ROZPRAWA DOKTORSKA

POLITECHNIKA POZNAŃSKA

WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

ROZPRAWA DOKTORSKA

Wpływ współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym na system zarządzania środowiskowego

Promotor pracy:

dr hab. inż. Magdalena Wyrwicka, prof. nadzw. PP

Autor:

mgr inż. Krzysztof Sterna

Poznań, 2019

SPIS TREŚCI

WSTĘP ... 3

1. CEL I TEZA ROZPRAWY ... 9

1.1. Cel rozprawy ... 10

1.2. Teza rozprawy ... 12

2. TEORETYCZNE PODSTAWY OCHRONY ŚRODOWISKA ... 15

2.1. Miejsce problematyki ochrony środowiska w zarządzaniu przedsiębiorstwem ... 36

2.2. Klasyczny system zarządzania środowiskowego ... 49

2.3. Ocena klasycznego systemu zarządzania środowiskowego ... 62

3. PODEJŚCIA DO SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO ... 69

3.1. Funkcjonalne zarządzanie środowiskowe – podejście według normy ISO 14 001 ... 70

3.2. Podejście procesowe w kontekście współczesnych koncepcji zarządzania ... 78

3.2.1. Lean Management ... 82

3.2.2. Koncepcja przedsiębiorstwa zwinnego ... 87

3.2.3. Organizacje wirtualne ... 92

3.3. Porównanie podejść ... 95

4. WERYFIKACJA NOWEGO PODEJŚCIA DO SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO ... 100

4.1. Metodyka badań ... 101

4.2. Prezentacja badań ... 107

4.2.1 Charakterystyka badanego obiektu ... 107

4.2.2 Przyjęte założenia ... 118

4.2.3 Wyniki badań przy użyciu metody delfickiej ... 119

4.2.4 Wyniki badań wskaźników środowiskowych i finansowych ... 135

4.2.5 Wyniki projektu SMED – podstawa modelu Factory change agent ... 141

4.2.6 Factory change agent - rozwiązanie wspomagające nowe podejście do ochrony środowiska ... 145

4.3 Analiza wyników badań ... 152

WNIOSKI ... 170

BIBLIOGRAFIA ... 181

SPIS RYSUNKÓW ... 201

SPIS TABEL ... 202

SPIS WYKRESÓW ... 203

3 WSTĘP

Przedsiębiorstwo produkcyjne w sposób istotny oddziałuje na swoje otoczenie naturalne. Oddziaływanie to ma charakter bezpośredni i pośredni. Bezpośrednio, poprzez np. przeprowadzane procesy produkcyjne oraz ich skutki w postaci wykorzystania surowców, czy generowania odpadów poprodukcyjnych. Pośrednio, poprzez np. zużycie energii niezbędnej do realizacji procesu produkcji oraz obciążenia środowiskowe powodowane w późniejszym okresie przez wytworzone w tym procesie wyroby.

Człowiek rozwijając produkcję dóbr materialnych nie zawsze kierował się dobrem otaczającego go środowiska naturalnego. Z biegiem lat spowodowało to wzrost energochłonności i zasobochłonności produkcji. Sytuacja ta wpłynęła bezpośrednio na pogarszanie się warunków życia ludzi oraz na wzrost kosztów pozyskiwania wyczerpujących się surowców, niezbędnych w procesie produkcji danego przedsiębiorstwa. W praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw produkcyjnych, pod koniec XX oraz na początku XXI wieku, dostrzeżono konieczność ściślejszego powiązania funkcji przedsiębiorstwa z ochroną środowiska. W drugiej połowie XX wieku doszło do intensywnego rozwoju różnych systemów zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach produkcyjnych.

Do najbardziej rozpowszechnionych należy zaliczyć model bazujący na normach ISO serii 14 000. Jest to system sformalizowany, podlegający certyfikacji oraz spełniający wymogi klasycznego systemu zarządzania wg koła Deminga (zaplanuj – zrób – sprawdź – popraw).

Dzięki tej strukturze, norma ISO 14 001 dobrze odpowiadała zapotrzebowaniu na rozwiązanie systemowe służące ochronie środowiska, zgłaszanemu przez przedsiębiorstwa produkcyjne.

W koncepcji tej, ważna nie jest tylko efektywność samego systemu (rozumiana jako możliwie najmniejsza ilość wytworzonych odpadów), ale także to, by wszystkie odpady zostały opisane i zakwalifikowane ze względu na sposób ich utylizacji. Rozwijane i wdrażane w tym okresie normy z rodziny ISO 14 000 były jednym z elementów prowadzących do urzeczywistniania koncepcji zrównoważonego rozwoju, która koncentruje się na efektywnym wytwarzaniu dóbr konsumpcyjnych w sposób społecznie odpowiedzialny i jak najmniej obciążający dla natury.

Dzięki temu podejściu posiadane dziś zasoby naturalne będą mogły być wykorzystywane również przez przyszłe pokolenia.

Wiek XX to także rozwój paradygmatu przedsiębiorstwa szczupłego (z ang.: Lean Management). Przyglądając się historii gospodarczej przedsiębiorstw produkcyjnych można dostrzec, że właściwie od początku ich funkcjonowania starano się wyeliminować zbędne czynności czy produkować większą ilość towaru z posiadanego zasobu surowców.

Krokiem przełomowym było przekształcenie się manufaktur w przedsiębiorstwa produkcji masowej. Od tego momentu towary stały się dostępne dla szerszego grona odbiorców.

Zmiana ta była na tyle istotna, iż została określona przez H.I. Ansoffa mianem

„nadzwyczajnej turbulencji strategicznej” (Trzcieliński, 2005, str. 15). Wadą tego typu produkcji było małe jej zróżnicowanie. Klienci mogli zaopatrzyć się w wiele sztuk identycznego wyrobu. Kolejny duży krok w kierunku wyszczuplenia produkcji wykonały przedsiębiorstwa japońskie po II wojnie światowej. Japońscy inżynierowie stworzyli tzw.:

podejście Lean do procesów produkcji. Najbardziej znanym przykładem eliminowania wszystkiego co zbędne jest firma Toyota.

W 1926 roku utworzone zostało przedsiębiorstwo Toyoda Automatic Loom Works. Twórcą jej był Sakichi Toyoda, który kierował się tworząc swoją firmę koncepcją genchi genbutsu¹. Przełom polegał na tym, że nie posiadając innego źródła zasilania niż silnik parowy, Sakichi metodą prób i błędów doprowadził do sukcesu projekt, polegający na pełnym zautomatyzowaniu krosna, które wyposażył dodatkowo w system zatrzymania gdy zerwała się nić. Między innymi dzięki temu jego firma produkowała więcej materiału przy mniejszej obsadzie pracowników. Wdrożenie systemu automatycznego zatrzymania krosen (gdy zerwie się nitka) stało się podstawą filozofii zwanej jidoka czyli „błędoodporności”. Jidoka to włączenie jakości do procesu produkcji. Do dziś jest to podstawa tzw.: systemu produkcji Toyoty (Liker, 2005, str. 49). Przez cały wiek XX następował rozwój metod i narzędzi Lean, które przy współudziale postępującej automatyzacji przemysłu wytwórczego, doprowadziły do tzw.: III rewolucji przemysłowej. Jej początek datuje się na II połowę XX wieku.

To moment w historii gospodarczej gdzie możliwe było zastosowanie w codziennym funkcjonowaniu przedsiębiorstw integrujących proces produkcji systemów teleinformatycznych. Dzięki tym systemom, możliwe stało się łatwiejsze kontrolowanie zasobochłonności oraz wyszukiwanie potencjalnych strat w produkcji. Obecnie, na początku XXI wieku mówi się o tzw.: IV rewolucji przemysłowej (gospodarka 4.0²). Polega ona na

„dalszej automatyzacji, cyfryzacji oraz wykorzystaniu nowych innowacji organizacyjnych i procesowych” (Szczupał-Vieweg, 2015). Możliwe staje się stworzenie autonomicznych jednostek produkcyjnych, które działając w sieci, tworzą tzw.: inteligentny łańcuch

1 Podejście to wymaga fizycznego sprawdzenia przyczyny zaistniałego problemu. Według tej koncepcji, nie może on zostać rozwiązany bez empirycznego doświadczenia, np. poprzez tylko teoretyczne wnioskowanie.

W języku japońskim Genchi oznacza miejsce zdarzenia, a Genbutsu prawdziwą rzecz. Filozofię tę wprowadziła jako pierwsza firma Toyota i jest ona obecnie jedną z zasad Toyota Production System (Liker, 2005).

2 Na równi z cyfryzacją i zaawansowaną automatyzacją (IoT – Internet of Things), koncepcja gospodarki 4.0 kładzie nacisk na innowacje organizacyjne, marketingowe, materiałowe, technologiczne i procesowe, ale także oszczędność – Lean Management (Mrugalska & Wyrwicka, 2017).

5 wytwarzania. Ma to umożliwić oferowanie towarów, spełniających indywidualne oczekiwania klienta w pojedynczych sztukach.

Opisane powyżej skrótowo zagadnienia dotyczące ochrony środowiska naturalnego (ISO 14 001) oraz rozwój przemysłu z uwzględnieniem oszczędnościowych metod i koncepcji wytwarzania (Lean), jest punktem wyjścia w poniższej rozprawie. Celem pracy jest wykazanie, iż nowe podejście do zagadnień ochrony środowiska w przedsiębiorstwie produkcyjnym, bazujące na współczesnych koncepcjach i metodach zarządzania, jest bardziej efektywne z punktu widzenia organizacji je stosującej. Efektywność ta rozumiana jest, jako zminimalizowanie struktury organizacyjnej, zmaksymalizowanie zwinności i skrócenie drogi decyzyjnej.

Celem pracy jest wykazanie pozytywnego wpływu współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym na system zarządzania środowiskowego. Aby ten cel zrealizować, autor podjął studia literaturowe oraz przeprowadził badania metodą delficką, których wyniki zostały potwierdzone za pomocą eksperymentu badawczego.

Badanie metodą delficką zostało przeprowadzone na celowo wybranej grupie ekspertów.

Zostało ono zrealizowane w celu wykazania, czy eksperci ds. optymalizacji produkcji przedsiębiorstw produkcyjnych badanej korporacji wpływają poprzez swoje działania związane z wdrażaniem współczesnych koncepcji zarządzania na system zarządzania środowiskowego. W badaniu tym potwierdzono również, iż eksperci ds. ochrony środowiska przedsiębiorstw badanej korporacji ograniczają się tylko do klasycznego podejścia do ochrony środowiska (zgodnego z ISO 14 001).

W drugim kroku, autor przeprowadził eksperyment badawczy na tej samej grupie przedsiębiorstw produkcyjnych badanej korporacji. Autor pracy od roku 2006 do roku 2015 był jej etatowym pracownikiem i w swojej pracy zawodowej zajmował się m.in.

optymalizacją procesów produkcyjnych. Opisany eksperyment badawczy trwał do końca okresu zatrudnienia autora w badanej korporacji, czyli do końca roku 2015. Przedstawione w pracy wyniki osiągniętego eksperymentu są potwierdzeniem założonej w rozprawie tezy o wpływie współczesnych koncepcji zarządzania na system zarządzania środowiskowego.

Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż rozprawa ma charakter wdrożeniowy i opisuje stan funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego przed wprowadzeniem zmian (tzw. klasyczne podejście do systemu zarządzania środowiskowego) oraz sytuację po wdrożeniu podejścia procesowego i koncepcji Lean Management do działań na rzecz ochrony środowiska. Zrealizowane rozwiązanie o nazwie Facory change agent było inicjowane i wdrażane przez autora niniejszej pracy. Implementowanie zaproponowanego przez autora

rozwiązania rozpoczęło się w roku 2012 i zakończyło z rokiem 2015. Kolejne lata to realizacja zakładanych celów. Zaprezentowane w pracy wskaźniki środowiskowe i finansowe przedsiębiorstw produkcyjnych badanej korporacji z lat 2012 – 2017 stanowią potwierdzenie postawionej w pracy tezy. Autor wykazał, iż wpływ nowych koncepcji zarządzania na przedsiębiorstwa produkcyjne jest widoczny we wskaźnikach:

 środowiskowych, takich jak: ilość odpadów na tonę wyrobu gotowego; procentowa ilość odpadów w wyrobie gotowym; ilość odpadów utylizowanych na tonę wyrobu gotowego; emisje CO2 na tonę wyrobu gotowego; ilość energii zużytej na tonę wyrobu gotowego;

 finansowych, takich jak: EBIT³; EBITDA⁴; zysk za dany rok⁵ oraz ROIC⁶;

Wpływ współczesnych koncepcji zarządzania będzie również widoczny w skróceniu ścieżek decyzyjnych, co zostało opisane w dalszej części pracy.

Wybrane przez autora przedsiębiorstwa produkcyjne badanej korporacji są typowymi przedstawicielami branży budowlanej, nieprzyjaznej środowisku. Przedsiębiorstwa te w chwili podjęcia badań (rok 2012) charakteryzowały się: dużym zużyciem surowców naturalnych, wytwarzaniem dużej ilości szkodliwych odpadów produkcyjnych (również substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne) oraz złożoną utylizacją powstałych już odpadów i nie wykazywał troski o utylizację produktu po zużyciu. Badany koncern kierował się klasycznym podejściem do ochrony środowiska i nie stosował rozwiązań prośrodowiskowych (poza narzuconymi przez wymagania prawne). Korporacja opisana w pracy jest globalnym liderem w swojej branży, uznawanym za drugiego największego producenta materiałów budowlanych na świecie. Badane przedsiębiorstwa zlokalizowane są na terenie Europy oraz Ameryki Północnej, dzięki temu rozwiązania zaproponowane w pracy są reprezentatywne dla innych przedsiębiorstw produkcyjnych stosujących tzw.: klasyczne podejście do systemu zarządzania środowiskowego.

3 EBIT (Earnings Before Intrest and Taxes) - wskaźnik określający zysk/stratę finansową przedsiębiorstwa przed zapłatą odsetek należnych i opodatkowaniem. Wskaźnik ten nie uwzględnia odpisów związanych z utratą wartości środków trwałych przedsiębiorstwa (amortyzacja).

4 EBITDA (Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and Amortization) – wskaźnik określający zysk/stratę finansową przedsiębiorstwa przed zapłatą odsetek należnych, podatków i odpisów amortyzacyjnych.

5 Zysk za dany rok – wskaźnik określający dodatni wynik finansowy przedsiębiorstwa. Występuje w sytuacji gdy przedsiębiorstwo osiąga wyższe przychody niż wynoszą koszty ich uzyskania.

6 ROIC (Return On Invested Capital) – wskaźnik finansowy mówiący o wydajności inwestycji. Informuje on o tym jak skutecznie dane przedsiębiorstwo wykorzystuje powierzony mu kapitał do generowania zysków dla właściciela tego kapitału.

7 W wyniku przeprowadzonych prac powstał autorski model o roboczej nazwie „Factory change agent”, który z powodzeniem funkcjonuje w przedsiębiorstwach produkcyjnych badanej korporacji. W pracy opisano jego funkcjonowanie. Model ten ma charakter uniwersalny i może zostać wdrożony w każdym przedsiębiorstwie produkcyjnym.

Wykorzystując cechy współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym, model ten modyfikuje/doskonali system zarządzania środowiskowego co widoczne jest w wymienionych wcześniej wskaźnikach środowiskowych i finansowych przedsiębiorstw.

Podane w pracy wskaźniki środowiskowe i finansowe obejmują również okres, w którym autor pracy nie był już pracownikiem badanej korporacji. W związku z tym autor nie miał żadnego wpływu na ich poziom i możliwości wprowadzenia ewentualnych działań naprawczych czy korygujących. Dzięki temu, możliwe było udowodnienie, że efekty przeprowadzonego eksperymentu badawczego są stałe w czasie, niezależne od autora i przynoszą zakładane w fazie projektu wyniki.

Praca została podzielona na cztery rozdziały. Wstęp krótko opisuje problem, cel i zakres pracy. W pierwszym rozdziale ukazano kontekst, cele rozprawy (którymi są:

określenie miejsca ochrony środowiska we współczesnych przedsiębiorstwach produkcyjnych; identyfikacja wymagań jakim muszą sprostać te przedsiębiorstwa w zakresie zarządzania ochroną środowiska; zidentyfikowanie wymagań w zakresie ochrony środowiska, jakie są stawiane procesom zarządzania w odniesieniu do nowego podejścia do ochrony środowiska; określenie z czego wynika luka w systemie zarządzania środowiskowego w odniesieniu do nowego podejścia do ochrony środowiska bazującego na współczesnych koncepcjach zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym oraz określenie, które ze współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym są kluczowe dla nowego podejścia do zarządzania ochroną środowiska) oraz sformułowano tezę pracy:

„Współczesne koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym, modyfikując system zarządzania środowiskowego, wpływają na podniesienie efektywności i szybkości podejmowania decyzji w zakresie zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach produkcyjnych”. Rozdział drugi przedstawia wyniki badań literaturowych dotyczących ochrony środowiska. Opisano tu miejsce problematyki ochrony środowiska w zarządzaniu przedsiębiorstwem produkcyjnym. Autor umieścił w tym rozdziale przegląd norm oraz przepisów prawnych związanych z ochroną środowiska w przedsiębiorstwach produkcyjnych (normy ISO serii 14 000, ustawodawstwo unijne oraz krajowe). Ukazany został również

rozwój klasycznego systemu zarządzania środowiskowego bazującego na normie ISO 14 001.

Następnie autor pracy ocenił funkcjonowanie klasycznego systemu zarządzania środowiskiem. Rozdział trzeci przedstawia podejścia do systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach produkcyjnych. Znajduje się tu opis funkcjonalnego zarządzania środowiskowego (wg normy ISO 14 001) oraz opis podejścia procesowego w kontekście współczesnych koncepcji zarządzania (takich jak: Lean Management, koncepcja przedsiębiorstwa zwinnego i organizacje wirtualne). Przedstawiono również w tym rozdziale w jaki sposób ochrona środowiska może być częścią koncepcji przedsiębiorstwa zwinnego czy organizacji wirtualnej. W rozdziale tym autor wskazuje wpływ jaki Lean Management wywiera na ochronę środowiska naturalnego w przedsiębiorstwach produkcyjnych. Koniec rozdziału trzeciego przedstawia porównanie podejścia funkcjonalnego i procesowego do problematyki ochrony środowiska. Czwarty rozdział pracy weryfikuje nowe podejście do systemu zarządzania środowiskowego. W rozdziale tym autor pracy prezentuje wyniki badań przeprowadzonych za pomocą metody delfickiej oraz analizę wybranych wskaźników środowiskowych i finansowych badanej korporacji. Dane dotyczące obu rodzajów wskaźników obejmują okres od roku 2012 do roku 2017. Informacje o nich autor zaczerpnął z raportów środowiskowych i finansowych przesyłanych przez poszczególne przedsiębiorstwa produkcyjne do centrali korporacji. W rozdziale czwartym znajduje się również opis funkcjonującego od roku 2012 programu opartego o model Factory change agenta, który to autor wdrażał w przedsiębiorstwach badanej korporacji. Model ten wspiera nowe podejście do ochrony środowiska bazujące głównie na koncepcji Lean Management.

W rozdziale tym znajduje się też opis przeprowadzonego przez autora w latach 2012 – 2015 eksperymentu badawczego w przedsiębiorstwach produkcyjnych wybranej do badania korporacji. Eksperyment ten potwierdził nie tylko słuszność założonej tezy pracy, ale również uwiarygodnił wyniki badań przeprowadzonych metodą delficką. Koniec rozdziału czwartego to analiza otrzymanych wyników badań i eksperymentu badawczego. Wnioski podsumowują pracę i nakreślają możliwe dalsze kierunki badań związane z zarządzaniem ochroną środowiska w przedsiębiorstwach produkcyjnych. Po wnioskach z pracy autor umieścił bibliografię wykorzystaną przy pisaniu poniższej rozprawy oraz spisy (rysunków, tabel i wykresów). Na końcu pracy autor umieścił dwa załączniki (nr 1: „Kwestionariusz dla osób zajmujących się ochroną środowiska w przedsiębiorstwie produkcyjnym” i nr 2:

„Kwestionariusz dla osób zajmujących się optymalizacją procesu produkcji w przedsiębiorstwie produkcyjnym”). Oba kwestionariusze zostały wykorzystane podczas przeprowadzonego badania za pomocą metody delfickiej.

9 1. CEL I TEZA ROZPRAWY

Przedsiębiorstwa aktywnie działające na rynku starają się zbudować przewagę konkurencyjną. Dotyczy to również przedsiębiorstw produkcyjnych. Na przestrzeni ostatnich lat proces zarządzania ochroną środowiska stał się jednym z decydujących elementów pomagających w budowaniu skutecznej przewagi konkurencyjnej tych przedsiębiorstw.

Obserwując ich zachowania na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, można wyciągnąć jednak wniosek, iż wprowadzały one tylko nieliczne i wyrywkowe działania zmniejszające negatywne skutki oddziaływania na środowisko naturalne. Większa świadomość konsumentów, dotycząca negatywnego skutku prowadzenia działalności produkcyjnej, miała i ma wpływ na wdrażanie rozwiązań określanych jako przyjazne dla środowiska. Zaostrzające się regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska, szczególnie na terenie Unii Europejskiej (European Parliament, Council of the European Union, 1999), wymusiły zmiany w podejściu do procesu zarządzania ochroną środowiska. Co ważne, w ostatniej dekadzie XX wieku wdrożenie zmian zostało na przedsiębiorstwach wymuszone przez państwa narodowe.

W 1992 roku, na zorganizowanej przez Komitet ds. Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNCED) konferencji w Rio de Janeiro, około sto państw postanowiło wdrażać system zarządzania środowiskiem na bazie funkcjonującej już normy ISO 9 000. Zmiany wdrażane przez te państwa doprowadziły do wykształcenia się sformalizowanego procesu zarządzania ochroną środowiska, którego głównym elementem są dziś normy ISO serii 14 000 (ISO, 2018).

Przedsiębiorstwa, bazując na tej normie, wprowadzają do swojej struktury organizacyjnej dodatkowe elementy odpowiedzialne za całościowe zarządzanie środowiskiem. Wiąże się to również z powstaniem odpowiednich procedur oraz instrukcji wewnątrz danej organizacji. Tak skonstruowany system pozwala określić ilości oraz miejsca powstawania obciążeń środowiskowych. Dzięki niej, otoczenie przedsiębiorstwa może się również dowiedzieć, w jaki sposób utylizowane są np. odpady powstające podczas procesu produkcji. W dobie powszechnego dostępu do informacji, powyższe gwarantuje otoczeniu przedsiębiorstwa przejrzystość jego działań. Nie ma możliwości ukrycia przed opinią publiczną niewygodnych faktów związanych z bieżącym funkcjonowaniem przedsiębiorstwa.

Informacja o potencjalnym zanieczyszczaniu środowiska przez dane przedsiębiorstwo doprowadza często do spadku przychodów, a w konsekwencji również do poważnych problemów finansowych. Osoby zarządzające przedsiębiorstwami produkcyjnymi wykazują starania, by znaleźć sposób na zapobieganie lub eliminację problemów negatywnego

oddziaływania na środowisko na możliwie najwcześniejszym etapie. Początkowo wydawało się, iż poprawna implementacja różnego rodzaju systemów zarządzania pozwoli na eliminację tych problemów. Obecnie okazuje się jednak, że wprowadzenie sformalizowanego systemu zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym na bazie normy z rodziny ISO serii 14 000 doprowadza do nadmiernego rozbudowania procesów pomocniczych w stosunku do procesu podstawowego, jakim dla przedsiębiorstwa produkcyjnego jest wytwarzanie. Taka sytuacja może doprowadzić w konsekwencji do zamrożenia struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, czyniąc je niezdolnym do reagowania na zmienne otoczenie rynkowe. Co więcej, system zarządzania środowiskowego bardzo dobrze opisuje miejsca generowania odpadów i sposób ich utylizacji, jednak nie likwiduje przyczyn ich powstawania. Odpady nie tylko są uciążliwe dla środowiska, ale oznaczają dla przedsiębiorstwa wymierne straty. Pojawiający się w trakcie procesu produkcji odpad jest przetworzonym surowcem, za który trzeba ponieść koszty (zakupu, transportu, odróbki procesowej, utylizacji, magazynowania, itp.). To z kolei pokazuje, że fakt generowania odpadów prowadzi do obniżenia potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa. Dlatego należy zastanowić się czy nie istnieją inne możliwości prowadzenia działalności produkcyjnej przy równoczesnej skutecznej ochronie środowiska i czy dodatkowo można podnieść efektywność przedsiębiorstwa.

1.1. Cel rozprawy

Problem wyboru koncepcji i odpowiedniego systemu zarządzania jest krytyczny dla dalszego rozwoju przedsiębiorstwa, szczególnie w turbulentnym otoczeniu. Odpowiedni system ma ułatwić osiągnięcie sukcesu na globalnym rynku. Z punktu widzenia ochrony środowiska, implementacja samego tylko systemu zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14 001 bez uwzględnienia innych czynników, pozwalała do tej pory na wprowadzanie rozwiązań, które w sposób usystematyzowany prowadzą do osiągnięcia tego celu. Niemniej jednak, należy pamiętać o tym, iż sama idea systemu zarządzania środowiskowego powstała w latach 90 XX wieku⁷, w nieco innych warunkach i w obecnej chwili nie gwarantuje odniesienia sukcesu przez przedsiębiorstwo. Wprawdzie system ten ewoluował przez poprzednie lata i dąży dziś w kierunku zrównoważonego rozwoju, to jednak globalizacja

7 Pierwsza seria norm ISO 14 001 została oficjalnie wydana w 1996 roku i obejmowała: normę ISO 14 001:1996

„System zarządzania środowiskowego. Specyfikacje i wytyczne stosowania” oraz ISO 14 004:1996 „System zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających”.

11 wymaga wdrożenia odpowiednich rozwiązań. Współczesne koncepcje zarządzania takie jak Lean Management, koncepcja przedsiębiorstwa zwinnego czy organizacje wirtualne oferują szersze ujęcie tego problemu i dają skuteczne narzędzia zarządzania w dynamicznie zmieniającej się gospodarce wolnorynkowej.

Obecnie, sama implementacja systemu zarządzania środowiskowego oparta na normie ISO 14 001 to już za mało, aby przedsiębiorstwo sprostało wyzwaniom jakie przed nim stoją.

Funkcjonujące systemy zarządzania środowiskowego pomagają wprawdzie ograniczyć zużycie surowców, a poprzez to koszty funkcjonowania, jednak ich rola polega na eliminowaniu już powstałych strat. Oznacza to, iż przedsiębiorstwa znajdują się obecnie w sytuacji, w której sprawnie funkcjonujące systemy zarządzania środowiskowego pozwalają na eliminację strat, które fizycznie już powstały w trakcie procesu produkcyjnego. Na bazie tych doświadczeń zaczęto szukać wśród współczesnych koncepcji i metod zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym takich, których celem nadrzędnym jest redukowanie strat, zanim pojawią się one w procesie produkcji. Rozwiązań tego problemu poszukiwano w kontekście: Lean Management, koncepcji przedsiębiorstwa zwinnego i organizacji wirtualnej. Koncepcje te mogą być traktowane jako dopełnienie funkcjonujących już systemów zarządzania. Mogą być też traktowane jako odrębne systemy. Bez względu jednak na rozgraniczenie lub łączenie tych systemów należy zwrócić uwagę, iż wszystkie one pozwalają na unikanie generowania zbędnych kosztów. W szczególności kosztów związanych z wykorzystaniem środowiska naturalnego.

Celem poniższej rozprawy doktorskiej jest:

 identyfikacja wymagań jakim muszą sprostać współczesne przedsiębiorstwa produkcyjne w zakresie zarządzania ochroną środowiska,

 określenie miejsca ochrony środowiska we współczesnym przedsiębiorstwie produkcyjnym,

 zidentyfikowanie wymagań w zakresie ochrony środowiska jakie są stawiane procesom zarządzania w odniesieniu do nowego podejścia do ochrony środowiska,

 określenie z czego wynika luka w systemie zarządzania środowiskowego w odniesieniu do nowego podejścia do ochrony środowiska bazującego na współczesnych koncepcjach zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym,

 określenie, które z (współczesnych) koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym są kluczowe dla nowego podejścia do zarządzania ochroną środowiska.

Dodatkowym efektem podjętych badań, przedstawionych w poniższej rozprawie doktorskiej są opracowania procedur służących:

 identyfikacji cech współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym związanych z nowym podejściem do zarządzania ochroną środowiska,

 określeniu przydatności współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym w odniesieniu do nowego podejścia do zarządzania ochroną środowiska,

 identyfikacji powiązań pomiędzy procesem projektowania produkcji produktu a procesem zarządzania ochroną środowiska,

 określeniu miar pozwalających w sposób wymierny określić zysk, w tym ekonomiczny dla przedsiębiorstw produkcyjnych, wynikający z modyfikacji systemu zarządzania środowiskowego pod wpływem współczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym,

 wyznaczeniu miar pozwalających określić kierunki działań poprawiających skuteczność funkcjonowania wdrożonego nowego podejścia do zarządzania ochroną środowiska w przedsiębiorstwach produkcyjnych.

Uzyskane zależności pozwalają na wytyczenie kierunków poprawy i doskonalenia efektywności systemu zarządzania środowiskowego pod wpływem współczesnych koncepcji zarządzania w przedsiębiorstwach produkcyjnych.

1.2. Teza rozprawy

Klasyczny system zarządzania środowiskowego bazujący na normie środowiskowej z rodziny ISO serii 14 000 charakteryzuje podejście funkcjonalne do procesu zarządzania środowiskiem. Powoduje to istotne sformalizowanie rozwiązań w tym zakresie. To klasyczne podejście rozwiązuje problem w sposób systematyczny w ramach funkcjonującej organizacji.

Oznacza to, iż nie ma tu miejsca na zastosowanie rozwiązań, których nie przewidział system zarządzania środowiskowego. Zauważone i sklasyfikowane przez przedsiębiorstwa problemy związane z ochroną środowiska wiążą źródła i skutki z funkcją zarządzania przedsiębiorstwem, a nie z procesem, którego dotyczą. Powoduje to w konsekwencji dalszy wzrost formalizacji zarządzania przedsiębiorstwem. Struktura organizacyjna w wyniku tych zmian rozrasta się i niejako kostnieje, stając się mniej podatną na impulsy płynące

13 z turbulentnego otoczenia rynkowego. Powoduje to znaczący spadek szybkości reagowania przedsiębiorstwa na zmienne otoczenie, w jakim funkcjonuje. Kierownictwo przedsiębiorstwa, realizując klasyczne podejście do systemów zarządzania środowiskowego, usztywnia swój system (także styl) zarządzania. Każda pojedyncza zmiana procesu wymaga zmodyfikowania całego systemu zarządzania przedsiębiorstwem. Skutkuje to zwiększeniem nakładów finansowych, wykorzystaniem dodatkowego czasu na wprowadzenie zmian w systemie i późniejszą kontrolę realizacji założonych modyfikacji. Pociąga to za sobą spadek zysków, których utrata w tym przypadku rozumiana jest jako zaangażowanie dostępnych zasobów w modyfikację systemu w zamian za chwilowe spowolnienie reakcji na zmiany w turbulentnym otoczeniu przedsiębiorstwa.

Kolejnym istotnym ograniczeniem klasycznego podejścia do zarządzania środowiskowego jest nadmierne generowanie działań ochronnych odpowiadających za niwelowanie skutku, a nie przyczyny. Klasyczne podejście do wymienionych powyżej spraw blokuje uwzględnianie w procesach zarządzania środowiskowego możliwości rozproszenia działań produkcyjnych. Aby system stanowił jedną spójną całość, musi znajdować się w jednym przedsiębiorstwie. W klasycznym podejściu nie ma miejsca na rozdzielenie poszczególnych funkcji przedsiębiorstwa na odrębne firmy, tak jak to się dzieje np.

w organizacjach wirtualnych. Nie ma też możliwości szybkiego wykorzystania pojawiającej się okazji do dodatkowych oszczędności dzięki ochronie środowiska, tak jak to może mieć miejsce w przedsiębiorstwach zwinnych.

Klasyczne systemy zarządzania środowiskowego reagują na powstałe problemy, a nie na przyczyny, które je generują. Prowadzi to do znacznego rozrostu działalności pomocniczej w stosunku do podstawowego procesu, jakim jest dla przedsiębiorstwa produkcyjnego wytwarzanie. W dużym uproszczeniu można stwierdzić, iż przedsiębiorstwa stosujące ten klasyczny model funkcjonują po to, by likwidować skutki a nie przyczyny.

Zaletą współczesnych metod i koncepcji zarządzania jest ich kompleksowe zapobiegawcze podejście. Problemy zarządzania środowiskowego są w pełni zintegrowane z potrzebami przedsiębiorstw produkcyjnych. Koncepcje te w sposób znacznie szerszy traktują problemy zarządzania ograniczonymi zasobami środowiska naturalnego. Nie tworzą też oddzielnych struktur przedsiębiorstwa, które są odpowiedzialne za proces zarządzania środowiskowego. Współczesne metody i koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem skupiają się na eliminowaniu już na etapie projektowania procesu produkcyjnego potencjalnych odpadów produkcyjnych. Wdrożenie tych koncepcji w odniesieniu do procesu ochrony środowiska w przedsiębiorstwie, pozwala na zbudowanie przewagi konkurencyjnej, która

wynika w głównej mierze z umiejętności eliminowania efektów szkodliwych już na etapie projektowania. Efektem czego jest skróceniu ścieżek decyzyjnych oraz polepszenie wskaźników środowiskowych i finansowych.

Podejmując badania określono założenia wstępne pracy:

 współczesne koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym wpływają na system zarządzania środowiskowego i sam proces zarządzania ochroną środowiska,

 wpływem tym można sterować, co oznacza, że można nim zarządzać,

 nowe podejście do ochrony środowiska, bazujące na współczesnych koncepcjach zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym, łączy proces zarządzania środowiskiem z procesem produkcyjnym.

Postawiona na podstawie powyższych założeń teza rozprawy brzmi:

Współczesne koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym, modyfikując system zarządzania środowiskowego, wpływają na podniesienie efektywności i szybkości podejmowania decyzji w zakresie zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach produkcyjnych.

Zakres rozprawy ogranicza się do przedsiębiorstw produkcyjnych, w których wdrożony został klasyczny system zarządzania środowiskowego, funkcjonujący w oparciu o normę ISO 14 001. Przedsiębiorstwa te funkcjonują na globalnym rynku oferując zróżnicowane wyroby dla klientów indywidualnych i instytucjonalnych. Charakteryzują się dużą zasobochłonnością i pracochłonnością w procesach produkcyjnych⁸.

8 Zgodnie z publikowanymi przez badaną korporację rocznymi raportami finansowymi, procentowy udział zasobochłonności i pracochłonności w kosztach rodzajowych wyniósł 42% w roku 2012. W roku 2017 (ostatni rok przeprowadzanej przez autora analizy wybranych wskaźników badanej korporacji) wskaźnik ten spadł do poziomu 40%. Zmniejszenie tego wskaźnika o 2% przełożyło się na wygenerowanie dodatkowych oszczędności na poziomie 35 mEuro.

15 2. TEORETYCZNE PODSTAWY OCHRONY ŚRODOWISKA

Wykorzystywanie środowiska naturalnego przez działające na bazie jego zasobów przedsiębiorstwa produkcyjne wywoływało od zawsze kontrowersje. W czasach nowożytnych dotyczą one w głównej mierze rosnącej zasobo- i energo-chłonności produkcji. Dopiero w połowie XX wieku pojawiła się świadomość wśród przedsiębiorców, że nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych negatywnie wpłynie na przyszły rozwój gospodarki, a także ich własnych organizacji (Goleman, 2009, str. 34). Dodatkowo pojawiła się presja ze strony konsumentów, którzy byli coraz bardziej zainteresowani ochroną otaczającej ich przyrody i świadomi oddziaływania przemysłu na zdrowie ludzi (Garza-Reyes, 2015, str. 75).

Wraz z tym pojawiła się potrzeba opracowania narzędzi nadzorujących wpływ działalności produkcyjnej, wyrobów i usług na środowisko naturalne. Działo się to na przełomie lat 70 i 80 XX wieku. Od tego momentu podejmowano szereg przedsięwzięć mających na celu zmniejszenie uciążliwości przedsiębiorstw produkcyjnych na środowisko naturalne.

Szwajcaria oraz Niemcy, jako jedne z pierwszych państw na kontynencie europejskim, opracowały zasady zarządzania środowiskowego (Hoffman, 2002, str. 453). Na tej bazie, w roku 1985 powstało Niemieckie Stowarzyszenie na rzecz Zarządzania Środowiskowego, które w połowie lat 80 XX wieku opracowało „Kodeks biznesu na rzecz zrównoważonego rozwoju” (Dębowska, 2004). Dzięki temu, stowarzyszenie to zostało uznane za pierwsze na świecie, które skupiało przemysłowców przestrzegających zasad zarządzania środowiskowego. W tym samym czasie na kontynencie amerykańskim pojawiły się podobne programy, takie jak: jak Odpowiedzialność i Troska (1984 r.)⁹ oraz Czysta Produkcja (1984 r.)¹⁰ powołane przez Kanadyjskie Stowarzyszenie Przemysłu Chemicznego (Poskrobko, 2007, str. 255).

Do ważniejszych dokumentów międzynarodowych z tego okresu mówiących o ochronie środowiska należy zaliczyć:

 rezolucję nr 2398 z XXIII Sesji Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych z dnia 3 grudnia 1968 roku,

 raport Sekretarza Generalnego ONZ U. Thanta z dnia 26 maja 1969 roku „Człowiek i jego środowisko”,

 konferencję ONZ w Sztokholmie na temat ochrony środowiska i jej końcowe konkluzje, z czerwca 1972 roku,

9 Zgodnie z https://www.rc.com.pl/o-programie, data odczytu 10.10.2018

10 Zgodnie z https://www.rc.com.pl/o-programie, data odczytu 12.10.2018

 globalny program działań konferencji „Szczyt Ziemi”, przyjęty w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku na konferencji ONZ dotyczącej środowiska i rozwoju (Jabłoński, 2011, strony 27-28).

Wspomniana powyżej konferencja w Rio de Janeiro doprowadziła do podpisania przez 1 200 przedsiębiorstw z całego świata., tzw.: Karty Biznesu. Opracowana została ona przez Międzynarodową Izbę Handlową. Zawiera ona 25 zasad prowadzenia biznesu w sposób odpowiedzialny. Z 25 zasad 16 odnosi się bezpośrednio do ochrony środowiska naturalnego.

Powyższe zasady oraz późniejsze doświadczenia firm związane z jej wprowadzaniem w życie, doprowadziły do stworzenia przez Brytyjski Instytut Standaryzacji normy BS 7750.

Pierwsza publikacja tej normy miała miejsce w 1992 roku. Jej ostateczna wersja wydana została w 1996 roku. W dniu 29 czerwca 1993 roku przyjęto Rozporządzenie Rady 1836/93/EWG, w sprawie dobrowolnego przystępowania przedsiębiorstw produkcyjnych do systemu zarządzani środowiskiem i audytu (Eco-Management Audit Scheme – EMAS).

Nowelizacja tego systemu miała miejsce w 2001 r. (rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady 761/2001 WE z dnia 19 marca 2001 r. o „dobrowolnym udziale organizacji w systemie zarządzania środowiskowego i audytu we Wspólnocie” (Poskrobko, 2007, str. 256).

Innym efektem konferencji w Rio de Janeiro było wystosowanie apelu do ISO¹¹, w którym zasugerowano konieczność opracowania normy zarządzania dotyczącej ochrony środowiska.

Doprowadziło to do powstanie tzw.: Strategicznej Grupy Doradczej ds. Środowiska (SAGE).

Początkowo grupa ta zastanawiała się nad celowością wprowadzania takiej normy. Pytano czy wprowadzeniem jej będą zainteresowane firmy w równym stopniu jak w przypadku normy dotyczącej jakości (ISO 9 000). Czy dla konkretnych przedsiębiorstw wprowadzenie normy środowiskowej będzie wiązać się ze zwiększeniem oddziaływania w zakresie ochrony środowiska naturalnego. Rozważano też wpływ, jaki formalne uregulowania dotyczące ochrony zasobów naturalnych będą wywierały na ograniczenie barier handlowych. W wyniku prac SAGE, w styczniu 1993 roku utworzono Komisję Techniczną ISO nr TC 207, której zadaniem było opracowanie międzynarodowego systemu norm dotyczącego ochrony środowiska (Jabłoński, 2011, str. 59). Głównym zadaniem Komisji Technicznej było opracowanie następujących narzędzi zarządzania środowiskowego:

 system zarządzania środowiskowego,

11 ISO - International Organization for Standardization, z siedzibą w Genewie (Szwajcaria).

17

 przeglądy (audity) ekologiczne,

 ekoetykietowanie,

 ocena efektów zarządzania środowiskowego,

 analiza cyku życia produktu,

 aspekty ekologiczne w normalizacji produktów.

Normy z tego zakresu ukazywały się w latach 1996-2000. Jako pierwsze zostały opracowane następujące normy:

 ISO 14 001:1996 – system zarządzania środowiskowego (SZŚ) – wymagania i wytyczne stosowania,

 ISO 14 004:1996 – SZŚ – ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik pomocniczych,

 ISO 14 010:1996 – wytyczne do audytowania środowiskowego (WAŚ; ogólne zasady),

 ISO 14 011:1996 – WAŚ – procedury auditu; audytowanie systemów zarządzania środowiskowego,

 ISO 14 012:1996 – WAŚ – kryteria kwalifikowania auditów środowiskowych (Poskrobko, 2007, strony 256-257).

W latach 2003 – 2004 znowelizowano te normy, m.in. normy ISO 14 010 – 14 013 zastąpiono jedną normą ISO 19 011:2003 – wytyczne do audytowania systemu zarządzania jakością i systemu zarządzania środowiskowego, a normy ISO 14 001:1996 oraz ISO 14 004:1996 normami ISO 14 001:2004 i ISO 14 004:2004 (Poskrobko, 2007, strony 256-257).

Tabela nr 1 przedstawia zestawienie obowiązujących norm środowiskowych ISO (stan na 30.09.2018r.). Tabela poza odwołaniem do oficjalnego wydania normy, podaje również jej polski odpowiednik, jeśli taki istnieje.

Tabela 1: Wykaz norm ISO serii 14 000 opublikowanych do 30.09. 2018.

Dokument ISO: Tytuł oryginalny ISO: Polska norma: Tytuł polskiej normy:

ISO 14001:2015 (ISO, 2015)

Environmental management systems – requirements with guidance for use

PN-EN ISO 14001:2015-09 Systemy Zarządzania Środowiskowego – wymagania i wytyczne stosowania

PN-EN ISO 1001:2015- 09/Ap1:2018-11

Systemy Zarządzania

Środowiskowego – wymagania i wytyczne stosowania

ISO 14004:2016 (ISO, 2016)

Environmental management systems – general guidelines on principles, systems and supporting techniques

PN-EN ISO 14004:2016-04 Systemy zarządzania środowiskowego – ogólne wytyczne dotyczące wdrożenia

ISO 14005:2010 (ISO, 2010)

Environmental management systems – guidelines for the phased implementation of an environmental management system, including the use of environmental performance evaluation

- -

ISO 14006:2011 (ISO, 2011)

Environmental management systems – guidelines for incorporating ecodesign

PN-EN ISO 14006:2011 System zarządzania środowiskowego – wytyczne do wdrażania ekoprojektowania

ISO 14015:2001 (ISO, 2001)

Environmental management – environment al assessment of sites and organizations (EASO)

PN-EN ISO 14015:2010 Zarządzanie środowiskowe – ocean środowiskowa miejsc i organizacji (EASO)

ISO 14020:2000 (ISO, 2000)

Environmental labels and declarations – general principles

PN-EN ISO 14020:2003 Etykiety i deklaracje środowiskowe – zasady ogólne

ISO 14021:2016 (ISO, 2016)

Environmental labels and declarations – self- declared environmental claims (type II environmental labeling)

PN-EN ISO 14021:2016-06 Etykiety i deklaracje środowiskowe – własne stwierdzenia środowiskowe (etykietowanie środowiskowe II typu) ISO 14021:1999/Amd

1:2011 (ISO, 2016)

Environmental labels and declarations – self- declared environmental claims (type II environmental labeling) – amendment 1 (ISO 14021:1999/Amd 1:2011)

PN-EN ISO 14021:2002 /A1:2012

Etykiety i deklaracje środowiskowe – własne stwierdzenia środowiskowe (etykietowanie środowiskowe II typu)

ISO 14024:2018 (ISO, 2018)

Environmental labels and declarations PN EN ISO 14024:2018-05 Etykiety i deklaracje środowiskowe – etykietowanie środowiskowe I typu – zasady i procedury

ISO 14025:2006 (ISO, 2006)

Environmental labels and declarations – type III environmental principles and procedures

PN-EN ISO 14025-2010 Etykiety i deklaracje środowiskowe – deklaracje środowiskowe III typu – zasady i procedury

ISO 14026:2017 (ISO, 2017)

Environmental labels and declarations – Principles, requirements and guidelines for communications of footprint information

- -

ISO 14027:2017 (ISO, 2017)

Environmental labels and declarations – development of product category rules

- -

ISO 14031:2013 (ISO, 2013)

Environmental management – environmental performance evaluation – guidelines

PN-EN ISO 14031:2014:01 Zarządzanie środowiskowe – ocean efektywności działalności środowiskowej – wytyczne ISO/TS 14033:2012

(ISO, 2012)

Environmental management – quantitative environmental information – guidelines and examples

- -

ISO 14034:2016 (ISO, 2016)

Environmental management – environmental technology verification (ETV)

- -

ISO 14040:2006 (ISO, 2006)

Environmental management – life cycle assessment – principles and framework

PN-EN ISO 14040:2009 Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – zasady i struktura ISO 14044:2006

(ISO, 2006)

Environmental management – life cycle assessment – requirements and guidelines

PN-EN ISO 14044:2009 Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – wymagania i wytyczne ISO 14044:2006/Amd

1:2017 (ISO, 2017)

Environmental management – life cycle assessment – requirements and guidelines

PN-EN ISO 14044:2009 /A1:2018-05E

Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – wymagania i wytyczne

ISO 14045:2012 (ISO, 2012)

Environmental management – eco-efficiency assessment of product systems - principles, requirement and guidelines

PN-EN ISO 14045:2012 Zarządzanie środowiskowe – ocena ekoefektywności systemów wyrobów – zasady, wymagania i wytyczne

19

ISO 14046:2014 (ISO, 2014)

Environmental management – water footprint – principles, requirements and guidelines

- -

ISO/TR 14047:2012 (ISO, 2012)

Environmental management – life cycle assessment – illustrative examples on how to apply ISO 14044 to impact assessment situations

- -

ISO/TS 14048:2002 (ISO, 2002)

Environmental management – life cycle assessment – data documentation format

- -

ISO/TR 14049:2012 (ISO, 2012)

Environmental management – life cycle assessment – illustrative examples on how to apply ISO 14044 to goal and scope definition and inventory analysis

- -

ISO 14050:2009 (ISO, 2009)

Environmental management – vocabulary PN-EN ISO 14050:2010 -

ISO 14051:2011 (ISO, 2011)

Environmental management – material flow cost accounting – general framework

PN-EN ISO 14051:2011 Zarządzanie środowiskowe – rachunkowość kosztów przepływu materiałów – zasady ogólne ISO 14052:2017

(ISO, 2017)

Environmental management – material flow cost accounting – guidance for practical implementation in a supply chain

- -

ISO 14055-1:2017 (ISO, 2017)

Environmental management – guidelines for establishing good practices for combating land degradation and desertification – part 1: Good practices framework

- -

ISO/TR 14062:2002 (ISO, 2002)

Environmental management – integrating environmental aspects into product design and development

PKN-ISO/TR 14062:2004 Zarządzanie środowiskowe – włączenie aspektów środowiskowych do projektowania i rozwoju wyrobów ISO 14063:2006

(ISO, 2006)

Environmental management – environmental communication – guidelines and examples

PN-ISO 14063:2009 Zarządzanie środowiskowe – komunikacja środowiskowa – wytyczne i przykłady

ISO 14064-1:2006 (ISO, 2006)

Greenhouse gases - part 1: specification with guidance at the organization level for quantification and reporting of greenhouse gas emissions and removals

PN-ISO 14064-1:2008 Gazy cieplarniane – część 1:

specyfikacja i wytyczne kwantyfikowania oraz raportowania emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych na poziomie organizacji

ISO 14064-2:2006 (ISO, 2006)

Greenhouse gases – part 2: specification with guidance at the project level for quantification, monitoring and reporting of greenhouse gas emission reductions or removal enhancements

PN-ISO 14064-2:2008 Gazy cieplarniane – część 2:

specyfikacja i wytyczne kwantyfikowania, monitorowania oraz raportowania redukcji emisji i zwiększenia pochłaniania gazów cieplarnianych

ISO 14064-3:2006 (ISO, 2006)

Greenhouse gases – part 3: specification with guidance for the validation and verification of greenhouse gas assertions

PN-ISO 14064-3:2008 Gazy cieplarniane – część 3:

specyfikacja i wytyczne walidacji oraz weryfikacji asercji dotyczących gazów cieplarnianych

ISO 14065:2013 (ISO, 2013)

Greenhouse gases – requirements for greenhouse gas validation and verification bodies for use in accreditation or other forms of recognition

PN-EN ISO 14065:2013-07 -

ISO 14065:2007 (ISO, 2007)

Greenhouse gases – requirements for greenhouse gas validation and verification bodies for use in accreditation or other forms of recognition

- -

ISO 14066:2011 (ISO, 2011)

Greenhouse gases – competence requirements for greenhouse gas validation teams and verification teams

- -

ISO/TS 14067-1 (ISO, 2006)

Greenhouse gases – carbon footprint of products – part 1 quantification

- -

ISO/TS 14067-2 (ISO, 2013)

Greenhouse gases – carbon footprint of products – part 2 communication

- -

ISO 14067:2018 (ISO, 2018)

Greenhouse gases – carbon footprint of products – requirements and guidelines for quantification and communication

- -

ISO/TR 14069:2013 (ISO, 2013)

Greenhouse gases – quantification and reporting of greenhouse gas emissions for organizations – guidance for the application of ISO 14064-1

- -

ISO/TS 14071:2014 (ISO, 2014)

Environmental management – life cycle assessment – critical reviewer competencies:

additional requirements and guidelines to ISO 14044:2006

- -

ISO/TS 14072:2014 (ISO, 2014)

Environmental management – life cycle assessment – requirements and guidelines for organizational life cycle assessment

- -

ISO/TR 14073:2017 (ISO, 2017)

Environmental management – water footprint – illustrative examples on how to apply ISO 14046

- -

ISO 14080:2018 (ISO, 2018)

Greenhouse gas management and related activities – framework and principles for methodologies on climate actions

- -

ISO 19011:2018 (ISO, 2018)

Guidelines for auditing management systems PN-EN ISO 19011:2018-08 Wytyczne dotyczące audytowania systemów zarządzania

ISO GUIDE 64:2008 (ISO, 2008)

Guide for ad dressing environment al issues in product standards

- -

Poniższe normy zostały zaakceptowane przez CEN¹² jako Normy Europejskie i jako Normy Europejskie zostały wprowadzone do poniższych Polskich Norm:

ISO 14001, ISO 14006, ISO 14020, ISO 14021, ISO 14024, ISO 14031, ISO 14040, ISO 14044, ISO 14045, ISO 14050, ISO 14051, ISO 14064, ISO 14065 oraz ISO 19011.

Legenda do Tabeli nr 1:

Amd zmiana wprowadzona do istniejącej normy TR raport techniczny (Technical Report)

TS specyfikacja techniczna (Technical Specification)

Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji z (Polski Komitet Normalizacyjny, 2018) oraz (ISO, 2018)

12 CEN (Europeean Committee for Standarization) to organizacja, która zrzesza 34 narodowe organizacje standaryzujące z krajów europejskich. CEN jest jedną z trzech europejskich organizacji, obok CENELEC (Electrotechnical Committee for Electrotechnical Standarization) oraz ETSI (European Telecommunication Standards Institute), oficjalnie uznanych przez Unię Europejską i EFTA (European Free Trade Association) jako odpowiedzialną za definiowanie i opracowywanie dobrowolnych standardów na poziomie europejskim.

Standardy opracowywane przez CEN dotyczą różnych rodzajów produktów, materiałów, usług i procesów.

Proponowane standardy mają zastosowanie m.in. w branży: lotniczej i kosmicznej, chemicznej, budowlanej, obronnej i bezpieczeństwie, żywności, energii, opieki zdrowotnej, technologii informacyjno-komunikacyjnej, transportowej, opakowaniowej, technologii związanej ze sztuczną inteligencją.

21 W Tabeli nr 1 zestawiono oficjalnie wydane i obowiązujące normy środowiskowe ISO.

Komitet normalizacyjny ISO opracowuje nowe oraz uaktualnia wydane już dokumenty związane z normami środowiskowymi. Zestawienie dokumentów, nad którymi pracuje ISO podaje Tabela nr 2 (stan na 30.09.2018r.).

Tabela 2: Dokumenty opracowywane przez ISO, stan na 30.09. 2018.

Numer opracowywanego dokumentu:

Tytuł oryginalny: Stan

prac:

ISO/CD 14002-1 (ISO, 2017)

Environmental management systems – guidelines for applying the ISO 14001 framework to environmental aspects and environmental conditions by environmental topic areas – Part 1:

General

CD

ISO/DIS 14004 (ISO, 2015)

Environmental management systems – general guidelines on principles, systems and support techniques

DIS

ISO/DIS 14005 (ISO, 2018)

Environmental management systems – guidelines for a flexible approach to phased implementation

DIS

ISO/DIS 14006 Environmental management systems – guidelines for incorporating ecodesign DIS ISO/DIS 14007 Environmental management systems – determining environmental costs and benefits - guidance DIS ISO/DIS 14008 Monetary valuation of environmental impacts and related environmental aspects – principles,

requirements and guidelines

DIS

ISO/WD 14009 Environmental management system: guidelines for incorporating redesign of products and components to improve material circulation

WD

ISO/CD 14016 Environmental management – guidelines on assurance of environmental reports CD ISO/FDIS 14021

(ISO, 2015)

Environmental labels and declarations – self-declared environmental claims (type II environmental labeling)

FDIS

ISO 14024:1999/DAmd 1 (ISO, 2015)

Environmental labels and declarations – type I environmental labeling – principles and procedures – amendment 1

Amd

ISO/AWI 14026 (ISO, 2015)

Environmental labels and declarations – communication of footprint information AWI

ISO/DTS 14027 (ISO, 2015)

Environmental labels and declarations – type III environmental declarations – product category rule (PCR) development

DTS

ISO/CD 14030-1 Green bonds – environmental performance of nominated projects and assets CD ISO/CD 14030-2 Green bonds – environmental performance of nominated project and assets – Part 2: Taxonomy

of eligible investment categories

CD

ISO/CD 14030-3 Green bonds – environmental performance of nominated projects and assets – Part 3:

Verification requirements

CD

ISO/DIS 14033 Environmental management – quantitative environmental information – guidelines and examples DIS ISO/DIS 14034

(ISO, 2015)

Environmental management – environmental technology verification (ETV) DIS

ISO 14040:2006/CD Amd 1 - CD

ISO 14044:2006/CD Amd 2 - CD

ISO/AWI 14050 Environmental management – vocabulary AWI

ISO/CD 14052 (ISO, 2015)

Environmental management – material flow cost accounting – guidance for practical implementation in a supply chain

DIS

ISO/CD 14053 Environmental management – material flow cost accounting – guidance for practical application in the SME sector

CD

ISO/CD 14055-1 (ISO, 2015)

Environmental management – combating land degradation and desertification – part 1:

guidelines and general framework

CD

ISO/AWI TR 14055-2 (ISO, 2015)

Environmental management – combating land degradation and desertification – part 2: case studies

AWI

ISO/CD 14063 Environmental management – environmental communication – guidelines and examples CD ISO/FDIS 14064-1

(ISO, 2015)

Greenhouse gases – part 1: specification with guidance at the organization level for quantification and reporting of greenhouse gas emission and removals

DIS

ISO/FDIS 14064-2 (ISO, 2015)

Greenhouse gases – part 2: specification with guidance at the project level for quantification, monitoring and reporting of greenhouse gas emission reductions or removal enhancements

DIS

ISO/FDIS 14064-3 (ISO, 2015)

Greenhouse gases – part 3: specification with guidance for the validation and verification of greenhouse gas assertions

DIS

ISO/CD 14065 Greenhouse gases – requirements for greenhouse gas validation and verification bodies for use in accreditation or other form of recognition

CD

ISO/AWI TR 14073 (ISO, 2015)

Environmental management – water footprint – illustrative examples on how to apply ISO 14046 AWI

ISO/NP. 14080 (ISO, 2015)

Guideline – good practice framework, principles and guidance for GHG methodologies NP

ISO/DIS 14090 Adaptation to climate change – principles, requirements and guidelines DIS ISO/CD 14091 Adaptation to climate change – vulnerability, impacts and risk assessment CD ISO/AWI TS 14092 GHG managements and related activities: requirement and guidance of adaptation planning for

organizations including local governments and communities

AWI

ISO/NP 14097 Framework and principles for assessing and reporting investments and financing activities related to climate change

NP

ISO/NP 19694-1 Stationary source emissions – determination of greenhouse gas (GHG) emissions in energy – intensive industries – Part 1: General aspects

NP

ISO/WD 19991 (ISO, 2015)

Environment al conscious design (ECD) – principles, requirements and guidance WD

Legenda do Tabeli nr 2:

AWI zatwierdzony nowy temat pracy NP propozycja nowego tematu pracy CD projekt własny komitetu DIS projekt normy międzynarodowej WD projekt roboczy

Amd zmiana do istniejącej normy (oczekująca na oficjalne wydanie) TR gotowy raport techniczny (oczekujący na oficjalne wydanie) TS gotowa specyfikacja techniczna (oczekująca na oficjalne wydanie) DTS projekt specyfikacji technicznej

Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji zebranych z: (Polski Komitet Normalizacyjny, 2018)

Stan prac nad dokumentami zestawionymi w Tabeli nr 2 jest różny. Część z nich jest dopiero w fazie zatwierdzenia nowego tematu pracy. Prace nad innymi dokumentami zostały zakończone i oczekują one na ich oficjalne wydanie. Niezależnie od stanu prac nad danym dokumentem, istnieje możliwość zapoznania się ze szczegółami prac na oficjalnej stronie ISO (www.iso.org).

23 W Polsce pierwsze państwowe akty prawne dotyczące problematyki ochrony środowiska zostały wydane w okresie II Rzeczypospolitej. Do najważniejszych aktów z tego okresu literatura zalicza:

 Państwową Zasadniczą Ustawę Sanitarną z dnia 8 lutego 1919r. ( Dz. Praw, nr 15, poz. 207);

 ustawę z dnia 22 marca 1922r. o uzdrowiskach (Dz. U. RP, nr 31, poz. 254);

 tzw. Ustawę Wodną z dnia 19 września 1922r. (Dz. U. RP, nr 62, poz. 574);

 rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 7 czerwca 1927r. o prawie przemysłowym (Dz. U. RP, nr 53, poz. 468);

 rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 16 lutego 1928r. o prawie budowlanym i zabudowywaniu osiedli (Dz. U. RP, nr 23, poz. 202);

 rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928r. o ochronie zwierząt (Dz. U. RP, nr 32, poz. 115) oraz o zagospodarowaniu lasów państwowych (Dz. U. RP, nr 36, poz. 336);

 rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930r., Prawo Górnicze (Dz. U. RP, nr 85, poz. 654);

 ustawę z dnia 10 marca 1934r. o ochronie przyrody (Dz. U. RP, nr 31, poz. 274) (Paczuski, 1994, strony 35-48).

Okres od końca II Wojny Światowej do roku 1991 charakteryzował się w Polsce biernym podejściem do zagadnień ochrony środowiska. Była ona całkowicie podporządkowana polityce gospodarczej ówczesnych rządów. W okresie tym powstało wiele deklaracji oraz programów dotyczących ochrony środowiska, jednak nie tworzono przy tym skutecznych metod i narzędzi ich realizacji. W efekcie stan zasobów naturalnych w Polsce uległ pogorszeniu. Efekty działalności przedsiębiorstw produkcyjnych były widoczne szczególnie w obszarach przemysłowych. Gdzie często odpady poprodukcyjne składowano w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów, bez jakichkolwiek zabezpieczeń przed ich negatywnym oddziaływaniem na środowisko naturalne. Gospodarka tego okresu charakteryzowała się dużą zasobochłonnością przy niskim poszanowaniu surowców naturalnych. Dochodziło do sytuacji, w której słabo dostępne zasoby naturalne były tylko w niewielkim stopniu wykorzystywane w procesach produkcyjnych. W konsekwencji doprowadziło to do dużego marnotrawstwa tych ograniczonych zasobów.