonego 1796 55 R adziejów czarn a ziem ia b la ck e a rth w p r o c e s ie darniow o- glejowym from th e s o d - g l e i z a - t i o n p r o c ess 50 F a le n ty 50
dzielono przy przesiew aniu gleby przez sito o
0
oczek 1 mm. Jednocześ nie z w arstw y 7-15 cm pobrano próbki m etalow ym i cylinderkam i po jem ności 100 cm3 (w 4 pow tórzeniach) do oznaczenia ciężaru objętościo wego gleby.W próbkach gleby w ykonano n astęp ujące oznaczenia, stosując m etody używ ane w IMUZ [22] :
— popielność przez spalanie próbek w tem p eratu rze 550°C, — pH w H 20 i KC1 potencjom etrycznie,
— C aC 03 m etodą Scheiblera, — N-ogółem m etodą K jeldahla, — С organiczny przez suche spalanie,
— ogólną ilość CaO, MgO, F e203 i A1203 po zm ineralizow aniu gleby stężonym H N 03 i HC1 na gorąco.
E w olucja o d w od n ion ych gleb h yd rogen iczn ych 181
Ta b e l a 2 W ła ściw o ści fizy c z n o -c h e m ic z n e g le b
P h y sic o -c h e m ica l p r o p e r tie s o f s o i l s
Ar g le b y O biekt U ży tk o - wa-C ięża r o b ję t o ś c i o wy* Bulk den s i t y * Substan c j a orga n ic z n a pH CaCO^ С o r g a n ic z ny N ogółem S o i l Ko. Object U t ili z a -t i o n kind Organic m atter 7o h2o KOI Organic С 7o T o ta l H % С К 1 B iebrza a 0 ,2 4 5 8 5 ,9 9 5 ,5 5 ,1 4 7 ,4 8 4 ,0 5 1 1 ,8 2 b 0 ,2 4 3 8 7 ,0 6 5 ,3 4 ,9 ; 4 9 ,5 7 4 ,0 7 1 2,2 3 Pawłowek a 0 ,4 4 1 4 5 ,5 4 7 ,6 7 ,1 !i 8 ,6 7 2 5 ,7 9 2 ,1 3 ! 11 ,2 ! 4 b 0 ,2 6 4 7 1 ,6 2 7 ,4 6 ,8 1 1 1 ,6 4 5 9 ,9 5 5,1 4 i 1 2 ,7 , j 5 Brzoza a 0,922 1 2 ,4 2 i 7 ,5 1 7 ,0 i 6 ,9 2 0 ,5 2 13,3 ;; 6 b 0 ,7 4 0 1 7 ,3 0 6 ,6 ! 6 ,1 ! 1 i 1 0 ,3 4 1,01 10,5 : 7 P r z y łę k i a 0 ,9 5 1 9 ,7 8 7 ,4 j 7 ,0 5 ,2 5 0 ,4 9 10,7 I ! ° b 0 ,8 1 9 1 7 ,4 4 6 ,5 6 ,0 1 0 ,6 2 1,1 1 9 ,7 ! j ' 9 i Janowice a 1,0 2 5 1 8 ,5 3 7 ,7 7 ,2 5,7 3 7 ,3 8 0 ,7 5 9 ,8 . 10 I b 0,7 2 5 3 ô ,8 0 7 .5 7 ,1 i 1 9 ,0 0 1 ,5 9 1 1 ,9 11 ! Tarkowo a 1 ,2 1 0 8 ,8 5 7 ,7 7 ,2 2 ,2 1 4 ,2 1 0 ,4 2 10,0 : 12 j i b ! 0 ,9 1 4 1 2 ,5 2 7 ,5 7 ,1 0 ,7 8 7 ,0 6 0,6 1 1 1 ,5 ! 13 i Bachorze ! a 0 ,9 9 2 8 ,1 0 7 ,8 7 ,4 2 2 ,9 8 4 ,4 2 0 ,3 6 1 2 ,3 ; i 4 ! b 0,922 1 7 ,8 4 7 ,7 7 ,2 3 5 ,4 1 8 ,0 7 0 ,8 1 1 0 ,0 j R adziejów a 1 ,523 5,0 2 ! 8 ,1 7 ,5 6 ,3 2 2,11 0 ,1 8 1 1,4 j 16 i b i 1 ,5 8 4 5 ,3 6 8 ,1 7 ,5 7 ,8 0 2 ,1 9 0 ,1 9 1 1 ,5 i 17 1 F a len ty a 1 ,4 5 5 4 ,0 2 7 ,0 7 ,4 0 ,5 0 2 ,4 5 0 ,2 2 11,2: ; i 18 b 1,286 6 ,6 7 7 ,7 7 ,4 0 ,4 2 5 ,6 8 0 ,3 4 m .e ; i a. - g le b y użytkowane s o i l u t i l i z e d as jako p o la uprawne arable land b g leb y użytkowane s o i l u t i l i z e d as jako łą k i meadowг
* c ię ż a r o b jęto śc io w y r ze c z y w isty o b lic z o n y po w ysuszeniu g leb y w 105°< a c tu a l bulk dons:i t y c a lc u la te d a f t e r d ryin g up s o i l a t 105 0
B adania połączeń organiczno-m ineralnych, w y stęp ujący ch w glebach organicznych, zaczęto od rozdzielenia ich n a frak cję lekką o ciężarze w łaściw ym < 2,0 oraz frak cję ciężką o ciężarze w łaściw ym > 2,0. F ra kcje te w ydzielono za pom ocą u ltradźw ięków i cieczy ciężkiej o ciężarze w łaściw ym 2,0 (m ieszanina brom oform u i e te ru naftow ego) sposobem podanym przez G r e e n l a n d a [10]. U żyw ano przy tym a p a ra tu U ltra sonic G enerator, typ MEL, 60 W. Ekspozycję stosow ano przez 5 m in u t p rzy częstotliw ości 20 Hz/s i m aksym alnym natężeniu. N astępnie w y
182 J. W alczyna
dzieloną frak cję lekką gleb rozdzielano n a kilka podfrakcji za pom ocą w y trząsan ia przez jed n ą godzinę i przy użyciu odpow iedniej m ieszaniny brom oform u i eteru o ciężarze w łaściw ym od 1,4 do 2,0.
W w ydzielonych podfrakcjach w ykonyw ano różne oznaczenia, m. in. ustalono zaw artość węgla, azotu i w odoru półm ikrom etodą. A nalizę zw iąz ków próchnicznych w podfrak cjach oraz we frak cji ciężkiej p rzep ro w a dzono zgodnie z m etodą D auchaufoura i Jacq uin, podaną przez K u ź - n i c k i e g o i wsp. [13]. K w asy hum inow e oddzielano od fulw ow ych przez zakw aszanie w yciągu H2S 04 do pH 1,0-1,5 i podgrzanie n a łaźni w odnej.
Po spopieleniu podfrakcji w tem p eratu rze 550°C otrzym ano popiół, k tó ry trak tow an o HC104 i ogrzew ano n a łaźni piaskow ej przez 2 godziny, a n astęp n ie rozpuszczano w 10% HC1 n a gorąco. W roztw orach ty ch ozna czano zaw artość S i0 2, CaO, MgO, Feo03 i AL>03 m etodam i stosow anym i w IMUZ [22].
W Y N IK I B A D A Ń
R O Z D Z IE L E N IE G L E B N A F R A K C JE I P O D F R A K C JE
O bserw acje m ikroskopow e w ydzielonej frak cji lekkiej w ykazały, że w badanych glebach organicznych składa się ona z m ieszaniny nie rozło żonych i częściowo rozłożonych resztek ro ślin n ych oraz zw iązków pró ch nicznych. Z gleb organicznych, z w y jątk iem gleb m urszow o-m ułow ych, praw ie całość substan cji organicznej wydzielono w postaci tej frak cji (tab. 3).
F rak cja ta z czarnych ziem składa się głów nie z nie rozłożonych i częś ciowo rozłożonych resztek roślinnych. Zw iązki próchniczne stanow ią tu tylko niedużą dom ieszkę.
W postaci frak cji lekkiej, w przeliczeniu n a bezpopielną m asę (tab. 3), w ydzielono substancji organicznej: z gleb m urszow o-torfow ych i m u r- szow atych (od n r 1 do 8) od 85.55 do 99,16%, z gleb m urszow o-m ułow ych (nr 9-12) od 43,50 do 90,53%, z czarnych ziem (nr 13-18) tylko od 1,54 do 19,71%. Z kolei stw ierdzano przew ażnie m niejsze ilości substancji organicznej w e frak cji lekkiej z gleb u p raw n y ch niż z gleb pod użytkam i zielonym i. W skazuje to, że u p raw a gleby, przyspieszając rozkład su b stan cji organicznej i zagęszczanie m asy glebow ej, potęguje jednocześnie proces łączenia się zw iązków próchnicznych z m ineralnym i częściam i gleby.
Pozostałe ilości sub stan cji organicznej b adan ych gleb znajdow ały się w e frak cji ciężkiej o ciężarze w łaściw ym > 2,0, w której były przede w szystkim związki hum usow e zw iązane z częściam i ilastym i w trw ałe kom pleksy organiczno-m ineralne.
E w olucja od w od n ion ych gleb h yd rogenicznych 183
T a b e l a ^
Wyniki r o z d z i e le n ia g le b na fr a k c je za pcnocą f a l ultradźw iękow ych i płynów c ię ż k ic h o g ę c to u c i 2 ,0
R e s u lts o f s e p a r a tio n o f s o i l s in t o f r a c t i o n s by means o f u ltra -so u n d waves and heavy liq u i d s w ith th e d e n s ity o f 2 .0
Nu mery g le b S o i l No. Naważka g le b y S o i l l o t 6 Frakcjo F r a c tio n g Od zy s k an ie g le b y % R ecovery o f s o i l
F rak cja lek k a i L ight f r a c t io n % b e z p o p ie ln e j s u b s ta n c ji o rg a n iczn ej g le b y o f a s iile s s o rgan ie m atter o f s o i l po p i e l -nosć ash c o n ten t с 1 К 1 G - N lek k a l i g h t c ię ż k a heavy * 1 1 0 ,0 9 ,2 9 4 0 ,2 4 6 9 5 ,4 9 5 ,5 6 1 0 ,4 9 i 2 1 0 ,0 9 ,6 9 6 0 ,1 0 5 9 8 ,0 9 9 ,1 6 1 2 ,0 6 5 1 0 ,0 5 ,9 9 0 3 ,7 0 1 9 6 ,9 97 ,5 2 25 ,8 7 4 2.0,0 8 ,5 0 2 1 ,2 0 8 9 7 ,1 9 5 ,8 8 1 9 ,4 2 5 1 0 ,0 1 ,6 9 0 7 ,8 8 0 9 5 ,7 8 7 ,7 6 3 5 ,5 2 6 1 0 ,0 2 ,5 0 7 7 ,0 0 0 9 5 ,1 9 3 ,0 3 3 5 ,7 8 7 1 0 ,0 1 ,4 6 2 0 ,2 2 0 9 6 ,8 9 8 ,6 7 3 4 ,0 2 8 5 ,0 1 ,1 1 7 3 ,6 8 0 9 5 ,9 8 5 ,5 5 3 3 ,2 9 9 1 0 ,0 1 ,8 1 5 7 ,4 9 8 9 3 ,1 5 5 ,2 1 4 3 ,6 8 10 1 0 ,0 5 ,0 3 9 4 ,4 8 7 9 5 ,3 8 3 ,1 7 3 5 ,9 7 11 2 0 ,0 1 ,4 9 4 1 7 ,8 7 0 9 6 ,8 4 3 ,5 0 4 8 ,3 6 12 2 0 ,0 4 ,1 7 9 1 5 ,5 8 5 9 8 ,8 9 0 ,5 3 4 5 ,7 7 13 2 0 ,0 0 ,1 5 2 1 9 ,1 8 0 9 6 ,8 4 ,8 1 4 3 ,1 0 2 6 ,0 3 2 ,5 5 1 0 ,2 14 2 0 ,0 1 ,0 6 1 1 7 ,9 2 0 9 4 ,9 1 5 ,6 1 4 7 ,4 8 2 4 ,7 9 2 ,1 1 1 1 ,7 15 2 0 ,0 0,031 1 9,585 9 8 ,1 1 ,9 9 3 2 ,3 9 3 7 ,5 8 1 ,7 2 2 1 ,8 16 2 0 ,0 0 ,0 2 3 1 9 ,5 5 5 9 7 ,9 1 ,5 4 2 7 ,9 4 4 2 ,7 2 1 ,3 2 2 3 ,5 17 2 0 ,0 0 ,2 1 4 1 9 ,3 5 0 9 7 ,3 1 6 ,7 9 3 6 ,9 3 3 8 ,6 3 1 ,3 9 27,8 18 2 0 ,0 0 ,5 2 4 19,4 4 0 9 9 ,8 1 9 ,7 1 4 9 ,7 2 2 7 ,5 3 1 ,4 7 1 8 ,8
S ubstancja organiczna w e frak cji lekkiej była także w dość dużym stopniu połączona ze składnikam i m in eralny m i gleby; popielność frak cji lekkiej z gleb m urszow o-torfow ych 1 i 2 była nieduża, gdy tym czasem z pozostałych gleb organicznych, a zwłaszcza czarnych ziem, sięgała n a w et 49,72% (tab. 3).
Z porów nania ilości substancjii organicznej w e frak cji lekkiej ze skła dem m echanicznym w ierzchnich w arstw , oznaczonym w n iek tó ry ch gle bach, a zwłaszcza z ilością części spław ialnych (tab. 4), w ynika, że istnieje m iędzy nim i dość ścisła zależność; im w ięcej w glebach części spław ial nych, tym m niej substancji organicznej w e frak cji lekkiej, a w ięcej w e frak cji ciężkiej. O stopniu łączenia się zw iązków próchnicznych z częścią m in eraln ą w glebach organicznych d ecyduje w ięc skład dom ieszek m i n e ra ln y ch w tych glebach, a przede w szystkim zaw artość części ilastych, w tym praw dopodobnie m inerałów ilastych.
A by dokładniej poznać sub stan cję organiczną, zn ajdu jącą się w e fra k cji lekkiej, frak cję tę otrzy m an ą z w y b ran y ch 8 organicznych gleb roz dzielono n a kilka podfrak cji o określonym ciężarze (tab. 5).
184 J. W alczyna
T a b e l a , 4 Wyniki a n a liz y m echanicznej /w %/ górnej warstwy g le b wykonanej metodą
Bouyoucosa w m o d y fik a c ji Casagrande . i P ró szy ń sk ieg o * R e s u lts o f m ech an ical a n a ly s is / i n %/ o f upper s o i l la y e r by th e method
o f Baouyoucos-Casagrande m o d ified by P ró szy ń sk i *
Nr g le b y S o i l No. 0 c z ą s te k z ie m is ty c h mm 0 o f ea rth y p a r t i c l e s , mm 1 - 0 ,1 0 ,1 - 0 ,0 5 0, 05- 0,02 < 0 ,0 2 0 ,0 2 -0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 -Q ,0 0 2 < 0 ,0 0 2 5 7 5 ,0 9 ,0 7 ,0 1 1 ,0 6 ,0 1 ,0 4 ,0 7 7 4 ,0 1 0 ,0 5 ,0 1 1 ,0 6 ,0 1 ,0 4 ,0 11 6 8 ,0 9 ,0 7 ,0 1 6 ,0 6 ,0 4 ,0 6 ,0 13 4 6 ,0 1 9 ,0 9 ,0 2 6 ,0 9 ,0 5 ,0 1 2 ,0 15 5 9 ,0 1 2 ,0 5 ,0 2 4 ,0 7 ,0 5 ,0 1 2 ,0 17 4 6 ,0 1 4 ,0 2 1 ,0 1 9 ,0 1 0 ,0 4 ,0 5 ,0
Stw ierdzono metodą pipetow ą po r o z ło ż e n iu s u b s ta n c ji o r g a n ic z n e j wodą u t le n io n ą , że w g le b ie nr 9 znajdowało s i ę w p r z e l ic z e n iu na 100% s u b s ta n c ji m in era ln ej : p ia sk u
> 50 ji - 5 9 ,6 1 # , p y łu od 2 -5 0 ju - 18,96% i c z ę ś c i sp ła w ia ln y c h < 2 ja - 21,43% The p ip e t t e method a f t e r o rg a n ie m atter d eco m p o sitio n w ith hydrogen p eroxid e has proved t h a t th e s o i l No. 9 c o n ta in ed in c o n v e rsio n to 100% o f m in eral su bstance : sand
> 5 0 - 5 9 .6 1 # , s i l t fr o .. 2 -50 p. - 1 8 .9 6 $ , c la y e y p a r t i c l e s < 2}i - 21.43%. T a b e l a 5 R o z d z ia ł f r a k c j i l e k k i e j na po d fra k cje S e p a r a tio n o f l i g h t f r a c t i o n in t o s u b fr a c tio n s C ięża ry p o d fr a k e ji S u b fr a c tio n w eig h t
Numery g le b i po d fra k cje w p r o c en cie f r a k c j i l e k k i e j S o i l Nos and s u b fr a c tio n s i n per c en t o f l i g h t f r a c t i o n
1 2 3 4 5 6 9 10 1 , 7 - 2 ,0 0 ,1 0 ,4 0 ,9 0 ,3 2 0 ,8 1 5 ,2 7 8 ,2 4 6 ,9 j < 1 ,7 1 9 ,2 1 1 , 6 - 1 ,7 0 ,2 0 ,3 5 4 ,1 0 ,7 5 2 ,1 4 8 ,4 3 0 ,3 < 1 ,6 2 0 ,8 3 5 ,4 2 0 ,1 1 , 5 - 1 ,6 1 ,8 0 ,9 . 4 0 ,2 9 3 ,9 < 1 , 5 2 *5 4 ,1 1 , 4 - 1 ,5 8 3 ,6 7 7 ,1 < 1 , 4 1 2 ,4 1 9 ,1 O dzyskanie - % 9 8 ,1 9 7 ,1 9 7 ,5 9 9 ,0 9 3 ,7 9 9 ,0 9 7 ,4 9 7 ,3 R ecovery % I l o ś ć f r a k c j i l e k k i e j u ż y ta do r o z d z ia łu - g 4 ,0 4 ,0 4 ,0 4 ,0 2 ,5 4 ,0 2 ,5 4 ,0 L ight f r a c t i o n amount used fo r s e p a r a tio n , g
E w olucja od w od n ion ych gleb h yd rogen iczn ych 185
Stw ierdzono, że substancja organiczna z gleb m urszow o-torfow ych 1 i 2 m a najm n iejszy ciężar właściwy, zam ykający się w w ąskim prze dziale: od 77,1 do 83,6% tej substan cji m iało ciężar w granicach 1,4-1,5, a od 12,4 do 19,1% < 1,4. Nieco w iększy ciężar m iała su b stancja orga niczna gleb m urszow o-torfow ych (nr 3 i 4), odw odnionych przed 100 laty. S ubstancję organiczną z gleb m urszow atych (nr 5 i 6) oraz m urszow o- -m ułow ych (nr 9 i 10) rozdzielono n a 2 lub 3 podfrakcje, któ ry ch ciężary w łaściw e sięgały od 1,6 do 2,0 (tab. 5).
O bserw acje m ikroskopow e w ykazały, że w b adanych glebach pod frakcje o najm niejszych ciężarach składały się przede w szystkim z nie rozłożonych lub częściowo rozłożonych resztek roślinnych.
C iężary w łaściw e w ydzielonych p odfrakcji z gleb organicznych są w ścisłym zw iązku z zaw artością składników popielnych. W m iarę zw ię kszania się ciężarów p odfrakcji system atycznie w zrasta w nich zaw artość popiołu (tab. 6, kol. 3 i 4). O ciężarach w ydzielonych p od frakcji i ich ilościach decydow ał więc stopień zw iązania substan cji organicznej — przede w szystkim związków próchnicznych — ze składnikam i m in eral nym i gleby oraz zaw artość tych o statn ich w glebach.
W ydzielone podfrakcje z w szystkich gleb u praw n y ch (tab. 5, n iep a rzyste n u m ery gleb) m ają większe ciężary w łaściw e niż z użytkow anych jako łąki, niezależnie od stopnia zw iązania substancji organicznej ze składnikam i m ineralnym i. Dowodzi to, że pew ien w pływ n a ilość i ciężar podfrakcji m a także rodzaj użytkow ania gleb. Zwłaszcza stopień h u m ifi- kacji substan cji organicznej był w iększy w glebach upraw nych.
S K Ł A D E L E M E N T A R N Y S U B S T A N C J I O R G A N IC Z N E J PO D F R A K C JI
Skład elem entarn y suchej m asy substan cji organicznej podfrak cji jest na ogół bardzo podobny w glebach m urszow o-torfow ych i m urszow atych (nr 1-6, tab. 6). Ilości w ęgla są nieduże i w ynoszą od 47,35 do 53,02%, w odoru n a to m ia st dość w ysokie — od 5,63 do 7,70%. W zw iązku z tym stosunek C/H w e w szystkich badan y ch podfrakcjach jest w ąski i w ynosi od 6,5 do 8,8. Zaw artości azotu w substan cji organicznej są w tych gle bach zbliżone, nieco tylko wyższe w glebach m urszow o-torfow ych, a sto sunek C/H n a ogół niski.
W yniki te w skazują, że su b stan cja organiczna gleb m urszow o-torfo w ych i m urszow atych stanow i m ieszaninę głów nie zw iązków próchnicz ny ch (niskie C/N) oraz resztek roślin n y ch będących w różnym stadium rozkładu. Na znaczny w niej udział resztek ro ślin n y ch w skazuje dość duża zaw artość w odoru i w ąski stosunek C/H.
W m iarę zw iększania się ciężarów p o dfrakcji dość reg u larn ie zm niej sza się w n ich zaw artość węgla. Pow odem tego jest w iększa zaw artość resztek ligniny w e frakcjach lżejszych niż w cięższych.
T a b e l a 6 C h .u r a k t e r y s t .y k a c h e m i c z n a s u b s t a n c j i o r g a r à c 2,110j p o d f r u ] ; c j i C h e m ic a l c h a r a c t e r i s t i c s o f o r g a n i e m a t t e r o f s u b f r a c t i o n s Nr. g le b y S o i l No. C iężary p o d fr a k e ji S u b fr a c tio n v/eight I l o ś ć
Amount P o p ieln o ść Ash c o n ten t С o rgan iczn y Organic С N ogółem T o ta l N
Sk ład elem entarny w % E lem entary c o m p o sitio n , \%
С : H С : N % С H 0 N 1 1 ,5 - 1 ,6 1 ,6 5 2 4 ,3 3 3 9 ,0 7 2 ,7 4 5 1 ,6 3 6 ,0 4 3 8 ,7 1 3 ,6 2 3 ,5 1 4 ,5 1 ,4 - 1 ,5 8 3 ,2 5 11 ,0 3 4 5 ,9 3 ' 3 ,7 0 5 1 ,6 2 6 ,0 5 38 ,1 7 4 ,1 6 3 ,5 1 2 ,4 1 ,4 12 ,3 7 7 ,4 3 4 9 ,0 8 3 ,6 4 5 3 ,0 2 6 ,2 0 3 6 ,8 5 3 ,9 3 8 ,6 1 3 ,5 2 1 ,5 - 1 ,6 0 ,8 7 2 1 ,6 8 3 9 ,3 6 3 ,3 5 5 0 ,2 5 7 ,7 0 3 7 ,7 7 4 ,2 8 6 ,5 1 1 ,7 1 ,4 - 1 ,5 7 7 ,0 7 1 2 ,3 5 4 5 ,1 4 3 ,3 6 5 1 ,5 0 6 ,3 3 3 7 ,7 7 4 ,4 0 8 ,1 1 1 ,7 < 1 ,4 1 9 ,0 7 8 ,1 2 4 8 ,3 5 3 ,6 9 5 2 ,6 2 6 ,6 6 3 6 ,7 0 4 ,0 2 7 ,9 1 3 ,1 3 , 1 ,6 - 1 ,7 5 4 ,1 7 3 5 ,0 9 3 0 ,7 4 2 ,2 7 4 7 ,3 5 7 ,0 3 4 2 ,0 7 3 ,5 0 6 ,7 1 3 ,5 1 ,5 - 1 ,6 4 0 ,2 2 2 8 ,9 5 3 5 ,4 0 3 ,7 2 4 9 ,8 2 6 ,5 9 3 8 ,3 6 5 ,2 3 7 ,6 9 ,5 < 1 . 5 2 ,3 2 1 5 ,7 5 4 3 ,1 3 2 ,3 4 5 1 ,1 9 6 ,2 4 3 9 ,7 9 2 ,7 8 8 ,2 1 8 ,4 4 1 ,6 - 1 ,7 0 ,7 0 3 4 ,9 1 3 1 ,3 1 - 4 8 ,1 0 6 ,3 3 - - 7 ,6 -1 ,5 - -1 ,6 9 3 ,9 2 2 0 ,1 6 3 9 ,7 4 3 ,1 6 4 9 ,7 7 5 ,6 3 4 0 ,6 4 3 ,9 6 8 ,8 1 2 ,6 < 1 , 5 4 ,1 2 15,9 9 4 4 ,5 2 2 ,4 6 5 2 ,9 2 6 ,3 7 3 7 ,7 1 2 ,9 3 8 ,3 1 8 ,1 5 1 ,7 - 2 ,0 2 0 ,8 0 4 9 ,8 7 2 4 ,4 6 1 ,8 4 4 8 ,7 9 6 ,7 4 4 0 ,8 0 . '3 ,6 7 7 ,2 1 3 ,3 1 ,6 - 1 ,7 52,12 3 3 ,1 3 3 3 ,8 5 2 ,6 7 5 0 ,6 2 6 ,3 9 3 9 ,0 6 3 ,9 9 7 ,9 1 2 ,7 < 1 , 6 2 0 ,7 6 2 5 ,6 4 3 7 ,8 5 го to 0 • 5 0 ,9 0 6 ,5 4 3 8 ,9 3 3 ,6 3 7 ,8 1 4 ,0 6 1 ,7 - 2 ,0 15 ,2 5 6 3 ,7 0 1 8 ,4 4 1,3 4 5 0 ,3 0 6 ,5 5 3 8 ,9 0 3 ,7 5 7 ,8 1 3 ,8 1 ,6 - 1 ,7 4 8 ,4 0 3 5 ,4 1 3 2 ,7 7 2 ,5 7 5 0 ,7 3 6 ,1 9 3 9 ,1 0 3 ,9 8 8 ,2 1 2 ,7 < 1 , 6 3 5 ,4 2 2 5 ,4 6 3 7 ,7 9 2 ,6 3 5 0 ,6 9 6,09 3 9 ,7 0 3 ,5 2 8 ,3 1 4 ,4 9 1 ,7 - 2 ,0 7 8 ,2 0 4 5 ,3 7 2 4 ,4 4 2 ,0 8 4 4 ,7 3 5 ,0 9 4 6 ,5 7 3 ,8 1 8 ,8 1 1 ,7 < 1 , 7 1 9 ,2 0 31,66 3 4 ,1 9 2,4У 50 ,0 3 5 ,2 2 4 1 ,1 1 3 ,6 4 9 ,6 1 3 ,7 10 1 ,7 - 2 ,0 4 6 ,8 7 4 3 ,6 9 2 5 ,4 8 2 ,2 0 4 5 ,2 5 4 ,9 2 4 5 ,9 2 3 ,9 1 9 ,2 1 1 ,6 1 ,6 - 1 ,7 3 0 ,3 0 29,01 3 3 ,0 3 2 ,3 6 4 6 ,5 3 5 ,1 5 4 5 ,0 0 3 ,3 2 9 ,0 1 4 ,0 < 1 , 6 2 ,1 0 2 3 ,5 6 3 7 ,4 1 2 ,8 0 4 8 ,9 4 5 ,4 0 4 2 ,0 0 3 ,6 6 9 ,1 1 3 ,4
E w olucja od w od n ion ych gleb h yd rogen iczn ych 187 Z W IĄ Z K I PR Ó C H N IC Z N E W P O D F R A K C JA C H I WE FR A K C JI C IĘŻK IEJ
ORAZ K O M PL E K SY PR Ó C H N IC Z N O -IL A ST E
N iektóre po dfrakcje otrzym ano w bardzo m ałych ilościach i dlatego pom inięto je przy analizie zw iązków próchnicznych.
Za pom ocą pierw szej ek strakcji (0,lm N a4P207 o pH — 7,0) z pod frak cji b adanych gleb w ydzielono najw ięcej zw iązków próchnicznych: od k ilk u n astu do praw ie 30% С organicznego (tab. 7). W drugiej e k stra k cji (0,lm N a4P207 o pH ok. 9,8) związków tych było już m ało (od kilk u do p raw ie 9%), a w w yciągu 0 ,ln NaOH otrzym ano ich od 6,60 do 15,78%. Sum arycznie z poszczególnych p odfrakcji b adanych gleb w ydzielono od 15,17 do 47,73% С w postaci zw iązków próchnicznych.
Z po dfrakcji gleb m urszow atych n r 5 i 6 oraz m urszow o-m ułow ych n r 9 i 10 w y ekstrahow ano dość duże ilości zw iązków próchnicznych, co w skazuje n a duży stopień hum ifikacji. N ajm niejsze ilości ty ch zw iązków (15,17-23,07%) otrzym ano z gleb m urszow o-torfow ych n r 1 i 2, zm elioro w any ch przed 30 laty, k tó rych stopień rozkładu był nieduży. N atom iast z gleb n r 3 i 4, odw odnionych 100 lat tem u, w któ ry ch rozkład su bstan cji organicznej był daleko posunięty, w ydzielono łącznie od 44,67 do 47,73% zw iązków próchnicznych, a więc 2-3 razy w ięcej w porów naniu do po przednich gleb. Z d anych tych w ynika, że uży ta m etoda ekstrak cji zw iąz ków próchnicznych może być bardzo p rzy d atn a w badaniach gleb orga nicznych, poniew aż odzw ierciedla dość dobrze stopień rozkładu torfu. Stw ierdzono pew ną praw idłow ość w ilości w ydzielonych zw iązków p róchnicznych z poszczególnych pod frak cji — w m iarę w zrastan ia cię żarów podfrakcji ilość ich zwiększa się (tab. 7), z w y jątk iem gleb n r 9 i 10. Spow odow ane to jest przede w szystkim m niejszym udziałem resztek roślinnych w podfrakcjach cięższych. Ponadto w p rzy pad ku niek tó ry ch p ar gleb p o tw ierdzają się w yniki w skazujące n a w iększą ilość próchnicy w glebach up raw n y ch niż użytkow anych jako łąki.
Skład zw iązków próchnicznych w ydzielonych za pom ocą trzech k o lejnych ek strak cji z poszczególnych pod frak cji i gleb znacznie się różni. W pierw szej ekstrak cji w ydzielono m ałe ilości kw asów hum inow ych,
я duże fulw ow ych. W rezu ltacie sto su n ek H /F jest w n ich niski, gdy
w drugiej ek strak cji osiąga 1,0, a czasem i w ięcej, w trzeciej zaś sięga powyżej 2,0 (tab. 7).
Ogólnie biorąc stosunek H /F jest w dość ścisłym zw iązku z ciężaram i podfrakcji i sposobem użytkow ania gleb. We w szystkich glebach u ż y t kow anych jako łąki stw ierdzono m niejsze ilości kw asów hum inow ych, a w iększe fulw ow ych niż w tych sam ych glebach będących w upraw ie polo we j. W tych ostatnich stosunek H /F je st niekiedy n a w e t praw ie
2-k ro tn ie szerszy niż w łąkow ych. W u p raw n y ch glebach organicznych je s t od k ilk u n a stu do praw ie 100% w ięcej kw asów hum inow ych niż
T a b e 1 a
I lo ś ć i sk ła d związków próchnicznych w p od fra k cja ch w % С organicznego Q uan tity and co m p o sitio n o f humus compounds i n s u b fr a c tio n s , i n % o f o rg a n ic С
Nr g leb y S o i l No. C iężary p o d fr a k c ji Sub fr a c t io n w eight E k str a k c ja 0,1m ИаЛ^Оп E x tr a c tio n w ith 0.1m Na^P20
7
E k str a k c ja 0 , l n NaOH E x tr a c tio n w ith O .ln NaOH
H + F H : F fr a k c ja 1 f r a c t io n 1 fr a k c ja 2 f r a c t i o n 2 f r a k c ja 3 f r a c t i o n 3 H F H: F H F H: F H F H:F 1 1 ,4 - 1 ,5 1 ,9 2 6 ,2 4 0 ,3 1 1 ,6 6 1 ,3 0 1 ,2 8 5 ,5 5 1 ,5 8 3 ,5 1 1 8 ,2 5 1 ,0 0 < 1 ,2 8 4 ,6 6 0 ,2 7 0 ,6 2 2 ,1 2 0 ,2 9 4 ,7 3 1 ,8 7 2 ,5 3 • 1 5 ,2 8 0 ,7 7 2 1 ,4 - 1 ,5 2 ,2 9 6 ,8 4 0 ,3 3 1 ,4 2 4 ,3 8 0 ,3 2 4 ,9 9 3 ,1 5 1 ,5 8 2 3 ,0 7 0 ,6 0 < 1 , 4 1 ,4 1 4 ,5 4 0 ,3 1 0 ,9 7 1 ,3 8 0 ,7 0 4 ,3 8 2 ,4 9 1 ,7 6 15 ,1 7 0 ,8 0 3 1 ,6 - 1 ,7 1 0 ,7 9 18,63 0 ,5 8 3 ,5 6 5 ,1 7 0 ,6 9 6 ,0 3 3 ,5 5 1 ,7 0 4 7 ,7 3 0 ,7 4 1 ,5 - 1 ,6 9 ,2 9 1 5 ,8 1 0 ,5 8 3 ,1 8 3 ,6 8 0 ,8 2 5 ,3 5 9 ,6 5 0 ,5 5 4 7 ,1 4 0 ,6 1 4 1 ,5 - 1 ,6 6 ,4 0 1 1 ,2 6 0 ,5 7 2 ,9 1 8 ,3 5 0 ,3 5 5 ,2 1 1 0 ,5 4 0 ,4 9 4 4 ,6 7 0 ,4 8 5 1 ,7 - 2 ,0 9 ,4 1 1 4 ,8 8 0 ,6 3 3 ,1 8 0 ,8 4 3 ,7 8 1 0 ,2 4 4 ,1 7 2 ,4 5 4 2 ,7 2 1 ,4 5 1 ,6 - 1 ,7 6 ,1 3 1 0 ,2 4 0 ,5 9 2 ,4 6 3 ,4 5 0 ,7 1 8 ,2 7 7 ,5 1 1 ,1 0 3 8 ,0 6 0 ,8 0 < 1 ,6 5 ,0 7 12,58 0 ,4 0 2 ,5 7 2 ,6 3 0 ,9 8 2 ,2 1 8 ,7 2 0 ,2 5 3 3 ,7 8 0 ,4 1 6 1 ,7 - 2 ,0 4 ,5 8 2 0 ,1 1 0 ,2 3 1 ,6 5 2 ,0 1 0 ,8 2 6 ,9 1 2 ,2 5 3 ,0 7 3 7 ,5 1 0 ,5 4 1 ,6 - 1 ,7 3 ,5 4 1 1 ,3 6 0 ,3 1 2 ,4 8 3 ,5 9 0 ,6 9 6 ,2 5 6 ,3 1 0 ,9 9 3 3 ,5 3 0 ,5 8 < 1 , 6 2 ,3 0 1 4 ,2 6 0 ,1 6 1 ,9 3 2 ,8 3 0 ,6 8 5 ,6 9 6 ,0 8 0 ,9 3 3 3 ,0 9 0 ,4 3 9 1 ,7 - 2 ,0 9 ,0 0 1 2 ,9 6 0 ,6 9 4 ,4 8 3 ,0 9 1 ,4 5 9 ,4 5 1 ,7 6 5 ,3 7 4 0 ,7 4 1 ,2 9 < 1 , 7 9 ,8 0 1 5 ,6 0 0 ,6 3 3 ,8 0 2 ,1 1 1 ,8 0 8 ,6 5 3 ,6 8 2 ,3 5 4 3 ,6 2 1 ,0 4 10 1 , 7 - 2 ,0 8 ,3 5 1 5 ,9 9 0 ,5 2 2 ,7 8 2 ,3 2 1 ,2 0 6 ,3 7 2 ,2 5 2 ,8 3 3 8 ,0 6 0 ,8 5 1 ,6 - 1 ,7 8 ,5 2 1 7 ,9 8 0 ,4 7 3 ,1 4 1 ,7 6 1 ,7 8 8 ,0 9 3 ,9 0 2 ,0 7 4 3 ,3 9 0 ,8 3 < 1 ,6 9 ,7 4 1 6,8 9 0 ,5 8 3 ,7 5 1 ,5 6 2 ,4 0 9 ,7 5 3 ,7 4 2 ,6 1 4 5 ,4 3 1 ,0 5
E w olucja od w od n ion ych gleb hydrogen iczn ych 1 8 9
w ich odpow iednikach łąkow ych. Ja k widać, sposób użytkow ania gleb organicznych m u duży w pływ na skład i jakość zaw artych w nich zw iąz ków próchnicznych.
W podfrakcjach o najm n iejszy ch ciężarach, k tóre składają się praw ie w yłącznie z resztek roślinnych będących w początkow ym stadium hu m i- fikacji, stw ierdzono niski stosunek H /F przy obu porów nyw anych spo sobach użytkow ania gleb. Z kolei w glebach u p raw nych tego stosunku w podfrak cjach o w iększych ciężarach znacznie się zwiększa, gdy ty m czasem w glebach użytkow anych jako łąki praw ie nie ulega zmianie.
Dane te są dowodem , że proces hu m ifikacji resztek roślinnych w od w odnionych glebach organicznych użytkow anych połowo przebiega szyb ciej i jakościowo znacznie się różni w glebach użytkow anych jako łąki lub pastw iska.
W następ n ej kolejności ekstrahow ano tą sam ą m etodą zw iązki próch- niczne z frak cji ciężkiej otrzym anej z gleb m urszow o-m ułow ych i czar ny ch ziem. Inne gleby organiczne pom inięto, poniew aż ich frak cje cięż kie zaw ierały znikom e ilości substancji organicznej.
Z frak cji ciężkiej podanych gleb za pom ocą pirofosforanu wydzielono od 6,18 do 13,71% związków próchnicznych (frakcja 1) w przeliczeniu na С organiczny (tab. 8). Przew ażały w nich kilk ak ro tn ie kw asy fu l- wow e n ad hum inow ym i. W drugiej i trzeciej ekstrakcji otrzym ano znacznie m niej związków próchnicznych, odpow iednio od 2,91 do 10,16 i od 4,26 do 8,37% С organicznego, z dużą przew agą kw asów h um ino- w ych n ad fulw ow ym i. Łącznie za pom ocą trzech ekstrakcji wydzielono od 14,10 do 26,68% С związków próchnicznych z frak cji ciężkiej bada n ych gleb.
W czarnych ziem iach po ekstrakcji we frakcji ciężkiej pozostało aż 57,59 do 72,39% С organicznego w postaci związków próchnicznych trw ale zw iązanych w kom pleksach próchniczn o-ilasty ch (tab. 8). N a tom iast pozostałe, nieduże ilości su b stancji organicznej tych gleb zn aj dow ały się w postaci związków próchnicznych zw iązanych przede w szystkim z katio nam i Ca, Fe i Al. W ydzielono je za pom ocą 3-krotnej ek strakcji (18,31-25,74% С organicznego) oraz we frak cji lekkiej skła dającej się z m niej lub w ięcej rozłożonych resztek roślinnych (2,22- 19,62% С organicznego).
Szczególnie in teresujące jest to. że czarne ziem ie n r 13 i 14 z obiektu Bachorze, zm eliorow ane ok. 170 lat tem u, a w ytw orzone z torfów zaw ie rający ch dom ieszkę części ilastych (obecnie 26% części spław ialnych — tab. 4), nie różnią się od w łaściw ych czarnych ziem n r 15 i 16 z obiektu R adziejów i n r 17 i 18 z obiektu F alen ty pod w zględem stopnia trw a łości zw iązania substancji organicznej z częścią m in eraln ą gleby.
T a b e l a С
I lo sjo i wyekstrahowanych związków humusowych z f r a k c j i c i ę ż k i e j w ‘/о С o rg a n iczn eg o c l e o
Q u a n titie s o f humus compounds e x tr a c te d from heavy f r a c t i o n i n % o f o rg a n ic С o f s o i l s Nr g le b y S o i l Ho. 0,lm N a ^ O y 0 , l n NaOH H + F H : F Kompleksy p r ó ch n iczn o -i l a a t e * Humus-c la y e y com plexes* F rak cja lek k a L ig h t f r a c t io n fr a k c ja 1 fr a c t io n .1 fr a k c ja 2 f r a c t i o n 2 fr a k c ja 3 f r a c t io n 3 H F H: F H F IT: F H F H:F 9 1 ,2 9 4 ,8 9 0 ,2 6 1,0 1 1,90 0 ,5 3 3 ,7 7 1 ,2 4 3 ,0 4 1 4 ,1 0 0 ,7 5 2 6 ,2 4 5 9 ,6 6 11 1 ,9 7 5 ,9 9 0 ,5 5 ro i ^ i 1 ^ 1 1 1 1 ,5 2 1 ,6 4 2 ,7 7 1 ,4 9 1 ,8 6 1 6 ,3 9 0 ,8 1 4 4 ,3 4 3 9 ,2 7 15 2 ,4 4 5 ,6 5 0 ,4 5 4 ,3 3 5 ,1 2 1 ,5 9 5 ,3 6 2 ,5 8 2 ,2 5 2 5 ,2 8 1 ,0 9 7 2 ,2 5 4 ,4 7 14 2 ,1 7 7 ,0 7 0 ,5 1 5 ,8 9 2 ,5 0 1 ,5 1 5 ,6 9 го ! i cr . i 00 1 2 ,1 2 2 4 ,0 8 0 ,9 5 5 9 ,6 1 1 6 ,3 1 15 2 ,2 9 G,41 0 ,3 6 3 ,1 0 5 ,0 4 0 ,6 1 4 ,9 5 5 ,0 5 1 ,6 2 2 4 ,8 4 0 ,7 1 7 2 ,5 9 2 ,7 7 16 2 ,8 2 7 ,1 8 0 ,5 9 4 ,4 4 VJl *3 ro 0 ,7 8 5 ,0 8 1 ,4 4 5 ,5 3 2 6 ,6 8 0 ,8 6 7 1 ,1 0 2 ,2 2 17 7 ,5 9 6 ,1 2 1 ,2 4 3 ,6 0 2 ,4 9 1 ,4 4 3 ,8 1 2 ,1 5 1 ,7 9 2 5 ,7 4 1 ,4 0 5 7 ,5 9 1 6 ,6 7 18 1 ,5 8 5 ,1 1 0 ,2 7 1 ,0 4 5 ,6 7 0 ,2 8 2 ,1 7 4 ,9 4 0 ,4 4 1 8 ,3 1 0 ,3 3 6 2 ,0 5 1 9 ,6 2
* O bliczono po o d ję c iu H+F i f r a k c j i le k k i e j od 100 - C a lc u la te d upon s u b tr a c tio n o f H+F sum and l i g i i t f r a c t io n from 100
19 0 J. W a lc z y n a
E w olu cja od w od n ion ych gleb hydrogen iczn ych 191
ok. 100 lat tem u nieduże ilości zw iązków próchnicznych były trw ale zw iązane z częściam i ilastym i (26,24% С organicznego). G leba ta m a także nieduże ilości części spław ialnych (dopisek pod tab. 4). W podobnej glebie m urszow o-m ułow ej n r 11 dość duże ilości zw iązków próchnicz ny ch znajdow ały się w trw ałych kom pleksach próchniczno-ilastych (44,34% С organicznego). Gleba ta zaw iera 16% części spław ialnych (tab. 4) i jest bardzo podobna do w łaściw ych czarnych ziem.
PO Ł Ą C Z E N IA O R G A N IC Z N O -M IN E R A L N E W O D W O D N IO N Y C H G L E B A C H O R G A N IC Z N Y C H
F rak cje lekkie i podfrakcje badanych gleb zaw ierają dość dużo po piołu. Nie m ogą to być przypadkow e zanieczyszczenia m ineralne, po niew aż frak cję tę po podaniu próbki działaniu ultradźw ięków lub
w y trząsan iu syfonow ano z pow ierzchni ciężkiej cieczy, a n astęp n ie od w irow yw ano przy 2000 obrotów na m in u tę przez 15 m inut. U żyw ano brom oform u i acetonu (aceton stosow ano w celu usunięcia brom oform u) o najw yższej czystości (cz.d.a.) T rzeba też podkreślić, że brom oform rozpuszcza tylko śladow e ilości składników m ineralnych [16]. Pozostaje więc jedynie stw ierdzić, że znalezione w e frak cjach i lekkich pod frak- cjach składniki m ineralne pochodzą ze związków, jakie z nim i tw orzyła substancja organiczna.
Skład m ineralny popiołów p odfrakcji 8 badanych gleb organicznych w ykazuje w yraźne praw idłow ości — ilości S i02 reg ularnie zwiększa się w raz ze w zrostem ciężarów podfrakcji, a jednocześnie zaw artość CaO, MgO, F e203 i AI9O3 zm niejsza się (tab. 9). Z obliczeń w ynika, że w zrost ilości S i02 w przybliżeniu, z nielicznym i w yjątkam i, odpow iada spadkow i ilości pozostałych 4 składników m ineralnych. Pozw ala to w nioskować, że n astępu je tu bardzo szybkie łączenie się Ca, Mg, Fe i Al ze zw iązkam i próchnicznym i, któ re zachodzi już podczas ich pow staw ania i hu m ifikacji resztek roślin. N atom iast łączenie się ich z S i02 n a stę p u je powoli. Z tego też pow odu w raz ze stopniow ym łączeniem się S i02 z su b stancją orga niczną zachodzi jednocześnie spadek ilościowy zw iązanych już składników m ineralnych.
Rodzaje w iązań składników m in eraln y ch ze zw iązkam i próchnicznym i nie były przedm iotem n in iejszych badań. Z podanych jed n ak w yników m ożna wnioskować, że w glebach organicznych zw iązki próchniczne łączą się przede w szystkim z kationam i m etali w ielow artościow ych, tw orząc z Ca i Mg h u m ian y oraz sole i związki kom pleksow e z Fe i Al. N atom iast z przeprow adzonych obserw acji m ikroskopow ych poszczególnych pod frak cji w ynika, że w p rzy padk u S i02 nie były to reak cje chem iczne, lecz przede w szystkim m echaniczne łączenie ziarenek drobnego p iasku w g ru - zełkach glebow ych, tj. sklejanie i oplatanie ich przez kw asy próchniczne.
Sk ład m ineralny popiołów p o d fr a k c ji / % / M inerał co m p o sitio n o f s u b fr a c tio n achos i n %
T a b e l a 9 Nr g le b y S o i l No. C iężary p o d fr a k e ji S u b fr a c tio n w eight
S i0 2 CaO MgO Fe2°3 А12°з Suma
Sum Z w ięk szenie S i0 2 * Growth S i0 2 * * Z m n iejszen ie Drop** 1 1 ,4 - 1 ,5 27,00 3 3 ,0 8 1 ,8 9 1 7 ,8 2 9 ,8 0 8 9 ,5 9 2 1 ,4 - 1 ,5 3 2 ,6 0 2 5 ,7 5 2 ,2 9 1 5 ,7 4 9 ,5 0 8 5 ,8 8 3 1 ,6 - 1 ,7 2 4 ,0 0 4 9 ,5 7 1 ,6 7 6 ,5 4 7 ,8 0 8 9 ,5 8 8 ,0 0 0 ,2 0 1 ,5 - 1 ,6 1 6 ,0 0 4 9 ,0 6 1 ,8 9 6 ,8 3 8 ,0 0 8 1 ,7 8 4 1 ,5 - 1 ,6 2 6 ,3 0 4 6 ,6 2 2 ,3 6 5 ,8 7 8 ,1 0 8 9 ,2 5 5 1 ,7 - 2 ,0 7 1 ,8 0 8 ,8 6 1 ,2 7 4 ,0 5 1 1 ,9 0 9 7 ,8 8 1 6 ,9 0 1 6 ,5 0 1 ,6 - 1 ,7 5 4 ,9 0 1 8 ,0 0 2 ,7 9 6>79 1 5 ,0 0 9 7 ,4 8 1 5 ,1 0 1 8 ,7 0 ^ 1 ,6 3 9 ,8 0 2 1 ,7 3 3 ,1 4 6 ,7 8 2 9 ,6 2 1 01 ,0 7 6 1 ,7 - 2 ,0 7 4 ,1 0 6 ,3 0 1 ,6 6 4 ,0 3 1 0 ,4 5 9 6 ,5 4 9 ,3 0 1 1 ,7 0 1 ,6 - 1 ,7 6 4 ,8 0 1 2 ,7 6 2 ,2 0 5 ,2 3 1 3 ,9 0 9 8 ,9 3 1 3 ,4 0 1 1 ,3 0 < 1 ,6 5 1 ,4 0 1 9 ,5 3 2 ,2 8 8 ,0 1 1 5 ,6 0 9 6 ,8 2 9 1 ,7 - 2 ,0 5 5 ,5 0 1 8 ,8 7 3 ,5 4 7 ,2 6 1 4 ,6 0 9 9 ,7 5 1 8 ,3 0 8 ,9 0 < 1 .7 3 7 ,2 0 2 6 ,1 5 4 ,3 9 7 ,7 4 1 4 ,8 8 9 0 ,3 6 10 1 ,7 - 2 ,0 5 7 ,0 0 1 9 ,6 4 2 ,2 4 6 ,0 9 1 2 ,1 0 9 6 ,9 8 1 4 ,6 0 O-N i—i о 1 ,6 - 1 ,7 4 2 ,4 0 25 ,7 5 3 ,2 3 7 ,1 9 1 3 ,0 0 9 1 ,5 7 8 ,0 0 4 ,0 0 < 1 ,6 3 4 ,4 0 2 9 ,7 9 3 ,4 6 7 ,2 8 1 2 ,6 0 8 7 ,5 3
* Różnice 7/ z a w a rto ści składników między k olejn ym i podfrakcjam i
That aro th e d if f e r e n c e s i n co n ten t o f elem en ts betw een subsequent s u b fr a c tio n s
** Suma r ó żn ic w sz y stk ic h składników m ineralnych z w yjątkiem S i0 2 pomiędzy k olejn ym i podfrakcjam i Sum o f d if fe r e n c e s o f a l l m ineral components, ex ce p t S i0 2 , between subsequent s u b fr a c tio n s
19 2 J. W a lc z y n a
E w olucja od w od n ion ych gleb h yd rogenicznych 193
Pod m ikroskopem bardzo dobrze było w idać zw iększającą się ilość ziare nek drobnego piasku, n iekied y grubszego, w podfrakcjach o w zrastających ciężarach. Zw iązanie ziarenek piasku w agregatach przez zw iązki p róch niczne było jed nak dość trw ałe, poniew aż oddziaływ anie ultradźw iękam i przez 5 m inut, a n astępn ie w y trząsan ie i w irow anie nie oddzieliło w ca łości zw iązanego piasku. Tym czasem oddziaływ anie ultradźw ięków w po danym okresie zupełnie ro zb ija w szystkie m ak roag reg aty o 0 > 0,25 [6]. Dowodzi to, że ziarenka p iasku były zw iązane także w m ikroagregatach glebow ych < 0 ,2 5 mm.
W najw iększej ilości związki próchniczne w badanych glebach orga nicznych były połączone z katio nam i Ca, w nieco m niejszej z Al, w jeszcze m niejszej — z Fe, a w zupełnie m ałej ilości z Mg. Te cztery kationy łącznie z S i0 2, w ystęp ującej głów nie w postaci k w arcu, stanow iły praw ie 100% analizow anych popiołów podfrakcji (tab. 9).
Można ponadto zauważyć, że m iędzy ilościam i Ca, Fe i Al, zw iązanym i przez związki próchniczne w podfrakcjach (tab. 9), a całkow itym i ich zaw artościam i w glebach organicznych (tab. 10) istnieje dość ścisła za leżność — w iększym zaw artościom danego katio n u w glebie odpow iada w iększa jego zaw artość w po d frak cjach i odw rotnie.
Pozostaje jeszcze om ów ienie znaczenia w apn ia w glebach organicz ny ch i jego w pływ u n a s tru k tu rę i inne właściwości. W w ęglanow ych glebach torfow ych n r 3 i 4, odw odnionych 100 la t tem u, zw iązki
próch-T a b e l a 10
Ogólne z a w a rto śc i składników m ineralnych w g leb a ch w % s.m . T o ta l c o n te n t o f m in eral components i n s o i l s i n % o f d.m. Hr
g le b y S o i l No.
CaO MgO K2U 1 ^ 0 Pe2°3 a i2o5
1 4 ,0 1 0 ,3 2 0 ,0 8 4 0 ,0 9 8 * 1 ,9 2 0 ,9 7 2 4 ,0 2 0 ,2 6 0,130 0,1 0 7 1 ,8 9 0 ,8 4 3 1 1 ,0 9 - 0 ,1 1 7 0 ,0 6 9 1 ,2 5 0 ,8 0 4 9 ,3 8 0 ,4 2 0 ,1 2 7 0 ,0 7 8 1 ,0 3 0 ,8 4 5 1 ,1 9 0 ,1 3 0 ,0 4 9 0 ,0 4 9 0 ,3 3 1 ,3 2 6 1 ,4 2 0 ,1 9 0 ,0 4 7 0 ,0 6 7 0 ,4 7 1 ,5 5 9 6 ,1 2 0 ,2 6 0 ,2 3 0 0 ,0 4 8 1 ,3 6 2,53> 10 7 ,9 1 0 ,2 7 0 ,2 8 0 0 ,0 6 7 1 ,6 6 2 ,2 7 i R o c z r ik i G le b o z n a w c z e — 13
1.94 J. W alczy na
niczne były w dużym stopniu połączone z Ca (46,62-49,57%). Nie m iało to jednak w p ływ u n a s tru k tu rę tych gleb, w k tó ry c h agregaty glebow e były tak samo n ietrw ałe, jak w podobnych glebach niew ęglanow ych. Róż nice w y stąp iły jedynie w odczynie gleb.
Przeliczono następ nie ilości kationów zw iązanych w podfrakcjach na całkow ite ich zaw artości w glebach (tab. 11). Z gleb m urszow o-torfow ych n r 1, 2. 3 i 4 w p ostaci podfrakcji podanych w tabeli 11 w ydzielono tylko następ u jące ilości su b stan cji organicznej: 83,6. 77.1, 94,3 i 93,9% reszta pozostała we frak cji ciężkiej lub nie została odzyskana w analizie.
T a b e l a 11
I l o ś ć kationów m e ta licz n y c h w p o d frakcjach w уь o g ó ln e j ic h z a w a rto śc i w g leb ach Q u an tity o f m e t a ll ic c a t io n s in s u b fr a c tio n s i n ?ô o f t h e i r t o t a l c o n te n t in s o i l s Kr g leb y S o i l Ko. C iężary podfrakc S u b fr a c tio n w eight
CaO MgO Fe2°3
A12°3 1 __________ 1 , 4 - 1 ,5 7 0 ,2 0 5 0 ,2 5 7 9 ,0 6 8 6 ,0 5 2 1 1 , 4 - 1 ,5 5 9 ,1 7 8 1 ,1 1 7 6 ,7 1 1 0 4 ,1 6 3 1 ,6 - 1 ,7 5 0 ,8 5 - 5 9 ,5 2 6 3 ,1 2 1 , 5 - 1 ,6 5 0 ,7 8 - 3 8 ,0 3 4 9 ,8 9 V" 8 1 ,6 3 - 9 7 ,5 5 113 ,0 1 4 1 1 ,5 - 1 ,6 7 9 ,9 0 9 0 ,2 5 9 1 ,6 9 1 0 2 ,5 6 5 1 , 7 - 2 ,0 1 3 ,0 4 1 7 ,1 0 2 2 ,6 6 1 5 ,8 0 1 , 6 - 1 ,7 4 4 ,1 4 6 2 ,5 7 6 0 ,6 0 3 3 ,1 5 < 1 , 6 1 6 ,3 2 2 1 ,5 7 1 8 ,3 3 2 0 ,0 4 ! 7 3 ,5 0 1 0 1 ,2 4 10 1 ,5 9 6 8 ,9 9 6 1 ,7 - 2 ,0 1 0 ,8 0 2 1 ,2 6 2 0 ,8 6 1 6 ,4 1 1 , 6 - 1 ,7 3 8 ,6 1 4 9 ,7 3 4 8 ,1 7 3 8 ,5 3 < 1 , 6 3 1 ,0 9 2 7 ,1 0 3 0 ,7 3 2 2 ,7 5 z 8 0 ,5 0 9 8 ,0 8 9 9 ,7 6 7 7 ,6 9 9 1 , 7 - 2 ,0 1 8 ,3 6 6 0 ,3 0 3 4 ,3 3 3 9 ,3 0 < 1 , 7 4 ,7 1 1 2 ,8 2 6 ,2 7 6 ,7 6 I T 1 2 3 ,0 7 7 3 ,1 2 4 0 ,6 0 4 6 ,0 6 10 1 , 7 - 2 ,0 2 5 ,6 1 3 3 ,9 6 3 9 ,0 1 5 4 ,9 7 1 ,6 - 1 ,7 1 4 ,3 9 2 0 ,9 7 1 9 ,1 4 2 5 ,3 2 < 1 , 6 8 ,9 8 1 2 ,1 2 1 0 ,4 5 1 3 ,2 4 z 4 8 ,9 8 6 7 ,0 5 6 8 ,6 0 .93,53
E w olucja odw od n ion ych gleb hyd rogen iczn ych 1 9 5
Z porów nania tych liczb z podanym i ilościam i i sum am i poszczególnych kationów w ynika, że praw ie całkow ite ilości Ca, Mg, Fe i Al znajdujące się w tych glebach były zw iązane przez sub stancję organiczną. Z upełnie podobnie zagadnienie to przed staw ia się w glebach m urszow o-m ułow ych n r 9 i 10, z który ch tylko część substancji organicznej w ydzielono w po staci fra k c ji lekkiej i podfrakcji. W glebach m u rszow aty ch n r 5 i 6, z k tó ry ch praw ie całość substancji organicznej w ydzielono w podfrakcjach, 73,50-80,50% całkow itej zaw arości Ca w glebach było zw iązane przez związki hum usow e. O dpow iednio ilości związanego Mg i Fe w ynosiły praw ie 100%, a Al od 68,99 do 77,69%.
PO D SUM O W AN IE W YNIK ÓW I D Y SK U SJA
Stw ierdzono, że w odw odnionych glebach m urszow o-torfow ych i m u r szow atych n r 1-8, nie zaw ierających części ilastych lub tylko nieznaczne ich ilości, substancja organiczna w m ałym stopniu jest połączona z częścią m in eralną gleby. Praw ie całość sub stan cji organicznej (85,55-99,16%) wydzielono z tych gleb w e frak cji lekkiej o ciężarze w łaściw ym < 2,0
(tab. 3).
N atom iast w badanych glebach m urszow o-m ułow ych, a zwłaszcza w czarnych ziem iach m ających znaczne dom ieszki części ilastych, duża ilość sub stan cji organicznej była zw iązana z nim i w trw ały ch kom pleksach organiczno-m ineralnych, które w ydzielono w e frak cji ciężkiej o ciężarze w łaściw ym > 2,0. Za pom ocą analizy frakcjonow anej i obliczeń ustalono, że w glebach m urszow o-m ułow ych n r 9 i 11 znajdow ało się w trw ały ch kom pleksach próchniczno-ilastych odpow iednio 26,24 i 44,34% С orga nicznego, a w czarnych ziem iach od 59,61 do 72,39% (tab. 8). Z kolei stw ierdzono, że w iększym zaw artościom części spław ialnych w b adanych glebach odpow iadały stosunkow o w iększe ilości sub stancji organicznej zw iązanej z częścią m ineralną gleby (tab. 3 i 4). Praw dopodobnie w gle bach tych trw ałe kom pleksy organiczno-m ineralne pow stają głów nie w w ynik u połączenia się zw iązków próchnicznych z częściami ilastym i, przede w szystkim z m inerałam i ilastym i [2, 5].
Zastosow ana m etoda u ltradźw ięków i płynów ciężkich opracow ana przez G r e e n l a n d a i F o r d a [9, 10] w celu ilościowego w ydzielenia z gleb nie zhum ifikow anej organicznej m aterii, jest jednocześnie dobrym w skaźnikiem określającym orien tacy jn ie stopień i rodzaje połączeń su b stancji organicznej z częścią m in eraln ą gleby. G reenland i Ford inicjując m etodę nie w yjaśnili, w jak im stopniu i z jakim i składnikam i m in e ral nym i gleby jest połączona su b stan cja organiczna w ydzielana w e frak cji lekkiej o ciężarze w łaściw ym < 2 ,0 . Podają to dokładnie w yniki naszej pracy.
196 J. W alczyna
W św ietle przedstaw ionych w yników b ad ań proces m urszow y zacho dzący w glebach organicznych po odw odnieniu pow oduje ich ew olucję w dw óch głów nych k ieru n k ach :
— tw orzenia się gleb m urszow o-torfow ych i m urszow atych, któ re n a stępnie z upływ em czasu zanikają,
— pow staw ania czarnych ziem i gleb do nich podobnych.
W odw odnionych glebach organicznych, nie zaw ierających dom ieszek części ilastych, substancja organiczna łączy się praw ie w yłącznie z k atio nam i m etali w ielow artościow ych i d robnym piaskiem (tab. 9). Nie po w stają n ato m iast trw ałe kom pleksy próchniczno-ilaste. M ineralizacja sub stancji organicznej przew aża n ad jej odbudow ą i n a stę p u je stopniow e zanikanie całych profilów organicznych [20, 21]. Jeżeli podłoże składa się z utw orów piaszczystych, to po odpow iednim czasie p o w stają ubogie gleby m urszow ate o n iekorzystny ch w łaściw ościach (zwłaszcza pow ietrzno- -wodnych), czego przykładem są badane gleby n r 5, 6, 7, 8. Tylko dość duża w ilgotność tych gleb i proces darniow y, nakład ający się n a proces m urszow y, k tó ry rozw ija się przy trw ały m u żytkow aniu łąkow o-pastw i- skowym , m ogą w pew nym sto p n iu przeciw działać ich degradacji. N ato m iast z odw odnionych gleb torfow o-m ułow ych, zaw ierających w profilu dom ieszki nam ułów ilastych rzędu 15% i w ięcej, położonych n a podłożach zwięźlej szych, zasobnych w C aC 0 3, tw orzą się czarne ziem ie lub gleby do nich podobne. P rzykładem tego są badane czarne ziem ie n r 13 i 14 pow stałe z torfów zam ulonych oraz gleby m urszow o-m ułow e n r 9, 10,
11, 12, z k tórych dwie o statnie są bardzo podobne do czarnych ziem. Ten kieru n ek ew olucji został zaobserw ow any w naszym k raju . [12, 14, 15, 16], lecz nie był dokładniej scharak tery zow any w zm eliorow anych glebach organicznych. W czarnych ziem iach związki próchniczne łączą się z częściam i ilastym i w trw ałe kom pleksy organiczno-m ineralne, które m ają decydujący w pływ n a pow staw anie odpow iednich w łaściw ości po- w ietrzno-w odnych i trw ałej s tru k tu ry gruzełkow atej. Po pew nym czasie w glebach tych oczywiście n a stę p u je p ew ien stan rów now agi m iędzy syntezą i rozkładem sub stan cji organicznej.
Podane w yniki badań w skazują, że jeśli ok. 50% substancji organicznej zaw artej w w ierzchniej w arstw ie gleby jest zw iązana w trw ały ch kom pleksach próchniczno-ilastych, m ożna uważać, że gleba ta przeobraziła się w czarną ziem ię (tab. 8). W spom niane przeobrażenie n a stę p u je tym szybciej, im w ięcej części ilastych znajdzie się w pow ierzchniow ej w a r stw ie gleby organicznej. Ew olucja ta będzie pow olniejsza, jeżeli poziom y bogate w części ilaste w y stę p u ją głębiej w p rofilu glebow ym , poniew aż cały proces zaczyna się od u tlen ian ia su bstancji organicznej w arstw pow ierzchniow ych.
-E w olucja od w od n ion ych gleb hyd rogen iczn ych 197
genicznych m ożna za pomocą odpow iednich analiz dość dokładnie p rze widzieć jeszcze przed p rzystąpieniem do m elioracji terenów bagiennych i zaplanow ać w łaściw e k ieru n k i rolniczego ich zagospodarow ania po od w odnieniu. Nie było to bran e dotychczas pod uwagę. N ajlepiej byłoby za pom ocą analizy m echanicznej oznaczać zaw artość części ilastych po szczególnych w arstw gleby i w podłożu. M ożna rów nież rozdzielić próbkę gleby na frak cję lekką i ciężką, a tę o statn ią poddać analizie m echa nicznej.
Trzeba jedn ak podkreślić, że m iędzy wyżej om ów ionym i dw om a kie ru n k am i ew olucji z odw odnionych gleb organicznych może pow stać wiele stadiów pośrednich.
W N IO SK I
O trzym ane w yniki badań pozwoliły n a sform ułow anie następ ujący ch wniosków.
1. Początkow e stadium procesu hum ifik acji resztek roślinnych praw ie nie różni się przy obu porów nyw anych rodzajach użytkow ania rolniczego: łąki i pola orne. Zarów no w glebach łąkow ych, jak w glebach pól u p raw nych tw orzy się praw ie dw u k ro tn ie w ięcej kw asów fulw ow ych niż hu m i- now ych. W n astęp n y ch stadiach tego procesu w glebach pod łąkam i stan ten u trzy m u je się, gdy tym czasem w glebach upraw n y ch pow staje coraz w ięcej kw asów hum inow ych i w końcowej fazie ilość ich jest znacznie w iększa niż kw asów fulw ow ych.
2. Z astosow ana m etoda u ltradźw ięków i p ły n u ciężkiego (o ciężarze w łaściw ym 2,0), pozw alająca rozdzielić glebę n a frak cję lekką i ciężką, jest jednocześnie dobrym w skaźnikiem o kreślającym ilość i rodzaje po łączeń su bstancji organicznej z częścią m in eraln ą gleby. S u b stan cja orga niczna gleby w ydzielana we frak cji lekkiej jest połączona p raw ie w yłącz nie z kationam i m etali wielo w artościow ych, jak Ca, Fe, Al. We frak cji ciężkiej w y stęp u je ona głów nie w trw ały ch kom pleksach próchniczno- -ilastych.
3. Stw ierdzono, że o stop n iu i trw ałości połączeń zw iązków próchnicz nych z częścią m in e raln ą gleby w odw odnionych glebach organicznych decy duje skład i ilość dom ieszek m ineralnych, głów nie części ilastych.
4. W odw odnionych glebach organicznych, nie zaw ierających części ilastych, związki próchniczne były w m ałym stopniu połączone z częścią m in eraln ą gleby. P raw ie całkow ite ilości su bstancji organicznej tych gleb (85,55-99,16%) w ydzielono w e frak cji lekkiej o ciężarze < 2,0. B yła ona połączona głów nie z Ca, Fe, A l oraz m echanicznie z dro bn ym piaskiem .
5. W glebach m urszow o-m ułow ych, zaw ierających kilkanaście procent części ilastych, oraz w czarnych ziem iach z nich pow stałych, zaw ierają cych od 19 do 26% w spom nianych części, duża ilość su b stan cji orga
198 J. W alczy na
nicznej była zw iązana w trw ałe kom pleksy próchniczno-ilaste (w przeli czeniu n a С organiczny gleby odpow iednio 26,24 do 44,34% i 59,61 do 72,39%).
6. Proces m urszenia zachodzący w glebach organicznych po odw od nieniu pow oduje ich ew olucję w dwóch głów nych k ierunkach :
— tw orzenia się gleb m urszow o-torfow ych i m urszow atych, które następnie stopniow o ubożeją i zanikają,
— pow staw ania czarnych ziem i gleb do nich podobnych z utw orów organicznych zaw ierających części ilaste rzędu 15 i więcej procent.
* * *
Tą drogą pragnę serdecznie podziękow ać Dr С. I. B loom field i Dr D. S. Jen kin so n z R otham stad E xperim en ta l S ta tio n za um ożliw ienie m i ro z dzielenia gleb na frakcje z u życiem u ltra d źw iękó ic.
LITER A TU RA
[1] A l e к s a n d r o w a L., E l i m o w W., N a j d e n o w а О. : О prirodie gu m i- now ycn w ieszczestw torfiannych poczw . Zapiski L eningrad. S ielsk och oziaj. Inst. 90, 1962, 1, 3.
[2] A r s h a d M., L o w e L.: F ractionation and ch aracterization of n atu rally occur- ing organoclav com p lexes. S oil Sei. Soc. Am . Proc. 30, 1966, 6, 731.
[3] C a m p b e l l C., P a u l E., R e n n i e D., M о с с a 11 u m K. : A p p lica b ility of the carb on -d atin g m ethod of an alysis to soil hum us studies. Soil Sei. 104, 1967, 3, 217.
[4] E d w a r d s A., B r e m n e r J.: D ispersion of particles by sonic vibration. Jour. Soil Sei. 18, 1967, 1, 47.
[5] E d w a r d s A.: C lay-hum us co m p lex es in soil. Soil ch em istry and fertility. M eeting of C om m ission II and IV. A b erdeen 1966, s. 33.
[6] E d w a r d s B r e m n e r J.: M icroaggregates in soils. Jour. S oil Sei. 18, 1967, 1, 64.
[7] E f i m o w W.: Fovm y ak k u m u liacji i m igracji w ieszczestw w bołotnych p o sz w ach. P o czw o w ied ien . 1961, 1, 67.
[8] E f i m o w W.: Form y ak k u m u liacji m in ieraln ych w ieszczestw w torfianych p oczw ach. Zapiski L eningrad, S ielsk och oziaj. Inst. 90, 1962, s. 1.
[9] F o r d G., G r e e n l a n d D., O d e s J.: Separation oL' the fraction from soil by ultrasonic dispersion in halogen erated hydrocarbons con tain in g a su lfactan t. Jour. Soil Sei. 20, 1969, 2, 291.
[10] G r e e n l a n d D., F o r d G.: Separation of p artially h u m ified organie m aterials from soil by u ltrason ic dispersion. 8th Inter. C ongress Soil Sei. I ll, 1964, 28. [11] K o w a l e w W., G e n e r a ł o w a W. : O w za im o d iejstw i gu m u sow yeh i fu l
w ow ych k is ło t torfianych poczw z żelezom . P oezw ow ieciien. 1967, 9, 135. [12] K o w a l i ń s k i S.: C zarne ziem ie w rocław sk ie. Rocz. glebozn. 2, 1952, 59. [13] K u ź n i c к i F., S k ł o d o w s k i P.: P rzem ian y su b stan cji organicznej w n ie
których typach gleb Polski. Rocz. glebozn. 19, 1968, 1, 3.
[14] M u s i e r o w i c z A., O l s z e w s k i Z., B r o g o w s k i Z., K ę p k a M.: Czarne z iem ie b ło ń sk o -so ch a czew sk o -ło w ick ie. Roez. N auk roi. 82-A -3, 1961, 503. [15] О к r u s z к o H., L i w s k i S.: S ielsk o ch o zia jstw ien n a ja cien n ost poczw
