D.S -P ,P.S Trwa³eu¿ytkizielonewpolskichparkachkrajobrazowych.Cz.I.Stanizagro¿enia

(1)

Trwa³e u¿ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych.

Cz. I. Stan i zagro¿enia

D. S

IENKIEWICZ

-P

ADEREWSKA

, P. S

TYPIÑSKI

Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Permanent grasslands in the Polish landscape parks.

Part I. The state and the threats

Abstract. Both identification and elimination of the factors that could be danger for grassland ecosystems are the most important tasks concerning maintenance and protection of grassland biodiversity. On the base of the studies carried out in the year of 2005 and questionnaires that have been sent to all landscape Parks in Poland was possible to find out how is the area of permanent grasslands located in the Polish landscape parks and list the most harmful factors for grasslands. It was found that the approximate area of the permanent grasslands placed in the Polish landscape parks amounts 513.000 ha. The most dangerous for those ecosystems are: cessation of utilisation, changes in the soil water regime, grasslands conversion into arable land, afforestation, infrastructure, urbanization and tourist building. Also legislation problems seems to be important for semi-natural ecosystems.

K e y w o r d s: environmental protection, grassland communities, secondary succession, semi-natural ecosystems

1. Wstêp

Trwa³e u¿ytki zielone to w warunkach geograficznych Polski zwykle pó³naturalne, antropogeniczne ekosystemy wystêpuj¹ce w zró¿nicowanych warunkach siedlisko- wych, charakteryzuj¹ce siê ogromnym bogactwem gatunkowym (STAÑKO-BRÓDKOWA, 1989; TR¥BA, 1994; KRYSZAK, 2001; SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2008). Stanowi¹c

³¹cznie ponad 10% powierzchni kraju (GUS, 2006) s¹ znacz¹c¹ czêœci¹ polskiego krajo- brazu. Wydaje siê, ¿e ze wzglêdu na pe³nione funkcje – gospodarcze, przyrodnicze, spo³eczne i in. (GOLIÑSKI, 1997; KOZ£OWSKIi wsp., 2000; ALLEN, 2004) trwa³e u¿ytki zielone i zwi¹zane z nimi wartoœci przyrodnicze mog¹ i powinny znaleŸæ istotne miejsce w planach ochrony parków krajobrazowych oraz byæ integralnym elementem realizacji zadañ statutowych parków. Obecnie na terenie Polski funkcjonuje 120 parków krajobrazowych (GUS, 2006). Ustawodawca nak³ada na nie obowi¹zek integracji dzia³alnoœci gospodarczej z zadaniami ochrony przyrody (DZ.U. NR92,POZ. 880 z 2004 r. ART. 16).

U¿ytki zielone zajmuj¹ istotn¹ czêœæ ³¹cznej powierzchni parków krajobrazowych, ale nie wiadomo dok³adnie, jaki jest jej rozmiar. W materia³ach G³ównego Urzêdu Staty- PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-22-3

(2)

stycznego mo¿emy znaleŸæ informacjê tylko o powierzchni u¿ytków rolnych w parkach krajobrazowych. Bardziej szczegó³owe dane prezentuj¹ ANDRZEJEWSKI i WEIGLE

(2003), wed³ug których udzia³ ³¹k i pastwisk w parkach krajobrazowych to 8,0% ich

³¹cznej powierzchni. Autorzy nie wskazuj¹ jednak na Ÿród³o prezentowanych danych, dlatego uznaliœmy, ¿e konieczne jest uœciœlenie tych informacji, tym bardziej, ¿e wi¹¿e siê to bezpoœrednio z realizacj¹ programów rolno-œrodowiskowych i zarz¹dzania obsza- rami Natura 2000.

Ekosystemy trawiaste s¹ nara¿one na niszcz¹ce dzia³anie znacznej liczby czynników pochodzenia naturalnego (np. powodzie, erozja, sukcesja wtórna) lub antropogenicz- nego (zaprzestanie u¿ytkowania, zmiana sposobu u¿ytkowania, eksploatacja torfu, eutrofizacja i in.). Wiêkszoœæ z nich to czynniki antropogeniczne (TR¥BA, 1994), któ- rych dzia³anie, jak zauwa¿a ZA£USKI (2002), jest czêsto wielokierunkowe, a ich rola

„bardzo ró¿na, od zasadniczej do marginalnej, zale¿nie od stopnia intensywnoœci czyn- nika i specyfiki ekosystemu”. Eliminacja tych czynników wydaje siê byæ jednym z naj- istotniejszych zadañ maj¹cych na celu utrzymanie i ochronê bioró¿norodnoœci ekosyste- mów trawiastych (FIJA£KOWSKI, 1996; STYPIÑSKIi PIOTROWSKA, 1997; ZA£USKI, 2002;

PERZANOWSKAi MRÓZ, 2003).

Celem pracy by³o okreœlenie powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych, ustalenie, jaki jest stan ich inwentaryzacji oraz jaka jest wiedza o ich walorach przyrodniczych, a tak¿e sporz¹dzenie listy czynników, które najbardziej zagra-

¿aj¹ istnieniu pó³naturalnych ekosystemów trawiastych i wartoœci przyrodniczych z nimi zwi¹zanych.

2. Materia³ i metody

We wrzeœniu 2005 roku do dyrekcji wszystkich parków krajobrazowych w Polsce (127 dyrekcji) skierowano badanie ankietowe. Formularz badania zawiera³ 13 pytañ dotycz¹cych trwa³ych u¿ytków zielonych, znajduj¹cych siê w obrêbie badanego parku i jego strefy ochronnej (otuliny). Pytania dotyczy³y: udzia³u u¿ytków zielonych w strukturze powierzchni parków, ich miejsca w planach ochrony, form i sposobów ich ochrony, walorów przyrodniczych. Szczególny nacisk po³o¿ono na identyfikacjê czynników zagra¿aj¹cych istnieniu i funkcjonowaniu ekosystemów u¿ytków zielonych.

W sytuacji, gdy park krajobrazowy by³ podzielony na obszary kompetencji kilku dyrekcji (zespo³y parków krajobrazowych), formularz ankiety zosta³ wys³any do ka¿dej z dyrekcji. Odpowiedzi respondentów by³y traktowane niezale¿nie, jako osobne obser- wacje. Wyj¹tek stanowi³y pytania o wielkoœæ parków krajobrazowych, wielkoœæ otuliny oraz fakt jej istnienia wokó³ parku. Wówczas powierzchnie terenów podleg³ych osob- nym dyrekcjom zosta³y liczone ³¹cznie.

Na proœbê o wype³nienie formularza sporz¹dzonej ankiety pozytywnie odpowie- dzia³o 122 ze 127 dyrekcji parków krajobrazowych, co stanowi a¿ 96% respondentów.

Odes³ane formularze by³y ca³kowicie, b¹dŸ czêœciowo wype³nione. W wiêkszoœci przy- padków wype³nia³ je bezpoœrednio dyrektor parku, ewentualnie osoba przez niego wska- zana. Wiêkszoœæ ankietowanych udzieli³a odpowiedzi na wszystkie zawarte w formula-

(3)

rzu pytania. Informacje na temat powierzchni parków i ich strefy ochronnej znalaz³y siê we wszystkich 122 odes³anych formularzach. By oszacowaæ œredni¹ powierzchniê parku krajobrazowego i strefy ochronnej dla Polski, a tak¿e by umo¿liwiæ podanie ekstremów, dla czterech brakuj¹cych parków wyj¹tkowo uzupe³niono dane ankietowe danymi GUS (2006) oraz zsumowano powierzchnie piêciu parków, kierowanych przez ró¿ne dyrekcje. Pozwoli³o to na oszacowanie œredniej powierzchni ogólnej parku (park wraz ze stref¹ ochronn¹), parku, a tak¿e strefy ochronnej.

Przeprowadzone badanie ankietowe jest badaniem pe³nym z brakami danych (OPEN- HEIM, 2004). Z tego powodu mo¿liwa by³a ocena parametrów populacyjnych (np. frak- cja dyrekcji parków odnotowuj¹cych zaprzestanie u¿ytkowania lub brak op³acalnoœci gospodarowania jako zagra¿aj¹ce trwa³oœci ekosystemów trwa³ych u¿ytków zielonych na obszarze parku), natomiast nie mo¿na by³o okreœlaæ precyzji szacowania parametrów np. za pomoc¹ przedzia³ów ufnoœci. Do opracowania i analizy zebranych danych wyko- rzystano nastêpuj¹ce metody statystyczne: grupowanie za pomoc¹ hierarchicznej analizy skupieñ metod¹ Ward’a grupuj¹c¹ obiekty podobne pod wzglêdem miary Jaccard’a (S) (Wzór 1), wyliczenie statystyk, takich jak œrednia, wartoœæ minimalna, wartoœæ mak- symalna, procent.

S c

a b c

= + +

gdzie:

a – liczba zagro¿eñ dostrze¿onych tylko w pierwszym parku;

b – liczba zagro¿eñ dostrze¿onych tylko w drugim parku;

c – liczba zagro¿eñ powtarzaj¹cych siê dla obu parków.

Wykorzystuj¹c metodê analizy skupieñ zagro¿enia po³¹czono w grupy zagro¿eñ naj- czêœciej wystêpuj¹cych (zaznaczanych) równoczeœnie w danym parku. Kolejnym zagad- nieniem poruszonym w badaniu ankietowym by³a próba rozstrzygniêcia, które z zauwa-

¿anych przez respondentów zagro¿eñ s¹ szczególnie niebezpieczne dla trwa³ych u¿ytków zielonych. Wyniki dotycz¹ce wy¿ej wymienionych zagadnieñ zestawiono w tabeli 3.

3. Wyniki i dyskusja

3.1. Powierzchnia parków krajobrazowych

Aby uzyskaæ podstawê dla obliczenia powierzchni udzia³u trwa³ych u¿ytków zielonych w parkach oraz ich strefach ochronnych, niezbêdne by³o uzyskanie danych o ich powierzchni ogólnej. Umo¿liwi³o to równie¿ szersze spojrzenie na problemy zwi¹zane z zagro¿eniami oraz ochron¹ ekosystemów trawiastych znajduj¹cych w parkach.

Œrednia ogólna powierzchnia parku krajobrazowego (park wraz z otulin¹) wynosi 34835,25 ha. Najmniejsz¹ ogóln¹ powierzchniê posiada PK „Stawki” i wynosi ona

(4)

4166,0 ha, zaœ ogólna powierzchnia najwiêkszego PK „Orlich Gniazd”, jest prawie 34-krotnie wiêksza i wynosi 140067,0 ha.

Œrednia powierzchnia parku krajobrazowego (bez otuliny) to 21685,21 ha. Mini- maln¹ powierzchniê ma PK „Stawki”, tylko 1732,00 ha, najwiêksz¹ – Park „Dolina Baryczy” – 87040,00 ha i jest on a¿ 50-krotnie wiêkszy od PK „Stawki”.

Spoœród badanych parków krajobrazowych 34 parki nie maj¹ strefy ochronnej, co stanowi 29,3% ich ogólnej liczby. Wœród parków posiadaj¹cych otulinê, najmniejsza otacza PK „Doliny Dolnej Odry” (1149,00 ha), najwiêksz¹ strefê ochronn¹ – 83170,00 ma PK „Dolina S³upi”.

3.2. Powierzchnia u¿ytków zielonych

Wœród 122 dyrekcji parków krajobrazowych tylko 13 udostêpni³o pe³ne dane o powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych znajduj¹cych siê na terenie parków. Pe³ne dane dotycz¹ powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych z podzia³em na ³¹ki i pastwiska w ogólnej powierzchni parku, parku oraz otulinie. Brak odpowiedzi respondenci z w³as- nej inicjatywy czêstokroæ t³umaczyli brakiem takich danych. Wiele dyrekcji podawa³o dane niepe³ne, np. tylko powierzchniê trwa³ych u¿ytków zielonych w ogólnej powierzchni parku, parku i otulinie. Przedstawiono to szczegó³owo w tabeli 2.

Tabela 1. Liczba odpowiedzi na pytanie o powierzchniê trwa³ych u¿ytków zielonych znajduj¹cych siê w granicach parku

Table 1. Permanent grasslands area in the Polish landscape parks – number of answers Obszar

Area

Trwa³e u¿ytki zielone Permanent grasslands

£¹ki Meadows

Pastwiska Pastures

Ogó³em – Total 72 27 26

Park – Park 77 33 31

Otulina – Protection zone 35+35* 13+35 13+35*

* liczba parków, które nie posiadaj¹ otuliny – number of the parks that have no the protection zone Szacunkowa powierzchnia trwa³ych u¿ytków zielonych w ogólnej powierzchni wszystkich 120 parków krajobrazowych w Polsce wynosi 513 000 ha (na podstawie danych z 72 parków uzupe³nionych o dane G³ównego Urzêdu Statystycznego 2006 w przypadku parków, z których nie uzyskano kompletnych danych) parków. W samych parkach stanowi¹ one ok. 61% tej powierzchni, czyli w przybli¿eniu 311 000 ha (na podstawie danych z 77 parków). Na otuliny przypada ok. 39%, co daje powierzchniê trwa³ych u¿ytków zielonych w otulinach wielkoœci ok. 202 000 ha. Mniejszy udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych znajduj¹cych siê w otulinie spowodowany jest faktem, ¿e otuliny stanowi¹ 37,6% ogólnej powierzchni parków. Udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w ogólnej powierzchni parków krajobrazowych, w parkach oraz w strefach ochronnych parków jest zbli¿ony i wynosi odpowiednio: 12,12%, 11,77% oraz 12,90%.

Uzyskane dane jednostkowe o powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych w Polsce

(5)

dostêpne s¹ w pracy doktorskiej „Zagro¿enia i ochrona u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych ze szczególnym uwzglêdnieniem parku „Podlaski Prze³om Bugu”

(SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2008). Nale¿y podkreœliæ, ¿e brakowa³o do tej pory w Pol- sce tak szczegó³owych danych dotycz¹cych u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych.

3.3. Walory przyrodnicze u¿ytków zielonych i ich ochrona w obrêbie parków krajobrazowych

Wed³ug opinii dyrekcji u¿ytki zielone po³o¿one na terenie parków krajobrazowych s¹ cenne pod wzglêdem przyrodniczym (tab. 2). Wiêkszoœæ ankietowanych sygnalizuje jednoczesne wystêpowanie kilku wymienionych wartoœci przyrodniczych. Tylko w 4 parkach nie dostrze¿ono w obrêbie u¿ytków zielonych jakichkolwiek przyrodniczych walorów.

Tabela 2. Walory przyrodnicze u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych wed³ug dyrekcji parków

Table 2. Nature values connected with the grasslands located in the Polish landscape parks by the parks’ management

W obrêbie trwa³ych u¿ytków zielonych znajduj¹cych siê na terenie parku wystêpuj¹:

In the area of the permanent grasslands located in the park occur:

gatunki roœlin objête œcis³¹ ochron¹ gatun-

kow¹ plant species

under strict legal protection

gatunki roœlin objête czê- œciow¹ ochron¹

gatunkow¹ plant species under partial legal protection

cenne zbiorowiska roœlinne rare plant com-

munities

stanowiska lêgowe ptaków

chronionych breedding areas

of legally pro- tected birds

inne osobliwo- œci przyrodni-

cze other nature

values

brak istotnych walorów przyrodniczych lack of impor-

tant nature values

84,4% 82,8% 82,0% 82,8% 22,1% 3,0%

Na terenie 77 ze 121 parków krajobrazowych lub w obrêbie ich stref ochronnych znajduj¹ s¹ obszary objête ochron¹ w europejskiej Ekologicznej Sieci Obszarów Chro- nionych Natura 2000.

3.4. Zagro¿enia u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych

Przeprowadzone badania pozwoli³y na identyfikacjê czynników, które mog¹ zagra-

¿aæ istnieniu lub trwa³oœci pó³naturalnych zbiorowisk trawiastych wystêpuj¹cych w parkach krajobrazowych. Dyrekcje wymienia³y œrednio 8 takich czynników. Tylko w jednym parku nie dostrze¿ono ¿adnych negatywnych zjawisk, które mog¹ oddzia³ywaæ na trwa³e u¿ytki zielone.

(6)

Najczêœciej informowano o zaprzestaniu gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej na u¿ytkach zielonych (tab. 3). O zjawisku tym i jego skutkach dla zbiorowisk czy szerzej, eko- systemów trwa³ych u¿ytków zielonych pisze wielu autorów (m.in. STYPIÑSKIi GRO- BELNA, 2000; G£OWACKIi wsp., 2003; URBANi GRZYWNA, 2003; TR¥BAi wsp., 2004;

KRYSZAKi wsp., 2005; RADKOWSKIi GRYGIERZEC, 2005). Bezpoœrednim przejawem zaprzestania gospodarki rolnej w obrêbie pó³naturlanych trwa³ych u¿ytków zielonych jest zapocz¹tkowanie procesów sukcesyjnych prowadz¹cych do wykszta³cenia zbiorowisk zio³oroœlowych lub leœnych. Pocz¹tkowo zmiany te mog¹ byæ trudno zauwa¿alne bez przeprowadzenia badañ geobotanicznych i dok³adnej analizy botanicznego sk³adu zbiorowisk roœlinnych. W póŸniejszym okresie, gdy na ³¹ki i pastwiska zaczynaj¹ wkra- czaæ zio³oroœla, krzewy i drzewa, zmiany te s¹ jaskrawo widoczne i czêsto okreœlane mianem zarastania. Takie zaawansowane zmiany sukcesyjne dostrze¿ono na terenie ok.

85% parków krajobrazowych.

W czo³ówce listy zagro¿eñ znajduje siê wypalanie zeschniêtej runi na u¿ytkach zielonych. Niepokoi ono prawie 2/3 dyrekcji parków. ród³em problemu, zwi¹zanym z nisk¹ op³acalnoœci¹ produkcji zwierzêcej i spadkiem pog³owia byd³a w Polsce, jest wykorzystanie siana (ZARZYCKI, 2001). W efekcie zdarza siê, ¿e zeschniêta ruñ jest wypalana, choæ jest to prawnie zabronione i jednoczeœnie najczêœciej oceniane jako niebezpieczne dla ekosystemów trawiastych (JANKOWSKIi NOWAK, 2000; HOLUK, 2001;

ZA£USKI, 2002). Wed³ug ZARZYCKIEGOi SZYMACHA(2006), bezpoœredni wp³yw wypalania runi na ekosystem jest niewielki. Dopiero poœrednio, w d³ugim okresie, wypalanie powoduj¹ce przyspieszenie mineralizacji i nagrzewania siê gleby oraz usuniêcie war- stwy hamuj¹cej wzrost m³odych pêdów mo¿e powodowaæ niepo¿¹dane zmiany w sk³adzie gatunkowym zbiorowisk trawiastych. Istnieje te¿ inna strona tego zagadnie- nia. Zaprzestanie gospodarowania na u¿ytkach zielonych lub jego nadmierna ekstensyfikacja, prowadz¹ce do powstawania zakrzaczeñ lub zadrzewieñ na ³¹kach i pastwiskach, powoduj¹ zacienianie i w konsekwencji ustêpowanie œwiat³olubnych gatunków roœlin.

Wówczas, paradoksalnie, wypalanie mo¿e przyczyniaæ siê do ich zachowania. Przy- puszczalnie w³aœnie wypalanie, z którym walczy np. Dyrekcja PK „Podlaski Prze³om Bugu” sta³o siê przyczyn¹ przetrwania reliktu polodowcowego, jakim jest brzoza niska (Betula humilis Shrank) na badanym obszarze (SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2007).

Wa¿kim problemem, podkreœlanym przez ponad 40% respondentów jest obserwo- wane przesuszenie siedlisk trwa³ych u¿ytków zielonych. Czterokrotnie mniej dyrekcji dostrzega k³opoty z wtórnym zabagnieniem. Wydaje siê, ¿e w literaturze równie czêsto sygnalizowane s¹ zmiany w strukturze zbiorowisk roœlinnych spowodowane jednym, jak i drugim zjawiskiem (KRYSZAKi wsp., 2005; TR¥BA, 2001). Wed³ug TR¥BY(1994) przeprowadzone zabiegi odwadniaj¹ce wywieraj¹ najwiêkszy wp³yw na warunki siedli- skowe, a co za tym idzie równie¿ na porastaj¹c¹ siedliska roœlinnoœæ. Co ciekawe, tylko ok. 5% respondentów twierdzi, ¿e istotn¹ groŸb¹ dla trwa³ych u¿ytków zielonych jest rozbudowa wa³ów przeciwpowodziowych. Prezentowane wyniki wydaj¹ siê œwiadczyæ o koniecznoœci czêstszego eksponowania problemu wp³ywu zmian warunków wodnych w glebie na przekszta³cenia ekosystemów trawiastych.

Grupê zagro¿eñ wyraŸnie dostrzeganych przez dyrekcje parków krajobrazowych tworz¹ zagro¿enia zwi¹zane z zamian¹ trwa³ych u¿ytków zielonych na tereny leœne oraz

(7)

Tabela 3. Czynniki zagra¿aj¹ce trwa³ym u¿ytkom zielonym w parkach krajobrazowych wed³ug dyrekcji parków

Table 3. Factors threatened permanent grasslands in the Polish landscape parks by the respondents

Grupa zagro¿eñ Group of threats

Zagro¿enia – Threats

Powszech- noœæ wystêpo-

wania Frequency of occurring (%)

Postrzegane jako szczególnie nie-

bezpieczne Degree of danger

(%)

1

Zaprzestanie u¿ytkowania (koszenia/wypasu)

Cessation of utilization (mowing/grazing) 84,4 46,7 Zarastanie

Secondary succession 84,4 27,0

Wypalanie

Burning 58,2 13,1

Brak op³acalnoœci gospodarowania

Unprofitability of grassland production 58,2 9,0 Zalesianie

Afforestation 48,4 9,0

Przesuszenie

Soil drainage 41,0 13,9

Zamiana na grunty orne

Conversion into arable land 41,0 9,0

Przeznaczenie pod zabudowê dla celów rekreacyjnych

Tourist building 40,2 14,8

Zbyt ma³a obsada wypasanych zwierz¹t

Low stocking rate 37,7 2,5

Zbyt skromne œrodki finansowe

Financial difficulties 34,4 1,6

Brak odpowiedniej liczby pracowników

Insufficient staff level 33,6 2,5

Niedostateczne uprawnienia decyzyjne zarz¹du parku

Limited decision rights of the park management 32,0 3,3 Nieprawid³owa gospodarka odpadami

Inappropriate waste management 29,5 1,6

Niekontrolowany wykup ziemi

Unrestricted buying out of land 25,4 4,9

2

Przeznaczenie na rozwój infrastruktury

Infrastructure building 23,8 7,4

Przeznaczenie dla celów urbanizacyjnych

Urbanization building 22,1 5,7

Mechanizacja gospodarki ³¹karskiej

Mechanization of grassland farming 16,4 0,8

K³usownictwo

Poaching 13,9 2,5

Uci¹¿liwe s¹siedztwo zak³adów przemys³owych, aglo- meracji miejskich lub innych emitorów zanieczyszczeñ Neighbouring of pollutants emitters

7,4 0,0

(8)

na tereny intensywniej u¿ytkowane rolniczo (grunty orne). Zjawisko zamiany trwa³ych u¿ytków zielonych na grunty orne by³o wymieniane przez 41% ankietowanych (tab. 3).

Czêsto wskazywano równie¿ na zmniejszanie siê powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych na rzecz obszarów przeznaczonych pod zabudowê o ró¿nym charakterze. Najczê- œciej by³a to zabudowa dla celów rekreacyjnych, ale wymieniano równie¿ przeznaczanie gruntów pod trwa³ymi u¿ytkami zielonymi na cele rozwoju infrastruktury, czy zabu- dowê miejsk¹. Nieco ponad 1/4 dyrekcji informowa³a o niekontrolowanym wykupie gruntów zewidencjonowanych jako trwa³e u¿ytki zielone. Równie¿ sygna³y p³yn¹ce z literatury (FIJA£KOWSKI, 1996; G£OWACKIi wsp., 2002; ¯YSZKOWSKA, 2003) zwra- caj¹ uwagê na problem zmiany przeznaczenia gruntów pod trwa³ymi u¿ytkami zielonymi. Na podstawie uzyskanych danych nie ma wprawdzie mo¿liwoœci precyzyjnego okreœlenia skali zjawiska i powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych, których dotyczy problem zmiany u¿ytkowania, jednak prezentowane wyniki rzucaj¹ pewne œwiat³o na to zagadnienie. Sugeruj¹ one, ¿e byæ mo¿e warto zbadaæ, o ile dok³adnie obszar trwa³ych u¿ytków zielonych zmniejszy siê w zwi¹zku z realizacj¹ wymienionych celów po- za-przyrodniczych.

Grupa zagro¿eñ Group of threats

Zagro¿enia – Threats

Powszech- noœæ wystêpo-

wania Frequency of occurring (%)

Postrzegane jako szczególnie nie-

bezpieczne Degree of danger

(%)

3

Zabagnienie

Secondary marshy processes 13,1 3,3

Trudnoœci w egzekwowaniu zarz¹dzeñ w³adz parku

Difficulties in execution of regulations 9,8 1,6 Brak nawo¿enia

Lack of fertilization 9,8 0,8

Trudnoœci w wypracowaniu wspólnego stanowiska z w³adzami gmin

Difficulties in agrement with local government

8,2 0,8

Budowa wa³ów przeciwpowodziowych

Dams building 4,9 3,3

4

Zbyt wczesny termin I-go pokosu

Early cutting 13,1 0,8

Intensyfikacja nawo¿enia

High fertilization input 5,7 2,5

Niew³aœciwa gospodarka leœna

Inappropriate forest management 4,1 0,0

Wzrost czêstotliwoœci koszenia

Icreasing in number of cuttings per year 2,5 2,5 Zwiêkszenie obsady wypasanych zwierz¹t

High stocking rate 2,5 2,5

Zbyt póŸny termin I-go pokosu

Late cutting 1,6 0,0

(9)

Ponad 1/3 ankietowanych uwa¿a, ¿e problemy zwi¹zane z niedofinansowaniem par- ków, niedostatkami kadrowymi i brakiem szerszych uprawnieñ decyzyjnych w³adz par- ków krajobrazowych równie¿ mog¹ istotnie zawa¿yæ na losie trwa³ych u¿ytków zielonych zlokalizowanych w obrêbie parków. Oko³o 10,0% dyrekcji skar¿y siê równie¿ na brak w³aœciwej wspó³pracy z w³adzami gmin oraz sygnalizuje trudnoœci w egzekwowaniu swoich zarz¹dzeñ. Problemy prawno-organizacyjne, z którymi stykaj¹ siê dyrekcje polskich parków krajobrazowych bezpoœrednio wp³ywaj¹ na mo¿liwoœæ redukowania liczby i zasiêgu czynników zagra¿aj¹cych ekosystemom trawiastym wystêpuj¹cych na obszarze parków.

Najrzadziej niepokoi³y respondentów czynniki œwiadcz¹ce o intensyfikacji gospodarowania na u¿ytkach zielonych: zbyt wczesny termin I-go pokosu, intensyfikacja nawo¿enia azotem, wzrost czêstotliwoœci koszenia, zwiêkszenie obsady wypasanych zwierz¹t, mechanizacja gospodarki ³¹karskiej. Okazuje siê wiêc, ¿e intensyfikacja gospodarowania na u¿ytkach zielonych, która doprowadzi³a do daleko id¹cej degradacji

³¹k i pastwisk w Europie Zachodniej i jednoczeœnie do wyraŸnych zagro¿eñ dla zachowania ró¿norodnoœci biologicznej (HOPKINSi HOLTZ, 2006), w Polsce nie jest g³ównym problemem. GroŸniejsza wydaje siê postêpuj¹ca ekstensyfikacja, a zw³aszcza ca³kowite zaprzestanie u¿ytkowania.

Respondenci mieli równie¿ mo¿liwoœæ rozszerzenia podanej listy potencjalnych zagro¿eñ o inne, które ich zdaniem mog¹ okazaæ siê szkodliwe dla ekosystemów trawiastych. Dyrekcje, które skorzysta³y z tej opcji najczêœciej wymienia³y zjawiska wystê- puj¹ce lokalnie, wynikaj¹ce ze specyfiki terenu, na którym zlokalizowany jest park kra- jobrazowy. Dziêki temu lista ta zosta³a uzupe³niona o nastêpuj¹ce problemy: „zalecana przez agencje rolnicze likwidacja oczek œródpolnych i kêp drzew zwiêkszaj¹cych mozaikê siedliskow¹, niew³aœciwa gospodarka wodna, obni¿enie poziomu wód grunto- wych z powodu braku w³aœciwego u¿ytkowania zastawek w urz¹dzeniach melioracji szczegó³owych przez wiêkszoœæ (tutejszych) rolników, plany budowy nowych stawów rybnych, funkcjonowanie zbiornika zaporowego, niski poziom wody Jezioro Gop³o, wahania do 140 cm wadliwe przepusty w wa³ach, z³e funkcjonowanie przepompowni na wale, plantacje wierzby energetycznej, bobry, pozyskiwanie torfu, intensyfikacja rolnic- twa, w szczególnoœci mleczarstwa.” Podane wy¿ej czynniki s¹ cytowane bezpoœrednio za respondentami. Wiele z nich œwiadczy o problemach z gospodarowaniem wod¹.

4. Wnioski

• Inwentaryzacja ekosystemów trawiastych wystêpuj¹cych w parkach krajobrazowych jest wci¹¿ niewystarczaj¹ca.

• Pe³ne dane o powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych na terenie parków krajobrazowych posiada tylko 11,0% dyrekcji parków.

• Szacunkowa powierzchnia trwa³ych u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych i ich strefach ochronnych wynosi ³¹cznie ok. 513 000 ha, a ich œredni ³¹czny udzia³ to 12,12% ogólnej powierzchni parku.

(10)

• Do najwiêkszych zagro¿eñ dla trwa³ych u¿ytków zielonych nale¿¹: zaprzestanie gospodarowania, zmiany stosunków wodnych w siedliskach, zamiana na grunty o innym przeznaczeniu oraz problemy prawno-organizacyjne parków krajobrazowych.

Literatura

ALLENT.D., 2004. Environmetal benefits from grassland farming. Grassland into 21st Century, BGS Occasinual Symposium, 29, 134-142.

ANDRZEJEWSKIR., WEIGLEA., 2003. Ró¿norodnoœæ biologiczna Polski. Drugi polski raport – 10 lat po Rio. NOŒ, Warszawa.

DZIENNIKUSTAWNR92,POZ. 880 z 2004 r. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.

FIJA£KOWSKID. (red.), 1996. Ochrona przyrody i œrodowiska naturalnego w Œrodkowowschod- niej Polsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin.

GUS, 2006. Ochrona œrodowiska w 2006 r. ZWS, Warszawa.

G£OWACKIZ., FALKOWSKIM., KRECHOWSKIJ., MARCINIUKJ., MARCINIUKP., NOWICKA-FAL- KOWSKK., WIERZBAM., 2003. Czerwona lista roœlin naczyniowych Niziny Po³udniowopodlaskiej. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 59, 2, 5-41.

G£OWACKIZ., MARCINIUKP. WIERZBAM., 2002. Szata roœlinna doliny Bugu w Polsce-odcinek dolny. W: Dombrowski A., G³owacki Z. Jakubowski W., Kovalchuk I., Michalczyk Z., Nikiforov M., Szwajger W., Wojciechowski F.H. Korytarz ekologiczny Bugu. Stan- -Zagro¿enia-Ochrona. Fund. IUCN Poland, 122-138.

GOLIÑSKIP., 1997. Ekonomiczne i techniczne uwarunkowania produkcji pasz na u¿ytkach zielonych w zale¿noœci od poziomu jej intensywnoœci. Biuletyn Oceny Odmian 29, 11-25.

HOLUKJ., 2001. Ochrona ekosystemów torfowiskowych w Che³mskim i Sobiborskim Parku kra- jobrazowym. W: Materia³y Konferencji Ochrona przyrody i bioró¿norodnoœci w parkach krajobrazowych. Chalin.

HOPKINS A., HOLZ B., 2006. Grassland for agriculture and nature conservation: production, quality and multi-funcionality. Agronomy Reasearch, 4 (1), 3-20.

JANKOWSKIK., NOWAKM., 2000. Dobre praktyki rolnicze na u¿ytkach zielonych. Wiadomoœci melioracyjne i ³¹karskie, 3, 116-118.

KOZ£OWSKIS., GOLIÑSKAB., GOLIÑSKIP., 2000. Pozapaszowa funkcja traw. £¹karstwo w Pol- sce, 3, 79–94.

KRYSZAKA., 2001. Ró¿norodnoœæ florystyczna zespo³ów ³¹k i pastwisk klasy Molinio-Arrhena- theretea w Wielkopolsce w aspekcie ich wartoœci gospodarczej. Roczniki AR Poznañ, Rozprawy Naukowe, 314.

KRYSZAKJ., KRYSZAKA., GRYNIAM., 2005. Zmiany w siedliskach i zbiorowiskach ³¹kowych w górnym odcinku Baryczy. Ann. UMCS, E, 41-48.

OPENHEIMA.N., 2004. Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw. Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznañ.

PERZANOWSKAJ., MRÓZW., 2003. Ekstensywne u¿ytkowanie jako podstawa utrzymania siedlisk pó³naturalnych. W: Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieæ Natura 2000.

Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 103-110.

RADKOWSKI A., GRYGIERZECB., 2005. Zmiany sk³adu botanicznego runi na ³¹ce górskiej po zaprzestaniu u¿ytkowania (doniesienie naukowe). £¹karstwo w Polsce, 8, 297-302.

(11)

SIENKIEWICZ-PADEREWSKAD., 2007. Nowe stanowisko brzozy niskiej Betula humilis Shrank na Nizinie Po³udniowopodlaskiej. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 63 (1), 106-109.

SIENKIEWICZ-PADEREWSKAD., 2008. Zagro¿enia i ochrona u¿ytków zielonych w parkach krajobrazowych ze szczególnym uwzglêdnieniem parku „Podlaski Prze³om Bugu”. Praca dok- torska (maszynopis), SGGW, Warszawa.

STYPIÑSKIP., GROBELNAD., 2000. Kierunki sukcesji zbiorowisk roœlinnych na zdegradowanych i wy³¹czonych z u¿ytkowania dawnych terenach ³¹kowych. £¹karstwo w Polsce, 3, 151-157.

STYPIÑSKIP., PIOTROWSKAJ., 1997. Konsekwencje zaprzestania koszenia ³¹k w parkach narodo- wych na przyk³adzie Kampinoskiego Parku Narodowego. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453, 135-143.

STAÑKO-BRÓDKOWA B., 1989. Struktura, stabilnoœæ i degradacja zbiorowisk roœlinnych ³¹k i pastwisk. Rozprawy Naukowe i Monografie, Wydawnictwo SGGW-AR, Warszawa.

TR¥BACz., 1994. Florystyczna i rolnicza charakterystyka ³¹k i pastwisk w dorzeczu £abuñki.

Seria: rozprawy naukowe, 163, Wydawnictwo AR im. H. Ko³³¹taja, Kraków.

TR¥BACz., 2001. Tendencje rozwojowe zbiorowisk roœlinnych na ³¹kach w dolinie £abuñki.

£¹karstwo w Polsce, 4, 189-198.

TR¥BACz., WOLAÑSKIP., OKLEJEWICZK., 2004. Zbiorowiska roœlinne nieu¿ytkowanych ³¹k i pól w dolinie Sanu. £¹karstwo w Polsce, 7, 207-238.

URBAND., GRZYWNAA., 2003. Zbiorowiska roœlinnoœci ³¹kowej z klasy Molinio-Arrhenathere- tea w dolinie Ocho¿y. Annales UMCS, E, 58, 155-166.

ZA£USKIT., 2002. Zagro¿enia i ochrona zespo³ów trawiastych. W: Frey L. (red.). Polska ksiêga traw. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 245-276.

ZARZYCKIJ., 2001. The use of fire in the management of meadows in the Pieniny National Park (Western Carpathians). Grassland Science in Europe, 6, 207-209.

ZARZYCKIJ., SZYMACHA,2006. Dynamika i zró¿nicowanie temperatury podczas wiosennego wypalania nieleœnych zbiorowisk roœlinnych. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 6, 1 (16), 437-448.

¯YSZKOWSKAM., 2003. Ocena zmian powierzchni i rozmieszczenia u¿ytków zielonych w dolinie Bystrzycy Dusznickiej i propozycja transformacji jej u¿ytkowania. Woda-Œrodowi- sko-Obszary Wiejskie, 3, 2 (8), 47-56.

Permanent grasslands in the Polish landscape parks.

Part I. The state and the threats

D. SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, P. STYPIÑSKI

Department of Agronomy, Warsaw University of Life Sciences Summary

In most cases Polish grasslands are semi-natural, man-influenced ecosystems. An enormous variety of flora and fauna that results from a wide range of habitats is typical for them. But grassland ecosystems are threatened by many natural and anthropogenic factors such as: erosion, succession, burning, cessation of utilization etc. It results in the degradation of grasslands ecosystems and harmful their biodiversity. A large number of different grassland functions (environmental,

(12)

economic, etc.) especially predestine them for playing a significant role in the process of establis- hing sustainable development in the area of the Polish landscape parks. Grasslands constitute a substantial part of the landscape parks, but their proportion is not exactly known. The aim of the study was to evaluate the area and the nature value of permanent grasslands located in the Polish Landscape Parks. Moreover we want to identify the main threats that could harmful grassland ecosystems. In order to answer those questions the questionnaires have been sent to all landscape parks in Poland in the year of 2005.

The questionnaires were filled in by 96% of the parks’ managers. The results show that the approximate area of the permanent grasslands placed in the Polish landscape parks amounts 513.000 ha and they present a vast number of nature values. The most dangerous for permanent grasslands are: cessation of utilisation and secondary succession results from it, changes in the soil water regime, grasslands conversion into arable land, afforestation, infrastructure, urbanization and tourist building, afforestation and limited decision rights of the parks’ managements as well.

Recenzent – Reviewer: Stefan Grzegorczyk

Adres do korespondencji – Address for correspondence:

Dr in¿. Dorota Sienkiewicz-Paderewska

Zak³ad £¹karstwa, Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

tel. 22 593-27-10, fax 22 593-26-82

e-mail: dorota_sienkiewicz_paderewska@sggw. pl