Zofia Stefanowska
O przełomowości i przełomie
romantycznym
Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5, 28-31
Zofia Stefanówska
Atuty 1822 roku
O przelomowości i przełomie
romantycznym
Do prześw iadczeń, któ reśm y odziedziczyli! po ro m anty kach, należy i taikie: o h i storycznej w adze ich k o n flik tu z klasykam i, o tym , że d ata w ystąp ien ia program ow ego nowej szkoły stanow i epokę w k u ltu rz e narodow ej. Prześw iadcze n ie to d obrze jest u g ru n tow ane: ro k 1822 zapocząt kow ał okres płod n y ch p rzem ian w litera tu rz e , k tó r e w dodatku doskonale zsynchronizow ane są — i w znacznej m ierze przyczynow o pow iązane — z no w ą o rien tacją in telek tu aln ą, a tak że ze sporem ge n e ra c y jn y m i w alk ą polityczną, na co w szystko zw rócili nam uw agę już współcześni, M ochnacki przede w szystkim . C ałkow ita praw ie zgodność d y n a m iki procesu literackiego ze zjaw iskam i innych dzie dzin życia narodow ego jest niem ałym a tu te m d aty 1882, czy trochę szerzej: 1822— 1830. Pojęcie ro m an tycznego przełom u dobrze p o rząd ku je m ateriał fa k to g raficzn y pierw szej połow y X IX w. To, że nam , potom nym , zasugerow ane zostało p rzez aktorów w y darzeń, jest dodatkow ą tego pojęcia zaletą. Tak w łaśn ie w ygodnie się złożyło, że koncepcja perio- dyzacy jn a w yw odząca się ze św iadom ości epoki p
a-29 O P R Z E Ł O M O W O S C I I P R Z E Ł O M IE
su je do dzisiejszego instrum entarium ; badawczego. W ypadek taki nie jest przecie regułą, częściej za pew ne postępuje się drogą arbitralnego porządko w ania zjaw isk świadomości historycznej za pomocą kateg o rii wobec itej świadom ości zew nętrznych. Fakt, że prześw iadczenia właściwe badanej epoce p o k ry w ają się częściowo z prześw iadczeniem badaczy, u łatw ia m anipulow anie m ateriałem historycznym . S y tu acja tak a nie jest jed n ak pozbaw iona ryzyka,
o k tó ry m w arto pam iętać. ’
Je st to nie ty lk o tak ie ryzyko, jak ie tow arzyszy zawsze w prow adzeniu do języka badaw czego p o ję cia obciążonego tra d y c ją daw niejszych funkcji, m o delow anego przez anachroniczne już dziś konteksty. Je st to rów nież ry zyko biernej akceptacji tej wizji dziejów, k tó ra w łaściw a była tw órcom przejętej k o n cepcji. Ja k wiadomo, uczestnikom procesu historycz nego przew ażnie tow arzyszy poczucie k ryzysu w a r tości, przełom ow ego znaczenia własnej epoki itp. Wobec takich w yobrażeń h isto ry k zachow uje dys tan s i sta ra n n ie je w ery fik u je.
W iadomo, że tra d y c ja rom antyczna była i jest w k u ltu rz e polskiej szczególnie aktyw na, że zdecydo w ała o w ielu istotnych elem entach świadomości po koleń następnych, dzisiejszego nie wyłączając. T ak że i historycy lite ra tu ry nie są w olni od p resji ro m antycznej przeszłości. Przykładow o wskazać m oż n a trw ałą dyskrym inację twórczości pseudoklasy- ków, dyskrym inację, której w yrazem jest już samo określenie te j szkoły poetyckiej: obiegowy o niej sąd to przecież refleks, jakże trw ały , stronniczej, bo polem icznej opinii rom antyków . W naszych dopiero czasach obserw ow ać można ten d en cję do pew nej re h a b ilita c ji pisarzy, któ rzy m ieli nieszczęście n a razić się rom antykom .
W arto by więc tak że k rytycznej reflek sji poddać pojęcie rom antycznego przełom u. Tym bardziej w a r to, że b adania ostatnich la t dziesięciu, dw udziestu dostarczyły wielu przesłanek do tezy o
oświecenio-Postępowanie historyka literatury D yskrym i nowanie pseudo-klasyków
Z O F IA S T E F A N O W S K A 30 Związłd romantyzmu z oświeceniem Eksplozja pow ieści
wo-roiman t ycznych zw iązkach, tym sam ym zniw elo w ały w jakim ś sto p niu przepaść dzielącą ro m an ty cz nych potom ków od rozum nych ojców i dziadów. 0 osiem nastow iecznych źródłach rom anty zm u w ie m y ju ż niem ało. Dla periodyzacji życia literack ieg o w ażniejszy jed n a k od m yślow ych inspiracji m oże być b a n a ln y fakt: te n m ianow icie, że ro m antyzm dziedziczy świadom ość gatunkow ą przeszłości. P ra w da, że dokonuje zm ian w h iera rc h ii gatunków , że program ow o n a ru sz a zasadę gatunkow ej czystości; są to jed n a k m an ip u lacje dokonyw ane w ty m sa m ym , tra d y c y jn y m system ie. Efe*kt m ieszania ga tu n kó w w ym aga żywego poczucia ich odrębności. R om antyczne wiertsze, poem aty i d ram a ty różnią się pod w ielom a w zględam i od w ierszy, poem atów i d ra m atów osiem nastow iecznych, są to jed n a k nadal wiersze, poem aty i d ram a ty jako teren n a tu ra ln e j działalności p isarskiej. Z tego p u n k tu w idzenia p rze łom ro m an ty czny n ie przyniósł istotnej zm iany. Nie rom antykom , w każdym razie w Polsce, w y padło odegrać ro lę w najw iększej rew o lu cji litera c kiej X IX w.: eksplozji powieści. Pow ieść obaliła tra d y c y jn e m yślenie igenologiczne, pożarła inne ga tu n k i, zakłóciła lite ra c k ą rów now agę ekologiczną 1 zdobyła bezw zględną dom inację n a ry n k u czytel niczym . Pow ieść s ta ła się wyjściow ym , p ry m a rn y m rodzajem le k tu ry („coś do czy tan ia”), zm onopolizo w ała n iem al św iadom ość odbiorców* spychając na m argines inne rod zaje działalności pisarskiej. Od tą d ju ż cokolw iek by się pisało, pisało się wobec powieści. Oczywiście, liry k a zachow ała pew n ą a u to nom ię i tra d y c y jn ą form ę w ydaw niczą tom ików poetyckich. D ram atu rg ia, w sp ieran a in sty tu c jo n a l nie przez te a tr, zatrzy m ała od ręb n e m iejsce. Można by jeszcze w skazać inn e p rzy k ła d y kon ty n u acji tr a dycyjnego u k ła d u gatunkow ego, nie podw ażą one jed n ak fak tu , że n ajw iększym ew enem entem dzie w iętnastow iecznego procesu literack ieg o b y ła za w ro tn a k a rie ra powieści.
31 O P R Z E Ł O M O W O Ś C I I P R Z E Ł O M IE
R om antykom polskim w ypadło być św iadkam i su k cesów pow ieści eu ro p ejsk iej, obserw atoram i postę pów rodzim ej prozy fabularnej. J a k wiadomo, do w yjątk ó w należeli ci z nieb, którzy p o traktow ali te zjaw iska ze zrozum ieniem i sym patią. Ówczesna pol ska elita p isarska zachow ała wobec powieści k r y tyczny, a n a w e t nacechow any ironią dystans. Mic kiewicz, Słowacki, N orw id odnosili się do powieści z lekcew ażeniem całkiem podobnym do tego, które m anifestow ali program ow o adepci poety ki kfasycy- śtycznej, nie dostrzegli najw iększej rew olucji lite rackiej swego czasu. Byłoby rzeczą n a d e r in te re sującą zbadanie, jak kształtow ał polskie życie lite rackie antagonizm m iędzy poetyką rom antyczną a powieścią, n a ile sy tu a c ja polska była pod ty m w zględem odm ienna od innych układów europej skich. Sam a już jed n ak k o n fro n ta cja zasięgu i zna czenia tych dwóch przełom ów : triu m fu poezji ro m antycznej i triu m fu powieści, w ystarczy jako ostrzeżenie, aby nie ulegać bezw zględnem u d y k ta towi szkoły przedpow ieściow ej wówczas, gdy z p e r spektyw y la t situ pięćdziesięciu rozw aża się znacze nie d a ty 1822. Pozostanie ona i tak datą o wielkiej w ym ow ie historycznej, jako rok poetyckiego de b iu tu M ickiewicza.
Triumf poezji ro m antycznej czy powieści?
