Ocena rozprav{y
doktorskiej
AgnieszkiMotyki
Tw6rczoi6 poetycka
Adriana
Waclawa Brz6zkiKategoria sacrum
od
przeszlo trzydzrestolecia stanowi przedmiot poglgbionych badaripoiskich literaturoznawc6w, co odzwierciedla stale
powigkszajEcysig zbi6r
opracowafr.Dotychczas jednak ukazalo sig niewiele wartosciowych prac na temat poezjiwsp6lczesnej jako locus theologicus, ZastanawiajEcy
stan
rzeczy,jelli
zwaLymy,Le
od.wielu lat
dynamicznierozwiia
sig niemieckoigzycznynurt
badafinad topikq
teologicznqw literaturze (por.
serig ,,Teologieund Literatur",
redagowan? przez Karla-|osefa Kuschela).By(
moze, szczegolna,trudno6i sprawia rodzimym literaturoznawcom poruszanie sig po pelnym
meandr6w nazewnictwai dogmat6w rozleglym terytorium wiedzy teologicznej. Nielatwo
budowai
przekonujqcE syntezE naukowq przy wykorzystaniu
zro|nicowanych metodologii
literatury,
aksjologii, estetyki czy teologii. Istnieje realne niebezpieczenstwo podporzqdkowania sig przez
badacza literatury noezie teologicznej, Istotnq rolg odgrywa r6wnieZ czynnik
natury
subiektywnei, deszyfracja tekst6w o wyrainym
nachyleniu religijnym
zawsze ma
charakter
indywidualnej refleksji,
zbliLonej ba2df, do klimatu
przeLycia metafizycznego, bqdf. atmosfery
negacji wartoSci transcendentnych.
PrzedloLona
do
oceny dysertacja wpisuje sigw
procesbadaf
teologicznego wymiaruwsp6lczesnej liryki religijnej, zawiera analizE zagadnien wazkich, aktualnych
dlakomparatystyki
literaturoznawczeji kulturowej. Mgr Agnieszka Motyka traktuje
wybrane
teksty poetyckie jako swoiste ,,miejsce teologiczne", domeng transgresfnq
krystalizowania sig
ujgi
Swiatopoglqdowychi
dogmatycznych,wrzji
religijnychi
dylemat6w duchowych (rozdz.II, III), wychodzi jednak poza
elementarnEich
interpretacjg, pokazujekonteksty
ideowei kulturowe, uwarunkowania historyczne i
spoleczne(rozdz. Y rozprawfl.
Architekturaposzczeg6Inych element6w
doktryny i
dogmatyczne twierdzenia,kryteria
odpowiedzialnogcii normy
odwolad dotradycji
nie przypominajE jej wykopaliska archeologicznego, tworzq pole do niesztampowych odczytaf my6li religijnej(rozdz.IV),
gdziez
zachowanLem odpowiednichproporcji treSci i przeslania zar6wno
poezjajak teologia stanowi1 przejaw
tw6rczegoustosunkowania
sig tw6rcy do
otaczajEcejgo rzeczywistolci,
wyraLajEpr6by
ogarnigcia immanentnego i transcendentnego wymiaru ludzkiej egzystencji.Taki spos6b postgpowania badawczego przyni6sl wymierny pod
wzglgdempoznawczym rezrt'Itat. Doktorantka bowiem nie ogranic
zyla
sig do przedstawienia tytulowegoproblemu
wylEcznrena styku dwu pozornie
odleglychod siebie
dziedzin: poezjii
teologiikatolickiej' Pomna caly
czasna konstytutywn4 dla poezji grg wyobrai.ni a dla teologii -
dyskursywno6i kladzie wyraLny nacisk na intertekstualnoSi, Co za| nie mniej
istotne,przyb\La czytelnikowi w oparciu o
analizowanqtw6rczo6i rudymenty
rozwijaj4cego sigw Polsce kierunku humanisty czny ch badari : teologii literatury.
Z
polEczeniatych
dw6chpojgi wynika,
Lebadacz podejmujEcy problem atykE locorumtheologicorum musi by( wytrawnym
literaturoznawcE, wystarczajqco dobrze
zna(propedeutykg teologii, przy bacznej obserwacj
i
przejaw6w religijnoSciw
postmodernistycznej rzecnfifisto6ci sekularyzuj4cego sig spoleczefstwa uwzglgdniai kontekst nauki KoSciola, miec rozeznaniew filozofii wsp6lczesno6ci i antropologii kultury, a
zarazem dysponowai
odpowiednim
warsztatem metodologicznym, slowem - by( erudytE
nieposledniej klasy.
Mgt Motyka sprostala w swej dysertacji wymienionym wymogom: umiejgtnie
i w koherentnym wywodzie prowadzi czytelnika od problemu do problemu w ukladzie
przyczynowo-skutkowym, zachowuj e logiczny tok wlpowi
edzi i
przejrzystodi argumentacji,
a co
najwaLniejsze- mimo lekkiej nuty osobistych sl,rnpatii - obiektywizm
badawczy,
zakotzeniony w
uczciwyrn odwoiywaniu sig do opinii
teoretyk6w analizowanych przez siebie
zagadnien.
OryginalnoSc
ptacy
przejawia sigw
dobrzepojgtej
interdyscyplinarnodci, wla6ciwejAutorce
kompetencji wraZliwej badaczki poezjii milo6niczki
wied,zy teologicznej,kt6ra
nie testuje ,,teologicznejtkanki"
lub ,,teologicznejortodoksji"
analizowanych utwor 6w,leczdaleka od postawy waloryzajEcei rzetelnie interpretuje wiersze odzwierciedlajqce istotne dla teologii rzeczywisto6ci ziemskich kwestie; udowadnia tezE, Letw6rczolcpoetycka
moze zjednej strony czerpa( inspiracje ztrzEdowego nauczania Ko6ciola o soteriologii, angelologii, pneumatologii, communio sanctorum,a z dragiej - otwarcie stawiai pytania z
zaI<resu eschatologii: Sk4d
i DokEd zmierza Calo6c, wyraLa( iudzkie
poszukiwanie Nadsensu Swiata i Historii oraz
oddziaLywai na ludzkq my61, styl postgpowania-etos
i
slowo-Logos.Doktorantka, analizaiqc
poszczeg6lneteksty, poddaje sig trudnym
pytaniom stawianym przezA. Brzozkg Czy
przedmiotem swego zainteresowaniapowinien uczynii
onmotpr'y
6ci6lereligijne,
czy te2odwolywai
sigdo
pojgcia sacrumw
najszerszym znaczeniu,jako fenomenu
wsp6lnegor62nym formom
metafizycznegopragnienia,
wyrazaj4cego sigw
praktycznie nieskori czonejilo6ci
wielo znacznychpytan i r62norodnych dylematow? faki zwrEzek istnieje migdzy interpretacjq kerygmatyczn+ a przeLyciem doSwiad czenrawiary dzigki otwarciu sig interpretatora na ,,szyfry teologiczne" zawarte w utworze poetyckim?
TreSi
prawd i aksjologii religijnej, na
co Autorka
zwraca slusznie uwagg (zwlaszcza
w Zarysie zasfosowanej metodologii, s, 29-44), przyjmuje czlowiek w
ograniczonych
mo2liwoSciach osobistego
poznania i warto6ciowania, w postaci konkretnych
wyobra2eri
odwolujEcych sig do artefakt6w
wsp6lczesnej mu kultury.
Paradygmat pozytwvnej tre6ci
nieskoriczonej sprawiedliwo6ci Boga determinuje pozbawiona uchybien
sprawiedliwo6i
Iudzka uwarunkowana cywilizacjq.Prawdy wiary o istnieniu Boga osobowego, o wolnoSci woli
i
nie6miertelno$ciczlowieka,
stanowiqcefundamenty
europejskiejmetafizyki,
przeLywaj4ludzie w ulegajEcym przemianom
kulturowym -
,,tui
teraz".Nieszablonowo6i dysertacji, widocznq na tle rozwaLan
historycznoliterackichi
estetycznych, jeszcze v,ryraLniej dostrzegamyVzy uwzglgdnieniu
pod,glebia teologii,albowiem kaLde postgpowanie
w
zakresiebadaf tematyki
sakrologicznej sytuuje sig migdzy skrajnyrni poloZeniami: blisko6ciE :ujgctradycji religijnej w
dzieleliterackim i
perspektywie badacza,a ich
sprzeczno6ciq, Bogactwoproblematyki religijnej w poezji moze
od,sloniiwlqczenie tej samej rzeczpvistodci literackiej w najbardziej r6znorodne
sytuacje interpretacyjne, odniesieniedo
sferyreligijnej
czasami pojawia sig na wszystkich poziomach organizacji Swiata przedstawionego utworu, Teologiczny szlakpoezjiprowadzi
od stylistyki do ,,wielkichfigur
semantycznych", od strukturiy dziela literackiego do jegorelacji
genetycznych lubfunkcji
spolecznych.Autorka
podjgla temat domagajEcy sig poniek4d opisu ze wzglgdu narolg
spoleczn4,jakq prawdy
teologiczneodgrlwaly i odgrywaj4 (moLe dziS mniej) w
debacie publicznej,
nieraz skrywane pod maskE poprawno6
ci
obyczajoweji
politycznej. Potwierdza ten fakt opinia Leszka Kolakowskiego, Le gl6wneproblemy
zajmujqce dzi6 intelektualist6wi
pisarzy swymi korzeniami siggaj4 tak naprawdg problem6w teologicznych, zprze|wiad,czenia o ich znaczeniudla kaLdego my6l4cego
i
poszukujEcego prawdy czlowieka, niezaleLnie od jego laickiego czyreligijnego
Swiatopogl4du. Szczegolnieteraz, gdy
spoieczeristwow swojej ahistorycznej
strukturze stoi przed niebezpieczeflstwem, Le zapomm o wlasnej
genezie i
nie bgdzie d.obrze
znalo czynnik6w ksztaltowania sig wlasnej
tozsamo6ci.W
dziejachSwiatowej
cywllizacji Biblia, teologia-
czgstow ukryty
spos6b-
odegraly pozytywnE rolg, Wystarczy wspomniecpostulat obrony
godno6ci czlowieka.Z kolei jedn4 z
glownychprzyczyn
ateizmu stanowi ,,ideologizacja" wiary, zafalszowany obrazkonstytucji duchowej czlowieka.Magister Motyka, kierujEc sig kryterium chronologicznym i kwantytatl.wnym,
podzielila
prac1 na pigi
sp6jnych rzeczowo i formalnie
rozdzial6w, okraszajE c
kaLdy z nich
wnikliwymi, erudycfnymi odwolaniami do literatury przedmiotu.
Wzmiankowany ptzejrzysty podzialulatwia
zrozumienie procesu ksztaltowania sigindywidualnej
tozsamo6citworczei Brz6zki i pozwala ogarnq( diapazon j.go osiEgnigi literackich. Tl.tuly
poszczeg6lnychczg|ci dysertacji - przy zr6inicowanej materir Lr6dlowq - sygnalizujE
charakterystyczne wqtki ideowe analizowanej tworczolcr,
wrEza, sig z nimi w spos6b
specyficzny i komplementarny.
Postgpowanie badawcze w poszukiwaniu
teologicznego
i komplementarny.
horyzontu analizowanej poezji determinujE, zdaniem Doktorantki, dwa
rodzaje postaw:pierwsza czerpie z fenomenologii
religii,
drugE o nachyleniuaksjologicznq,bgdqc4
rodzajem ,,hermeneutykiwyznaniowej",
cechuje: afirmacja,polemika,
negacja,alternatlwnosi.
St4d wazne miejscew
zaprezentowanej analizie zajmaje obok hermeneutykiredukcja
ejdetyczna, odwolanie sig do teologii negatywnej (s. 61-67), Spos6b interpretacjitekst6w
Swiadczy z kolei o zastosowaniuw interpretacji
metody morfologicznej, shtLEcejwykryciu
wszelkich faktor6wstruktury poetyckiej pomocnych w
okre6leniuwplywu teologicznych
zalozefrutworu, tu pomocnym
okazaLosig Credo
Nicejsko-konstantynopolitariskie.Metoda
morfologicznaw polEczeniu z redakciq transcendentalnE i
podejSciem aergocentrycznym wydaje
sig
najlepszym sposobem analizy tw6rczoSci
brata
franciszkafskiego. Rozwazania teoretyczneznaidfi4
swojE egzemplifikacjgw cltowanych
fragmentachwierszy. Wydaje sig,
2e takametodologia
z
iednej stronyulatwia
czytelnikowi przyswojenie
zaprezentowanejw
rozprawieanalizy i interpretacji, z dragiej zal dzigki indywidualnemu oglEdowi
fragment6w ptzywolywanychutwor6w
zachgca go do wlasnej refleksji w optyce ,,formy otwartej".Badaczka, analizuiEc motywikg religijnq dziesigciu tomik6w poezji,
nasycila literaturoznawczyq'w6d celnie dobranymi odwoianiami do teologii biblijnej, lej
oglqdtw6rczoSci
A. Brzozki
przyznaie pierwszeristwo slowuw
calym bogactwie jego znaczen: od biblijnego dabar Jahwe-
stw6rczegoi
przemieniajEcego slowa, wypowiada nego pruezBoga doludzi poprzez
okre|lenie Chrystus-Logos aLpo ludzkie
slowaliryki, w kt6rych
objawia sigosobowoSi
i
SwiatopoglEdpoety
dociekajqcego sens6wkerygmatu (rozdz. II), Dla
brata franciszkariskiego sens rzeczywisto6ci Slowa albojest
teo-logiczny,albo nie ma go
wcale.Skomplikowanie tak pojgtej sztuki poszukiwania
przestrzemsanctum,
zloLonoSi stanow psychicznych, relacjaia - ty,
Swiat wewngtrzny-
rzeczywisto6i zewn gtrzna zd,ajE sigby(
artystycznq motywacjE
wyboru
jgzykatejpoezji, kt6rego struktura, oparta naprzezv,rycig2aniuantynomii, Scieraniu sig racji i walce warto$ci z antywarto5ciami, odpowiada
sw?infrapolemicznq zloLonoSciq
i
do pewnego stopnia("ply* lektury innych
poet6w) atmosferE oniryzmu poglEdowi Brzozki na dzianie sig czlowieczefstwa w czlowieku, na stawanie sig daruhumanizmu, kt6ry nie jest czlowiekowr raz na zawsze dany, Iecz
zadany. Wiersze
przypominajE swoj4 tkankE tre6ciowq i
przeslaniem soliloquia, z
przesunigciem -
r6wnieZ
w formie
gramatycznej- ,,ja" w strong dialogicznego ,,ty", a wigc
Smialo mozna m6wii
o dialogu z samym sobE i jednoczesnie
o
zaproszeniu do rozmowy innych.Rozdzial po6wigcony przestrzeni
sanctum tzna(
naleLyza
najbardziej interesujqcyw
caloksztalcie rozwaLaAAgnieszki Motyki, w nim bowiem wieloaspektowo
.,kazalateodramatykg,
przenikanie sig sfery
sacrumi profanum w poezjr autora Ziarna
gorczycy.
Przekonala
do swoich wniosk6w na temat
eschatologiii
nadziei,jako cnoty
teologalnej, Notabene dla literaturoznawcy najlepszym polskim tlumaczeniem Ksiggi ksiEg nie jest BibliaTysiEclecia, cytowana w pracy, lecz Poznariska, z rozbudowanymi
komentarzamifilologicznymi, egzegetycznymr i teologicznymi. I druga uwaga,
franciszkafrskieprawodawstwo zakonne okre6la prowincjala mianem ministra prowincjalnego, a nie prowincjonalnego (s. 26).
Doktorantka na podstawie
szczeg6lowej analizydorobku A.
Brzozl<t przekonujEcodowiodla tezy, Le liryka
wsp6lczesna,wbrew nie tak rzadkiemu
przecieL blgdnemuprzekonaniu, dostarcza teologii przykladow okre6lonych
egzystencjalnych do6wiadczeriw konkretnej ludzkiej
rzeczywistoSci, poddaj 4cych sigreligijnej
interpre tacji-
przeLywania cierpieniai
$mierci, pragnienia egzystencjalnej pelni, wymiar6w ludzkiej milosciitp.
TeologiazaS zapewnia poecie wglEd w aktualny dyskurs
Swiatopogl4dowy,moze
przedstawiac osiqgnigcia literata jako relewantne, waZn e takLe dla aksjologiii
etyki.ponadto
poezjaw du2ej mierze slu2yodnowie
jgzykateologii - czgstokroi hermetycznego, skostnialego i
nadmiernie
konceptualnego' StEd poezjg, jak
przekonujemy sig o tym
na podstawi e
rozwaLanA. Motyki,
moLna uzna( za pelnoprawny locus
theologicus - Lrodlo i
Swiadectwo bezinteresownej
prawdy, przeciwstawnej indywidualistycznej, utylitarystycznej koncepcji
Swiata i
czlowieka
oraz podej Sciu kolektywistycznemu.
Rozleglo6i
komparatystycznej perspektyvly badawczeji
konsekwentne stosowanie zr6znicowanychmetodologii potwierdzaj4 dobrE znajomo6i tematyki u Doktorantki,
jej akrybig.W
spos6bwiarygodny
dla czytelnika dokonaia rzetelnej
analizyi
interpretacjitopiki
teologicznejw liryce Adriana
Brz6zl<t,trafnie
oddalaistotnq
dlaniej formulg
poszukiwaniaprawdy indywidualnej
egzystencji,odnawianE mrgdzy
LarliwolciEnadziei a
d/wiganiem cigLar6w dnia powszedniego, nieustannie szukajEca,najlepszego sposobu wyraLaniaosobistych odcarci
sprawdzanEtrudnymi
pytaniamimoralnymi,
wciq| otwarty na Swiati ludzi
wzorzecwiary w
drugiego czlowieka.Nurt
dynamicznejprawdy o
czlowiekupiynie przez
poetycki Swiat przedstawionywartkim i
poglgbionym strumieniemproblematyki
moralnej, etycznego samookre6lenia siebiei dookolnei
rzeczytvisto6ci. Istniejg naprawdg, gdy jestem dobry. Oto elementarnyprobierz - zdaniem tw6rcy
Cichego wyznania -
czlowteczeflstwa i
codziennej
egzystencji.
Wydaje sig, 2e ten typ tgsknoty etycznej stanowi pr6bg zglgbieniaparadoksalnej w swej
wymowie prawdy, 2e
mEdro6ciproste
bywuj+ najtrudniejszedo
zrozumieniai
przyjEcra.W
poezji,jak
mawial /erzyKwiatkowski,
waLnajest sila nawetchwilowej
zgodyz
poetE, ona bowiem stanowiistotg
przeLycia estetycznego. Znaczqcajest rozleglolc
przygody duchowej, jak4 lektura wierszyprzynosi
ze sobE, Istotna jest intensywno6i owegomomentu
ol6nienia,Stqd
slowo poetyckie Brzozki, jego kom6rka
zdaniowai rytm frazy lirycznej, okraszone
niekiedy
emfazE,mog? zjednac czytelnika swoj4
czystoSciE,wyrazisto6ci4
plastyczn4, odslanianiem obraz6w my5lii intymnychaczu(.
A, Motyka wartodi
dotychczasowego dorobkuAdriana
Brz6zl<t dostrzegaw
dwie2o6ci odczacia,nie
pokladach estetykr, artystycznej biegioSci,bo te zdobywa
stgz
upiywem lat, szlifi:iqcwytrwale
warsztatpisarski.
Prezentowanatw6rczoSi - jej
zdaniem-
zachgca do glEbszei refleksji, czgsto staje sig impulsem do odwagi, czasamiprzestrogE, czy wezwamem dozattfania Lyciu. Na podstawie wl.wodu Doktorantki nalezy domniemywai, ze
brat franciszkariskiz podziwu
godnE konsekwen cja, wyznaje gigbok4prawdg: nie ma
rzeczyblahych w sztuce poznawania drugiego czlowieka i nic nie usprawiedliwia
kolejnego zaniechaniaw
sferze powszedniegodnia, Nie
wystarczy Lyc, trzeba wiedziec, jakLyt.
le6li pojawiajE sig wEtpliwoSci,,dlaczego", trzeba sobieodpowiedziei ,,po co,', a wtedy
iatwiej odnalet( motywacjgi
przekonanie do dalszego dzialania.Idzie o refleksjg nad wsp6lczesno6ci4i
przyszlolciEoraz jej
ksztaltowanie, okre6laneprzez Patla Tillicha jako
mgstwo bycia, w horyzonciebiblijnej
pelni, nieosiqgalnej podczas ziemskiej egzystencji, Je6li postawa ,,Nic coludzkie'.." przetrwa, to z
pewno6ciEw zakresie
dzialania,odpowiednim
d.o uzdolnierii
wartoSci,kt6re kaZdy
Swiadomywlasnych wybor6w czlowiek nabyi w indl'widualnym
doczesnym do6wiadczeniu.
A
jezelitu lub
gdzie indzrej czlowiek osi4ga calkowitE harmonig migdzy wolEi
idealem,w kt6rej
istnieje moralna doskonaloS c,to
z pewnosciq bgdzie przez to przygotowany do spotkaniaz
rzeczywistoSciE eschatologi czny.WciqibEdzie
istniala potrzebai mo2liwo6i siggania dalej w
Nieznane, Inne i
sprawiania, by
wszystkierzeczy sltLyly
warto6ciom, kt6rych trzeczywistnienie jest obowiqzkiem i ostatecznym przeznaczenrem
wolnego w swoich wyborach
czlowieka. Przeznaczeniem czlowieka bgdzie
zawsze i6(
za
glosem wewngtrznej konieczno6ci
i
powrerzac wlasnymwspomnieniom to, co
najbardziej bliskie sercu, co zdumiewai
raduje, co wzruszai boli
w losie konkretnej osoby,doli
podleglej nieublaganemuuplywowi
czasu,a jedli wypowie on z calq 2arliwo6ciE chociazby czEstkg
prawdy Lycia,
nabierze pewnoSci, 2einni
rownieLw niej
sig rozpoznajq,w jego
slowach uslyszE szczerEnutg milo6ci.
Humanistycznepojmowanie
Lyciaopiera
signa
zawierzeniu zdolno6ciom ka2dego czlowieka,podmiotu
odkrywajEcegowe wlasnym
Zyciu staly sens-
tak2e
jako
szczgilcie,wa2no6i
wlasnego Swiatopoglqdowegowyboru i jego
konsekwencji, wsp6lnotgz innymi' Ludzie mog? tworzyc
sens,je5li
przekonujEinnych do idei,
cel6w,projekt6w' I z taltej perspektywy
odczytaje analizowan4 przez siebie
tworczoSc Autorka dysertacji.Rekapituluj4c,
pracQAgnieszki Motyki, dobrze
wpisujEcqsig w tw1rczy
proces interdyscyplinarnego my6leniao
poezji, cechuje sumienna analizai,rodeli
opracowafr, sp6jneuporzEdkowanie tre5ci, wla6ciwy rozprawie doktorskiej poziom rzeczowy,
poglgbionainterpretacja zroLnicowanych formalnie i merytorycznie tekst6w kultury,
precyzylneformulowanie twierdzen i adekwatne do autorskiego dyskursu
clttacje-
podstawowetuyznaczniki stylu naukowego, Doktorantka, dysponuj4ca dobrym
przygotowaniem og6lnohumanistycznym,wyratnie
,,czuje" tytulowq tematykg,trafnie
przywoluje s4dy innych badaczyi konfrontuje
znimi
wlasne przemySlenia,unika
terminolog icznej ekwilibrystyki na rzecz pokazywanra sedna zagadnieni a. Przeto jej wnioski przekonujE czytelnikai
umozliwiaj4 orientacjgw
tw6rczo6ci poetyckiej dotEd przez literaturoznawc6w praktycznie niezbadanej.Na wyr62nienie
zasluguie poznawczei
dydaktycznedobrodziejstwo
dysertacji, podjgciepriorytet6w
dzisiejszei humanistyki, eksponuj4cej w badaniach wszelkich zjawisk kulturowych kwestig antrop olo g rcznq.Przedstawione dotychczas
opinie
zmierzajqdo
jednoznacznego stwierd,zenia, Ledysertacja zatytulowana Tw6rczo!(
poetyckaAdriana Waclawa Brz6zki spelnia
wymogi merytorycznei formalne, jakie stawia ustawa o stopniach i tytule naukowym,
Magister
Agnieszka Motyka
moze wigc przystEpii do nastgpnych etap6w przewodu doktorskiego.
oa. N
hab.
Zb
f,UIK
Kielce, dn. 25