WIADOMOŚCI
TECHNICZNE UZBROJENIA
ROK SZÓSTY. ZESZYT Nr. 23.
WARSZAWA - STYCZEŃ 1 9 ^ R.
WIADOMOŚCI ^ TECHNICZNE UZBROJENIA
D o d a t e k k w a r t a l n y d o Nr, 1. t o m u XVII
„ P r z e g l ą d u A r t y l e r y j s k i e g o "
Biblioteka Ja g ielloń ska
0 0 2 1 1 4 2 2 4
R O K S ZÓSTY. Z ES ZY T Nr. 23.
W A R S Z A W A — S T Y C Z E Ń 1934 R,
1002114224
A u to r z y a r ty k u ł ó w , z a m ie szcz o n y ch w ,,W ia d o m o ściac h T e c h n ic z n y c h U z b r o j e n i a '1, są o d p o w ie d z ia ln i za p o g ląd y w nich w y ra ż o n e .
T R E Ś Ć ZESZYTU:
str. Dr. inż. U r b a ń s k i T a d e u s z , Z d z ie j ó w w y n a l e z i e n i a n i tr o c e l u l o z y , 3 Por. H o f f m a n H e n r y k . O k r e ś l e n i e o d l e g ło ś c i p r z y s t r z e l a n i u do
c e l ó w n i s k o l e c ą c y c h , . , , , 2 2
P łk . w st. sp. inż. D ł u g o w s k i G erar d. P r z y k ł a d y o b l i c z e n i a c z a s u r u c h u p o c i s k u w l u f ie d z i a ł a , , . , 3 4 Ppłk , V o r b r o d t W a c ła w . P r z y c z y n e k d o hist orji u z b r o j e n i a w o j
s k a p o l s k i e g o , , , , , , , 56
W i a d o m o ś c i z p r a s y o b c ej , . , , . . 6 1
S p r a w o z d a n i a i r e c e n z j e , , . . , . 7 8
U w a g a : P o p r z e d n i e z es zy ty W . T. U, n a l e ż y z a n u m e r o w a ć j a k n a s t ę p u j e : l i p i e c 1933 r. — n r. 21: p a ź d z i e r n i k 1933 r, — n r. 22.
D r. inż. U R B A Ń S K I T A D E U S Z .
Z D Z I E J Ó W W Y N A L E Z I E N I A N IT R O C E L U L O Z Y (1833— 1933).
Sto la t m inęło od chwili, gdy chemik francuski B ra- connot z N a n c y ogłosił w A n n a le s de chimie et ph y siąu e (tom 52, str. 290, 1833 r.) p r a c ę p. t . : ,,De la tra n s fo rm a - tion de p lusieurs substances vegetales en un p rin eip e nou- y e a u ".1) W p r a c y tej a u to r opisuje d ziała nie k w a s u a z o t o w e g o na ró ż n e substan cje p o chodzenia ro ślin n e go.2) D z ia ła ją c k w a se m azotow ym na skrobię karto fla n ą, opiłki drzew ne, baw ełnę, len i t. p. B raconnot o trz y m u je substancje, k tó re u w a ż a za identy cz n e i o k re śla ogólnem m ianem k s y l o i d y n y . K sy lo id y n a ze w nętrz nie nie r ó ż ni się od p ro d u k tó w wyjściowych, je d n a k p o sia d a w edług a u t o r a nieco odm ienne niż one własności. W sp o m in a on, m iędzy innemi, o ła tw e j p alności ksyloidyny, nie z a s ta n a w ia ją c się je d n a k szczegółowiej n a d tą cechą.
’ ) , , 0 p r z e m i a n i e w ie lu s u b s ta n c y j ro ś l i n n y c h , o p a r t e j n a n o wej p o d s t a w i e " .
2) J e s t to p r a w d o p o d o b n i e d a ls z y ciąg b a d a ń o g ł o s z o n y c h p r z e z te g o a u t o r a jes zc ze w 1808 r., w k t ó r y c h m ię d z y in n em i d o ś w i a d c z e n iam i o p i s u j e d z ia ł a n i e k w a s u a zo to w e g o n a ży w icę a lo e so w ą.
4
J a k k o lw ie k pojęcie k sy lo id y n y obejm uje, jak w idać z tego, n ie ty lk o nitrocelulozę, lecz i inne azotany, jak np.
n itroskrobię i ewent. nitrocukry, — to je d n a k głównie o a z o ta n ie celulozy t r a k t u j e p r a c a B raconnoła. I chociaż b a d a n ia teg o a u t o r a nie r z u c a j ą św ia tła n a budow ę o t r z y m y w a n y ch substancyj, ani nie d a j ą wskazówek, co do możliwości stosow ania ich w p ra k ty c e — m ożem y uw ażać, że rok 1833 otw o rz y ł n o w ą k a r tę w d zieja ch chemji m a t e r ja łó w w y b u chowych.
S p o s trz e ż e n ia B raconnota p o tw ie rd z a w swych b a d a n iach sły n n y chemik niemiecki Liebig (A n n a le n d er C h e mie, tom 7, str, 249— 1833 r . ) , a w p a r ę lat potem , dnia 15 p a ź d z ie rn ik a 1838 r., J . P elo u ze n a posiedzeniu francuskiej A k a d e m ji N a u k re f e r u je p r a c ę : ,,Note sur les p ro d u its de 1‘action de 1‘a c id e n itrią u e con c en tre sur 1‘am idon et de lig n eu x “3), w k tó rej p o w t a r z a p rz e d e w sz y stk ie m p ra c e B ra connota o d zia ła n iu k w a su azotow ego n a skrobię i m asę d rz ew ną. P o z a te m p o g r ą ż a j ą c papier w kw asie azotow ym o c. wł. 1,50 i z o staw ia jąc w nim p ew ie n czas (2— 3 min.), p o p rz em y ciu silnym strum ieniem w od y — o trz y m u je r o dzaj p e rg am in u niehigroskopijnego, b a r d z o palnego. P o dobny we w łasnościach p r o d u k t o trz y m u je n i tru ją c b a- w e ł n ę .
W k r ó tc e też z o s ta ją ogłoszone o ryginalne b a d a n ia p r o fesora S chónb ein a z Bazylei. W 1845 r. a u to r rozpoczął swe z n a n e dośw iadczenia n a d w łasnościam i ozonu i „ a k ty w nego t l e n u “ . P r z y p u s z c z a ł on, że p rz e z zm ieszanie k w a su azotow ego i siarkow ego w yd z ie la się d w u tlen ek w od o ru lub też p o w s ta je substancja, m a j ą c a własności silnie u t l e n i a j ą ce. To ostatnie p rz y p u szcz en ie s p ra w d z iło się w zupełno-
3) „O p r o d u k t a c h d z i a ł a n i a k w a s u a zo to w e g o stę ż o n e g o n a s k r o b i ę i m a s ę d r z e w n ą " .
Ch, F. S c h o n b e in .
6
ści. U tle n ia ją c e d ziała nie m ieszaniny uw idac znia się w re ak- cij u tlenienia siarki do bezw odnika siarkawego, fosforu— do k w a su fosforowego i t. p. N a jc ie k aw sz e je d n a k było d z i a ł a nie m ieszaniny k w a su azotow ego i siarkow ego n a su b s ta n cje organiczne: p a p i e r o trz y m y w a ł po stać pergam inu, c u k ier gronow y d a w a ł substan cję ciągliwą. Szczególną u w a gę Schónbeina zwrócił n a siebie p r o d u k t o t rz y m y w a n y w tych w a ru n k a c h z baw ełn y : z e w n ę trz n a p o s ta ć b a w e łn y nie u le g a ła zmianie, p r z y z a p a le n iu je d n a k su b s tan cja s p a la ła się gw ałtow nie w sposób p r z y p o m in a ją c y sp a la n ie się p r o chu czarnego. T a ostatn ia w łasność p o d d a ł a autorow i m yśl zastosow ania o trzym anego p r o d u k tu do celów wojskowych, za m ia st prochu. O to co p o d a j e p ro to k u ł posied ze n ia T o w a r z y stw a P rz y ro d o zn aw c zeg o w B azylei z 27 m a j a 1846 r.:
„ P a n Prof. Schonbein o baw ełn ie strzelniczej. P o w o ł u ją c się n a w zm iankę p rz e d s ta w io n ą T o w a rz y s tw u dn. 11 m a rc a 1846 r., re fe re n t p o k a z u je baw ełnę, n a z w a n ą p rz ez niego b a w e łn ą strzelniczą, t a k zmienioną, że z a p a la się ł a t wiej niż p ro c h strzelniczy (czarny), nie p o zo staw ia jąc ż a d nej pozostałości. Z araze m b yły d o konane p róby w k a r a b i nach. P ró b y te w yka zały, że p r z y sp a la n iu b a w e łn y s t r z e l niczej w yw ią zu je się znacznie więcej siły m iotającej, niż p r z y ty m sam ym ła d u n k u najlep sz eg o p ro c h u strzelniczego (czarnego). D w adzieścia g ra n ó w (t. j. ok. 1,3 g.) b aw ełn y strzelniczej p o w o d u je p r z y s t rz a le ze s trze lby pociskiem wagi 114 łu ta przebicie czterech grubych desek z odległości 60 kroków. “
Jed n o c z e śn ie roz p o czy n a się spór Schónbeina z P elo u- ze m o p ierw szeństw o w yn a le zien ia b aw e łn y strzelniczej.
P elo u ze w kilku s pra w ozdania ch, p rz e d sta w io n y c h p a r y
skiej A k a d e m ji N a u k w 1846 r., s ta r a się udowodnić, że
p ro d u k t o trz y m a n y p rz e z niego w 1838 r. był iden ty cz n y z
b a w e łn ą strze ln ic zą Schónbeina. Rzeczywiście, nie ulega
wątpliwości, że k s y l o i d y n a B ra connoła, k t ó r ą o t r z y m y w ał P elo u ze, jest n a z w ą ogólną ró ż n y ch az o ta n ó w (np.
az o ta n ó w skrobi, cukru) a z a ra z e m i celulozy; te m sam em do B ra co n n o ła i P elo u ze a n a le ż y p ierw szeństw o o trz y m a nia nitrocelulozy.
Je ż e li je d n a k chodzi o p ra k ty c z n e zastosow anie b a w e ł
ny strzelniczej, to rzeczywiście p ierw szeństw o n a le ż y do Schónbeina, co stw ierd z a sam P elo u ze n a po sied ze n iu A k a dem ji 26 p a ź d z ie rn ik a 1846 r. tem i słowy: „ P r z e w id y w a łem, że t a k godna uw agi w łasność (t. j. w łasności w y buc ho
we) nie może zostać p r z e z d łu ższy czas bez p ra ktyc znego zastosow ania, je d n a k m uszę się p rzyznać, że ani chwili nie m y ś la łe m o zastosow aniu b aw e łn y strzelniczej w broni p a l nej, z a m ia st prochu. C a łk o w ita za słu g a p o d ty m w zględem p r z y p a d a w u d ziale w łaśnie p. Sch ón b ein o w i" .*)
W ty m sam y m czasie P elo u ze dochodzi do wniosku, że p r o d u k ty n itra c ji skrobi a celulozy nie są id en ty cz n e, U s ta la też ostatecznie term iny, k tó re dotychczas b y ły uży te bez ściślejszej definicji: k s y l o i d y n ą n az y w a nitro- skrobię, p i r o k s y l i n ą — nitrocelulozę. S tw ie rd z a też, że różnica m iędzy obu su b stan cjam i uw id ac zn ia się w r o z puszc zalności p ierw szej z nich w kw asie azotowym.
Z a ra z e m P elo u ze p r z y ta c z a w szeregu re fe ra tó w 5) d o św iad c zen ia n a d użyciem b a w e łn y strzelniczej za m ia st p r o chu, p o w o łu jąc się z a ra z e m n a zd a n ie niejakiego p. P relata,
„habile a r m u r ie r de P a r i s “, — ja k go nazyw a, — że b a w e ł
n a strze ln ic za m oże za stą p ić z w y k ły p ro c h czarny, prz y - czem jest od niego cz te ro k ro tn ie silniejsza.
P r a c e B raco nnoła i P e lo u ze 'a b y ły w ty m czasie już pow szechnie z n a n e i w ielokrotnie prz ez róż nych chem i
4) C o m p t, r e n d . 23, 892 (1846).
5) C o m p t. r e n d . 23, 809; 837; 861 (1846).
8
ków p o w ta rz a n e , to też nic dziwnego, że szeregi tych, k t ó rz y p r z y r z ą d z a l i baw ełn ę strzelniczą, nie z n a ją c p r a c y Schónbeina, b y ły dosyć liczne. T a k więc w p o c z ą tk u s i e r p nia 1846 r. prof. B ó ttg er z F r a n k f u r t u n a d M en e m z a w ia d o mił listow nie Schónbeina o tem, że id en ty cz n y do b a w e łn y strzelniczej p r o d u k t był o trz y m a n y p rz e z niego zu p e łn ie niezależnie od p r a c Schónbeina, i n a w e t za inic jow ane było zorganizow anie stow arzyszenia, m ając ego n a celu dalsze o p ra cow anie sposobu o trz y m y w a n ia tego p ro d u k t u ora z je
go zastosow ania.
T rzecim w y n a la z c ą był prof. O tto w B runśw iku, k tó ry 0 w ynik ac h swych d o św iadc zeń o p a r ty c h n a sp o strze żen iac h P e lo u ze 'a pisze w ,,H annoversche Zeitung" 5 p a ź d z ie rn ik a 1846 r. O to jak obserw acje sw oje opisuje O tto: „Z upełnie n iezależnie od S chónbeina i B ottg era , o p i e ra ją c się n a ob serw acji P elo u ze a,.., u d a ło mi się p rz y r z ą d z e n i e w y buc ho
wej baw ełny, k tó r a n a p o d sta w ie trz e c h w y k o n a n y ch d o św iadczeń z d a je się w zupełności n a d a w a ć do za s tą p ie n ia p ro c h u strzelniczego". D a le j a u to r p o d a j e sposób p r z y r z ą d za n ia b a w e łn y s tr z e ln i c z e j :
P r z e z z a n u rze n ie oczyszczonej b a w e łn y do stężonego k w a su azotow ego n a pó ł m in u ty i n a s tę p n e d o k ła d n e w y m y cie w o d ą i wysuszenie, — o trz y m u je się p r e p a r a t n iezw y kle łatw o p aln y , w y b u c h a ją c y od u d erzenia. O b s erw ac je swe ogłasza O tto w p r a s ie codziennej, chcąc, ja k mówi, u d o s t ę p nić k a ż d e m u otrzy m a n ie i z b a d a n ie nowego p ro d u k tu , k t ó re m u ro k u je w ielką przyszłość.
W szeregu dalszyc h a rty k u łó w , w k ró tk im czasie ogło
szonych dru k iem w ,,H annoversche Zeitung", a u to r ro z w ija
sw o ją tezę; z n a jd u j e te ż w krótc e n a śla d o w c ó w w osobie
szeregu chemików, p rz y r z ą d z a ją c y c h b a w ełn ę strze ln ic zą
1 b a d a ją c y c h jej własności.
Szczególnie godne uw agi są tu b a d a n ia D ra H artiga, w sp ó łp ra c o w n ik a prof. O tto. H artig w y d a je d ru k iem w 1847 r. p ra c ę p. t. „U n te rsu ch u n g e n liber den B e s ta n d u n d die W irk u n g e n d e r explosiven B a u m w o lle “6), w której, m ięd zy innemi spostrzeżeniam i, o p isu je ż e la ty n u ją c e i r o z p u sz c z a ją c e d z iała n ie o ctan u e ty lu n a b aw ełn ę strzelniczą, z w ra c a ją c z a ra z e m uw agę n a z n a c z n ą gęstość bło n y k o lo idalnej, tw orz ące j się po o d p a r o w a n iu tego rozpuszczalnika.
O b s e rw u ją c z a ra z e m zna czn e obniżenie szybkości s p a la n ia się takiej błony w p o ró w n a n iu do b a w e łn y strzelniczej nie- zż elaty n o w an e j, w y r a ż a obawę, czy k o lo id a ln a b ło n a nie m a w łasności w ybuchow ych zbyt słabych, ab y m ożna było użyć jej jako prochu.
W ty m sam y m czasie z n a jd u j e m y dane, św iadc ząc e o tern, że zain te reso w a n ie nitro ce lu lo zą p rz e n ik n ę ło już do w ła d z w ojskow ych: w e d łu g P ioberta i M orina 7) b a d a n ia d o k o n y w a n e p r z e z D e p o t C e n tra l d ‘A r tille rie n a d w ła s n o ściami balistycznem i b a w e łn y strzelniczej d a ł y je d n a k w y niki u jem ne. Nieco lepsze d a n e u z y s k a ła D irection des P o u d r e s et S e lp e tre .8) D a lsz e b a d a n ia p r o w a d z iła we F r a n cji s p e c ja ln a kom isja p o d p rz e w o d n ic tw e m ks. de M o n tp en - sier z P iobertem , P elo u zem , M orinem ora z S eg n ierem jako członkam i. P r a c e tej kom isji t r w a j ą p rz e z 1847— 48 r.
N ie s te ty większość s p ra w o z d a ń kom isji u legła znisz
czeniu w czasie za b u rz e ń 1848 r. — z a c h o w a ły się tylko fra g m e n ty ca łe j p ra c y . N a p o d staw ie ty c h doku m en tó w m ożem y je d n a k o d tw o rz y ć główne wyniki b ad a ń . T a k więc znaleziono, że d a n a szybkość p o c z ą tk o w a pocisku m oże być osiągnięta ła d u n k ie m b a w e łn y strzelniczej t rz y k r o tn ie
6) „ B a d a n i a n a d i s t o t ą i d z i a ł a n i e m b a w e ł n y w y b u c h o w e j" . 7) C o m p t. r e n d . 23, 11 (1846).
s) C o m p t. r e n d . 23, 874 (1846). R e f e r a t p p ł k . A v e r o s a .
10
m niejszym , niż ła d u n e k p roc hu czarnego. Zauw ażono z a r a zem, że w skutek wielkiej szybkości p a le n ia się, b aw ełn a s trzelnicza d a j e większe ciśnienie gazów niż pro c h czarny.
D o św iadczenia p rz e p ro w a d z o n e w P r u s a c h p o d a je Mi- lita r-W o c h e n b la tt, Nr. 48 z 1846 r.9) Zgodnie z tem i d o św iadczeniam i b a w e łn a strze ln ic za n a d a j e się do luf k r ó t kich. O to kilk a liczb z tych danych:
W karab in ie długim:
Ł a d u n e k 100 g ra n ó w 10) p roc hu czarnego d a j e szybkość p o c z ą tk o w ą 11-33,7 stóp/sek.
Ł a d u n e k 30 g ra n ó w b aw e łn y strzelniczej d a j e szybkość p o cz ątk o w ą 1027,5 stóp/sek.
W pistolecie:
Ł a d u n e k 120 gran. p ro c h u czarnego d a je szybkość p o czątk o w ą 777,6 stóp/sek.
Ł a d u n e k 30 gran. b a w e łn y strzelniczej d a j e szybkość p o c z ą tk o w ą 890,3 stóp/sek.
S zereg au to ró w p ró b u je zastosow ać nitrocelulozę nie tylko do m iotania pocisków. T ak więc w tym że czasie r o z poczęto dośw iadczenia n a d zastosow aniem b a w e łn y s t r z e l niczej jako m a t e r ja ł u kruszącego do ro z s a d z a n ia skał. P o czątkow o próbow ano stosować sa m ą baw ełn ę strze ln ic zą.11) B a d a n ia P elo u ze a 12) d okonane w tym czasie w y k a z a ły j e d nak, że su b s ta n c ja ta nie z a w ie ra d ostatecznej ilości tle n u do całkow itego s p alen ia .13) C om bes z d a ją c sobie s p ra w ę z tego, że podobny m a t e r ja ł wybuchow y nie m oże być stoso
9) R ó w n ie ż D i n g l e r s P o l y t e c h n . J o u r n . 103, 53 (1846).
ln) t. j, ok. 6,5 g.
1:L) C o m b e s i Ch. F la n d i n . C o m p t. r e n d . 23, 949 (1846).
12) P o s ie d z e n i e A k a d e m j i 2/1-1847 r.
13) O to ja k i jes t w e d ł u g P e l o u z e 'a s k ł a d g a zó w t w o r z ą c y c h się p r z y w y b u c h u b a w e ł n y s t r z e l n i c z e j : 46°/o CO, l°/o C O ,, 10°/o N , i 3 4 % H 20 .
w a n y w kopaln i ze w zględu n a tw o rz ą c y się tle n e k węgla, m iesza b a w ełn ę strze ln ic zą z nośnikam i tlenu: chloranem potasu, s a l e t r ą p o taso w ą lub s o d o w ą14}, o trz y m u ją c t ą d r o gą m a t e r ja ł y wybuchow e górnicze, n a d a ją c e się do u ży tk u p o d ziemią. D alej próbow ano n a p e łn ia n ia b a w e łn ą s t rz e l
n iczą kapiszo n ó w 11’); próbow ano użycia nowej substancji do p o ru sz a n ia m otorów (z wynikiem u j e m n y m ) 16). W r e s z cie p r z e p ro w a d z o n e b y ły dośw iadczenia n a d w łasnościam i odżyw czem i b a w e łn y strzelniczej, jako substancji z a w i e r a jącej azot — również z w ynikiem u jem n y m .17)
S z w a jc a rs k i le k a rz J u n g w p a d a znów na p om ysł z a stosow ania błonki, tw orz ące j się p r z y o d p a r o w a n iu eteru z ro z tw o ru b a w e łn y strzelniczej — jako ś ro d k a z a b ezp ie
c z ające go uszk o d z o n ą część ciała od zetknięcia z p o w ie trzem . R o ztw ó r J u n g a z n a n y początkow o jako ,,Liquor aet- h ereu s a d s trin g e n s “, p o te m z greckiego ,,C ollodium “ (kóX>.« — klej) zn a la z ł niebaw em szerokie zastosowanie.
W k r ó tc e (1850 r.) zostało ono rozszerzone prz ez Le G ra ya , k t ó r y ro z tw ó r k o lodjonow y zastosow ał za m ia st roztw oru ż e la ty n y do p o w lek a n ia klisz fotograficznych. In n y znów F ra n c u z , M e yn ier stosuje roztw ór b a w e łn y strzelniczej do p o w le k a n ia p łó tn a i tw o rz y w ten sposób płótno izolujące, u ży w a n e w m e dycynie ,18)
Z a ra z e m je d n a k słabnie jakg d y b y za inte resow a nie b a w e łn ą strzelniczą, jako m a t e r ja łe m wybuchowym. Jesz cze p r z e z pew ien czas, w 1849 r., z w raca na siebie uw agę go
rą c y sp ó r m iędzy P elo u zem , a przeciw nikam i b aw ełn y
14) C o m b e s. C o m p t. r e n d . 26, 61 (1848).
15) P e l o u z e . C o m p t. r e n d . 23, 902 (1846).
16) L e s s e r e i V a llo d . C o m p t. r e n d . 23, 932, 974 (1846).
R o it t e . C o m p t. r e n d . 23, 1090 (1846).
17) B e r n a r d i B a u r r e s w i l . C o m p t. r e n d . 23, 944 (1846).
18) C o m p t. r e n d . 26, 44 (1848).
12
strzelniczej — M orinem i P io b erłem .1S>) N a stę p n e la ta nie p rz y n o s z ą już wiele now ych obserw acyj, p o z a ciekaw szemi p rz y c z y n k a m i B ec h a m p a n a d chemizm em nitrocelulozy.20) — o zastosow aniu nitro ce lu lo zy do celów w ojskow ych n a ra z ie b r a k wszelkich danych.
P r z y c z y n y tego m ilczenia n ależ y szukać p rz e d e w sz y st- kiem w niepowodzeniu, jakie n a p o t k a ły p ierw sze p ró b y w y robu b a w e łn y strzelniczej n a skalę fabryczną. T a k więc, w ro k u 1847 w y la tu je w p o w ietrz e pie rw sz a na świecie fa b r y k a nitro ce lu lo zy w F a v e r s h a m (A nglja), n a l e ż ą c a do H alla, za łoż ona n a tere n ie stare j i do dziś d nia czynnej fabryki prochu. W y b u c h z a p o c z ą tk o w a n y był s a m o z a p a le niem się b a w e łn y strzelniczej w czasie jej suszenia i sp o w o dow ał śm ierć 20 robotników. W 1847 r., dnia 25 m a rc a n a stę p u je w ybuch b aw e łn y strzelniczej we francuskiej f a b r y ce p ro c h u w Le Bouchet. B a d a n ie p rz y c z y n w ybuchu w y jaśniło, że spow o d o w a n y on był ro z k ła d e m nitrocelulozy w czasie jej suszenia w te m p e ra tu rz e , k tó ra je d n a k nie p r z e k r a c z a ła 50°. P r z y w ybuchu zginęło cz te rec h robotni
ków.
D nia 2 s ierp n ia tegoż ro k u w y la tu je w p o w ietrz e m a gazyn b a w e łn y strzelniczej w V incennes p o d P ary ż em , a w n i e s p e łn a rok potem, dn. 17 lipca 1848 r. w czasie ł a d o w a nia suchej b a w e łn y strzelniczej do m ag a z y n u w Le B ouchet n a s t ę p u j e w ybuch całego m ag a z y n u mieszczącego 1600 kg m a te r ja łu . C zterej robotnicy, za ję ci ładow aniem , giną na miejscu.
W y p a d k i te zw róciły uwagę św ia ta chemicznego n a nie d o sta te c z n ą znajom ość w łasności nowej substancji i n ie
10) C o m p t. r e n d . 28, 105, 110, 144 (1849).
20) A . B e c h a m p . C o m p t. r e n d . 35, 473 (1852); 37, 134 (1853);
41, 817 (1855).
doskonałość m e to d jej fabrykacji. Stopniow o też do św ia
domości chem ików z a c z ę ła p rz en ik ać zna jom ość now ej n i e z n a n ej dotychczas w łasności substancji wybuchowej — jej z d o l n o ś c i d o s a m o c z y n n e g o r o z k ł a d u w t e m p e r a t u r z e pokojow ej.
To też w większości k r a jó w za p o c z ą tk o w a n e są s y s te m a ty c z n e b a d a n ia n a d p o lep sze n iem s t a ł o ś c i c h e m i c z n e j b a w e łn y strzelniczej, czyli n a d jej stabilizacją.
N a jd a w n ie js z e b a d a n ia w ty m k ie ru n k u b y ł y dokonane w A u s trji. D o ś w iadczenia te p ro w a d z ił k a p ita n (późniejszy F e ld m a rs c h a ll- L e u te n a n t) L e n k non W olfsburg. M e to d a s tabiliz acji o p ra c o w a n a p r z e z L e n k a b y ła p r z e z dłuższy czas t r z y m a n a w tajem nicy. J a k d alece nitro ce lu lo za L e n ka b y ła lep s za od innych p ró b e k o tem św iadczy fakt, że f a b r y k a c ja b a w e łn y strzelniczej ro z p o c z ę ta w A u s t r j i w 1853 r. w H irte n b e rg u w pobliżu W ie n e r N e u s ta d t b yła p ro w a d z o n a bez w y p a d k u prz ez kilka lat. P ró b k i a u strja c - kiej b a w e łn y strzelniczej b y ły b a d a n e we w szystkich k r a jach i stan o w iły p rz e d m io t ogólnego zainteresow ania. Do F r a n c ji p ró b k i b y ły p rzyw iezione p rz e z L e n k a na skutek osobistej p ro śb y ce sa rz a N apo leo n a III.
W czerw cu 1862 r. z d a rz y ł się je d n a k w y p a d ek , któ ry
zw rócił na siebie pow sze chną uw agę: oto n a s tą p ił wybuch
w m agazynie m ieszczącym baw ełnę strze ln ic zą w Semme-
ringer H a id e p o d W iedniem . P r z y c z y n ą w ybuchu było s a
m o za p a le n ie się substancji w skutek sam oczynnego r o z k ł a
du. P r z y c z y n a tego w y p a d k u w owych czasach nie b yła
jeszcze d ostatecznie zrozum iała. Szereg dośw iadczeń n a d
r o z k ła d e m b a w e łn y strzelniczej w różnych te m p e r a t u r a c h
w y ja śn ia jednak, że b a w e łn a strze ln ic za m oże ulec r o z k ł a
dowi n a w e t w te m p e r a tu rz e pokojow ej. Z a ra z e m w y ja ś n io
no, że nitro ce lu lo za L e n k a niewiele p o d w zględem stałości
14
L e n k von W olfsburg,
prz e w y ż sz a n itrocelulozę f r a n c u s k ą z Le Bouchet.21) Do tego samego wniosku dochodz ą widocznie i w ła d z e au strjac - kie, gdyż p r z e s t a j ą u trz y m y w a ć w ta je m n ic y sposób p r z y r z ą d z e n ia b a w e łn y strzelniczej, p ro p o n u ją c n a w e t obcym k ra jo m (F r a n c ji 22) o d stąpienie m etody.
Sposób L e n k a zaw ierał, w e dług ź ró d e ł francuskich, n a stę p u ją c e o p eracje. B aw e łn ę p o g rą ż a n o do kwasu, s k ł a d a jącego się z m ieszaniny 1 cz. wagowej kw asu azotowego (c. wł. 1,48— 1,49) na 3 części k w a su siarkow ego (c. wł.
1,835), N a je d n ą o p e r a c ję b ra n o 100 g b a w e łn y i 30 kg kwasu. P o u p ływ ie kilku m inut b a w ełn ę w yjm ow ano i p o zostaw iano dla „ d o jrz e w a n ia " n a prz eciąg czasu 48 godzin.
D o jrz ew an ie p rz e p ro w a d z a n o w sp e c ja ln y m zbiorniku, m ieszczącym większe ilości b a w e łn y strzelniczej.
Po za k o ń c z o n e m w t e n sp o s ó b n itro w a n iu p r z y s tę p o w a n o do stabilizacji, k t ó r a z a w i e r a ła n a s t ę p u ją c e o p eracje:
1) W y m y w a n ie bieżącą w o d ą p rz e z ó tygodni, 2) K ilkum inutow e gotowanie w rozcieńczonym (mo
cy 2— 3° Be) ro z tw o rze w ę gla nu potasu, 3) W y m y w a n ie w o d ą i suszenie.
W późn iejsz y m okresie czasu próbow ano ulepszenie stałości b a w e łn y strzelniczej p rz e z nasycanie jej ro z tw o re m s zk ła wodnego, poczem, po odw irow aniu ta k im p reg n o w a n ą baw ełnę strze ln ic zą w ystaw iano na powietrze.
C elem tej o p e ra c ji było w p ro w a d z e n ie do b aw ełn y strzelniczej krzem ionki, k tó ra m iała „z am k n ą ć p o r y w łó kien i opóźnić w ydzielenie gazów". P r a w d o p o d o b n ie cho
dziło z a ra z e m o p o d d a n ie b aw e łn y strzelniczej d ziała niu w ę gla nu sodu i n s t a t u n a s c e n d i. K rz em io n k a i w ę
21) P e l o u z e i M a u r e y . C o m p t. r e n d . 59, 363 (1864).
22) M o rin . C o m p t. r e n d . 59, 374 (1864).
16
glan sodu p o w s ta w a ły p o d w p ły w e m d z ia ła n ia d w u tle n k u w ęgla n a szkło w odne w m yśl re ak cji:
N a 2S i 0 3 + 2 C 0 2 = N a 2C 0 3 + 2 S i 0 2
P o pew n y m czasie b a w ełn ę s trze ln ic zą w ym y w a n o w o
dą, odw irow yw ano i suszono.
W k r ó tc e je d n a k w y jaśn iło się, że o p e r a c ja n asy c en ia szk łem w o d n y m nie p o le p s z a zbytnio stałości n itro c e lu lo zy i czynności tej zaniechano.
G o d n e z a n o to w an ia jest, że L e n k z w ra c a ł ba c z n ą u w a gę n a s ta r a n n e oczyszczenie baw ełny, poniew aż p r o d u k t h a n d lo w y za w iera dużo zanieczyszczeń (przed e w szy stk iem tłuszczów ). D latego p r z e d n i t r a c ją L e n k w ygotow uje b a w e łn ę w ro z tw o rze w ę g la n u p o t a s u (mocy 3° Be), poczem w y m y w a cz ystą w o d ą i suszy.
W fabryce francuskiej w Le B ouchet stosow ano n a s t ę p u j ą c y sposób p rz y r z ą d z a n i a b a w e łn y strze ln ic zej: 200 g b aw e łn y p o g rą ż a n o w 2 litra c h m ieszanki kw asow ej z a w ie ra ją c e j 1— 3 cz. objętości k w a su azotowego n a 2— 7 cz.
objęt. k w a su siarkowego. P o u p ływ ie 1 godziny z n itro w a n y p r o d u k t w yjm ow ano, odciskano o d n a d m ia r u kwasu, w y m yw ano p rz e z 1— 1 godziny w rzece, a n a stę p n ie p rz e z 24 godz. — w ro z tw o rze w ę g la n u p otasu, poczem znów p rz e p łó k iw a n o w rzece, odciskano od w od y i suszono s t r u m ieniem zimnego pow ietrza.
Opis obydw óch sposobów stabilizacji n itroce lulozy d a
je p r z y obecnym stanie naszej w ied z y pojęcie o tern, jak
n iedostatecznie b y ła ona oczyszczana. Nic też dziwnego, że
ówczesna b a w e łn a strzelnicza u le g a ła w idocznem u r o z k ła
dowi z w ydzieleniem tlenków az o tu p r z y ogrzew aniu w te m p e r a tu rz e 100" już po kilku m in u ta ch .23)
D ow odem niedostatec zn ej stałości był w ybuch b a w e ł
ny strzelniczej, pochodzącej z fa bryk w H irtenbergu, k tó ry zniszczył c a ły m agazyn w S te in feld er H a id e w pobliżu W ien e r N e u s t a d t dnia 11 p a ź d z ie rn ik a 1865 r. i zmusił w ła d z e a u s trja c k ie do ra d y k a ln e g o ś ro d k a — zupełnego z a k a z u fa b ry k a c ji tego arty k u łu .
Z agadnienie p r z y r z ą d z e n i a chemicznie stałej b a w e łn y strzelniczej z o sta je je d n a k w krótc e ro z w iąza n e w innym k r a j u — w A nglji, p rz e z chem ika b rytyjskiego D e p a r t a m e n tu W o jn y , p ro fe so ra K rólew skiej A k a d e m ji W o j s k o wej, F r y d e r y k a A b la . B a d a n ia swe A b e l rozpoczął w a r s e n ale w W oolw ich w 1863 r. z p o lece nia w ła d z wojskowych.
S p e c ja ln a kom isja — G o v e rn em en t C om m itee on Gun- cotton — m iała za z a d an ie w p ro w a d z e n ie w życie o p ra c o w a nych prz ez A b la metod.
W y n ik i swych b a d a ń A b e l ogłasza w patencie, w y d a n ym w 1865 r., b ardziej zaś szczegółowo w P hiłosophical T ra nsactions of the R o y al Society of London w 1866 — 67 r. W y c h o d z ą c z założenia, że łatw ość ro z k ła d u b a w e łn y strzelniczej, dotychczas w yra b ian ej, pochodzi od obecności re s z te k k w a su n itrac y jn e g o we włóknach, oraz ubocznych p r o d u k t ó w p o w s ta ją c y c h w czasie nitracji, A b e l s t a r a się oczyścić b a w ełn ę strze ln ic zą stosując operacje, k tó re do dziś dnia stan o w ią p o d s ta w o w ą czynność p rz y stabilizacji nitrocelulozy:
2") W e d ł u g P e l o u z e a i M a u r e y a . C o m p t. r e n d . 59, 363 (1864).
W p r a w d z i e L e n k t w i e r d z ił , że jego B S je s t s t a ł a w 136°, j e d n a k o ś w i a d c ze n ie to n a le ż y p r z y j ą ć z r e z e r w ą . M o ż liw e, że d o t y c z y ł o to n i s k o - n itr o w a n e g o p r o d u k t u . N o r m a l n a B S L e n k a z a w i e r a ł a 12,4— 1 2,5%
a zo tu .
2 W i n H . T e c h . TTeh.
18
F. Abel.
1° rozcięcie włókien b a w e łn y strzelniczej n a krótsze odcinki za p o m o c ą h o le n d ró w stosow anych dotychczes w p a p ie r n ic tw ie — w czasie tej o p e ra c ji n a s t ę p u je otw arcie w n ę tr z a włókien b a w e łn y strzelniczej i um ożliwione jest d o k ła d n e usunięcie w spom nianych zanieczyszczeń p rz e z n a s t ę p n ą o p e r a c ję — 2° d łu g o trw a łe gotowanie b aw ełn y strzelniczej w wodzie.
D la d o raźnego sp ra w d z e n ia stałości b a w e łn y strz e ln i
czej o trz y m a n e j t ą drogą, A b e l w p ro w a d z a p ró b ę stałości, t. zw. „p ró b ę c ieplną A b l a “, p o le g a ją c ą n a o g rz ew aniu b a d a n e j su bstancji w obecności p a p i e r k a nasyconego jodkiem p o ta s u i skrobią. C iem ne zabarw ienie p a p i e r k a m iało w s k a z y w ać n a w ydz ie la nie się tlenków az o tu z b a w e łn y strz e ln i
czej. Mimo swej prym ity w n o ści i wielu braków , p ró b a A b la p r z e t r w a ł a do dzisiejszego dnia, jako n a js z y b sz a p ró b a o z n a cza n ia stopnia czystości b aw ełn y strzelniczej o ra z in n ych az o ta n ó w organicznych (np. nitrogliceryny).
B a w e łn a strzelnicza A b la w y k a z y w a ła stałość n a d z w y c z a jn ą : p ró b k a w y staw iona w W oolw ich na b e z p o ś r e d n ie d ziała n ie św ia tła dziennego p rz e z przeciąg ro k u — w y d z ie liła za le d w ie niew ielką ilość gazów. Liczne skrzynie w y p e łnione b a w e łn ą strze ln ic zą b y ły n a p ró b ę p rz e c h o w y w a n e p rz e z 3 m iesiące w te m p e r a t u r z e 49°, a n as tę p n ie d r u gie 3 m iesiące w te m p e r a tu r z e 54— 55°. W ż a d n ej skrzyni nie zauw ażono roz kła du.
Od chwili w yna le zienia p rz e z A b la m eto d y stab iliz a
cji b a w e łn y strzelniczej ro z p o czy n a się okres znacznego
ro z w o ju nowej d ziedziny p rz e m y s łu wojennego. R ozwój ten
z a z n a c z a się je d n a k dopiero od ro k u 1868, t. j. o d chwili
gdy a s y s te n t A b la — B ro w n w y jaśnia, że p r a s o w a n a b a
w e łn a strzelnicza d e to n u je n a p o w ietrz u od świeżo w y n a le
zionej wówczas prz ez A lfr e d a N obla spłonki, w ypełnionej
p io ru n ia n e m rtęci. (P rz e d w ynalezieniem spłonki sądzono,
20
że w ybuch b a w e łn y strzelniczej jest możliwy tylko w p r z e strzeni h erm e tycznie z a m k n ię te j). S postrzeż enie B row na prz y c z y n ia się do szybkiego w p ro w a d z e n ia n itrocelulozy do w yrobu ła d u n k ó w k ru sz ą c y c h — kostek saperskich, do n a p e łn ia n ia min i torped.
T y m cz asem główne zastosow anie b a w e łn y strz e ln i
czej — do w yro b u p ro c h ó w — długo jeszcze nie mogło z n a leźć pom yślnego rozw iązania. Liczne p ró b y zm ie rz a ły do obniżenia kruszącego d ziała n ia nitrocelulozy: p rz e z n a d a nie b aw ełnie strzelniczej większej gęstości p ra sow aniem , p rz e z dodanie substancyj o b ojętnych p o d w zględem w y b u chow ym — flegm atyzujących. Żaden je d n a k z ty ch sposo
bów nie d a ł d obrych wyników. T o też b a w e łn a s trzelnicza b y ła u ż y w a n a tylko do niewielkiej ilości p ro c h ó w m y ś liw skich (typu S ch u ltzeg o ), t. j. tak ich prochów, od k tó ry ch w ym aga ne jest szybkie p alenie się (duża żywość).
Nic więc dziwnego, że jeszcze w 1886 r. prof. H eb ler w książce o broni m ałokalibrow ej pisze: „ J e s t rz ecz ą p e w ną, że jeszcze niem a obaw y w y rugow ania w n ajbliższym czasie p ro c h u c z a rn e g o '1. P isz ąc te słowa, w ybitny fachowiec niemiecki nie prz ecz uw ał, że w ty m sam ym czasie V ieille o p ra co w ał już sposób p rz y r z ą d z a n ia koloidalnego p ro c h u — prochu, k tó ry m iał w kró tk im czasie dokonać k om pletnego p rz e w ro tu w uzb ro je n iu w szystkich wojsk świata.
Ź R Ó D Ł A .
1) A n n a l e s d e C h im ie e t P h y s i ą u e . P a r t s 1808 r., 1833 r.
2) C o m p te s r e n d u s h e b d o m a d a i r e s d es s e a n c e s d e 1 'A c a d em ie d es Sciences 1846— 1865 r.
3) S. J . v. R o m o c k i . G e s c h i c h t e d e r E x p lo s iv s to f f e . II to m, B e r li n 1896.
4) A b e l . R e s e a r c h e s on G u n - c o t te n . P h i l o s o p h i c a l T r a n s , of th e R o y a l Soc. 1866— 67.
5) J . Daniel. D i c ti o n n a ir e des m a t i e r e s e x p lo s iv es. P a r i s , 1902.
Y ieil le,
Por. HOFFMAN HENRYK,
O K R E Ś L E N IE O D L E G Ł O Ś C I PRZY S T R Z E L A N IU DO C E L Ó W N ISKO LECĄCYCH.
O k r e ś l a n i e w a r t o ś c i B, n a j a k ą n ależ y o d e t k a ć z a p a ln ik przy s t r z e la n iu p rz e c iw lo tn ic z e m , o d b y w a się za- po m o c ą w yliczników (a p a ra tó w ce n tra ln y c h ), p ra c u ją c y c h n a za sad zie w y k re ś ln e g o d z ia ła n ia f u n k c ją m iędzy t r z e ma z m ie n n e m i B, h, S, gdzie h o z n a c z a w y so k o ść celu, 5 jego k ą t p ołożenia. P o n ie w a ż a lg e b r a i c z n a form a tej funkcji je s t n iezn a n a, p rz yjm ijm y na chw ilę B = k D , gdzie D jest g e o m e tr y c z n ą odległością celu, P rz y ję te z a łożenie po m o że r o z p a t r z e ć p o k ró tc e możliwości b łęd u p rz y o k r e ś la n iu B. W e d łu g z a s a d y w y liczników o t r z y m ujem y ró w n a n ie:
D - -
(1)sin A
B łą d w licze niu odległości D w z o re m (1) w y n ie sie zatem
^
j jsin 5 A h — h cos S A S
: 2 c '
sin- o
P osługują c się tym w z o re m m ożem y p o r a c h o w a ć w a r
tości A D górnej g ra n ic y b łę d ó w odległości. W y k r e s 1
p r z e d s t a w i a p rz e b ie g \ D = f (5) d la p rz y ję ty c h 3 h = 20 m, A , S = 1 0 \ J a k w id a ć z w y k re s u , g w a łto w n y w z ro s t b ł ę d ó w odległości r o z p o c z y n a się w okolicy 10° k ą t a p o ło żenia,
N a le ż y p rz y ją ć , że p r z y k ą t a c h p o ło ż e n ia m niejszy ch niż 10° od leg ło w n ice t y p u B (h, N) d a j ą w y n ik i z b ł ę d a mi n ie d o p u sz c z a ln e m i. D la śre d n ic h odległości s tr z e la n i a o trz y m u je m y h = 5000 sin 1 0 ° = 875 m, w o b e c czego u w a ża się z a z w y c z a j, że a r ty l e r j a p rz e c iw lo tn ic z a nie s t r z e l a do s a m o lo tó w l e c ą c y c h poniżej 800 m. M a to b y ć w y łą c z n a d z ie d z in a ognia k a r a b i n ó w m a s zy n o w y ch .
Nie uleg a j e d n a k w ą tpliw ości, że pom imo ognia ckm sam oloty n isko le cą ce nie b ę d ą rz a d k o ś c ią , P o n a d to w okolicy /z = 800 m w y t w a r z a się w a rs tw a , w k t ó r e j ckm p r z e s t a j ą już być s k u te c z n e , a p rz e c iw lo tn ic z a a r t y le rja s t r z e la jeszcze b a r d z o niecelnie, Z a z n a c z a się to zw łaszcza p rz y w ię k s z y c h odległościach. G d y D = 7000 p r z y 5 = 1 0 ° . A = 1220 m, A z a te m n a odległości 7000 m ogień a r m a t p rz e c iw lo tn ic z y c h Staje się n ie d o k ła d n y już p rz y w y s o k o ś c ia c h 1200 i m niejszych,
P o w s ta je lu k a m ięd zy d o ln ą g r a n ic ą zasięgu a r m a t a g ó r n ą g r a n ic ą zasięgu ckm . L o tn ic tw o n ie w ą tp liw ie p o tra f i w y z y s k a ć tę lukę. T r z e b a ją czem ś z a tk a ć . P o zo staje b ro ń p o ś r e d n ia m iędzy d ziałem a k a r a b in e m : a r m a tk i m a ło k a lib ro w e i n a jcię ższe k a r a b i n y m aszy n o w e.
N iez ależn ie od p o w s t a w a n ia n o w y c h r o d z a jó w s p rz ę tu
ogniow ego w y d a je się, że d o b r o w o l n e re z y g n o w a n ie z m o
żliwości o g n ia a r ty le r j i prz eciw lo tn icze j na m ałe w y s o
k o ści nie m a ż a d n eg o u z a s a d n ie n ia . B e z p ie c z e ń s tw o w ł a s
n y c h o d d z ia łó w m oże w c h o d zić w g rę d o p ie ro p r z y roz-
p r y s k a c h n iż sz y c h niż 200 m. Pole r o z r z u t u w z w yż dla
s z r a p n e l a 75 mm n a o d ległości 4000 w yn o si 39 m, t o r y są
p ł a s k i e i ro z r z u t z a p a l n ik a nie o d g ry w a tu roli.
24
P om im o to d o ty c h c z a s o w e m e t o d y o b e jśc ia b łęd ó w o k r e ś la n ia B p rz y m ałych k ą t a c h p o ło ż e n ia nie są w y k o ń c z o n e .
W ie lk o ść b a l i s ty c z n ą B m o żn a w za sa d z ie o k re ś la ć f u n k c ją m ię d z y d w i e m a d o w o ln ie w y b r a n e m i w s p ó łrz ę d - nem i g e o m e tr y c z n e m i p ła sz c z y z n y strzału. C hodzi tylko o to, aby w y b r a n e w s p ó łr z ę d n e były m ożliw ie mało zm ienne w czasie, ła tw e do p o m ie rz e n ia o ra z by d a w a ły d u ż e n a c h y le n ie do s ieb ie o b u z b io ró w linij, tw o rz ą c y c h u k ła d . T en o s ta tn i w a r u n e k um ożliw ia w i ę k s z ą t o l e r a n cję w p o m ia ra c h .
W y b ó r w yso ko śc i na je d n ą z d w u w sp ó łrz ę d n y c h jest b e z sp o rn y , ze w z glę du n a jej stałość w czasie, w y p ł y w a ją c ą z p o d s ta w o w e g o z a ło ż en ia strz e la ń przeciw lotniczych.
P o z o s ta je w y b ra ć d r u g ą w s p ó łrz ę d n ą .
U k ła d B (/? ,S ), t a k k o r z y s tn y w p r z e c i ę t n y c h w a r u n ka c h s tr z e la n i a , p rz y m a ły c h k ą t a c h p o ło ż e n ia tr a c i w a r tość, j a k to w idzieliśm y, na s k u t e k słabego n a c h y le n ia linij zb io ru B do linij zb io ru h (ryś. 2); p o z o s ta ją do d y sp o zy c ji u k ł a d y B ( h , D ) i B (h, z) gdzie 2 o znacza odle
głość poziom ą.
UKŁBO a(h.b) UKŁflb B f h,z)
Ry s. 2.
F r a n c u s k a In s t r u k c ja s tr z e la n i a a r ty le rji p r z e c i w l o t
niczej z 1924 r. u w a ż a ob a u k ł a d y za je d n o z n a c z n e , w y
c h o d z ą c z założenia, że w ró w n a n iu
Z= D cos ć> w a rto ś ć cos 5 p r z y m ały ch k ą t a c h p o ło ż e n ia je s t b lisk a jedności.
I n s t r u k c ja t a p r z e w i d u j e w w y p a d k u p o ja w ie n ia się celu
„ n a w y s o k o śc i m niejszej niż 800 m s trz e la n ie w p r o s t w e d łu g odległości" (pkt. 205). „P o n iew a ż k ą t y p o ło żen ia są n ao g ó ł b a r d z o małe, w ty m w y p a d k u m o żn a u w a ż a ć o d ległość rz e c z y w is tą za r ó w n ą odległości poziomej, i s t r z e la n ie w y k o n y w a się w e d łu g odległości p oziom ych, k tó re p r z e k s z t a ł c a się na p r z y s z łą odległość o d e t k a n i a zapo- m o c ą t a b e l p o p r a w e k " .
W chwili p o m ia ru sam o lo t z n a jd u je się w A ' n a p o ziomej odległości z ' od b a t e r j i (rys. 3). S am olot p o r u s z a się prostolinijnie z s z y b k o ś c ią W. P o m ia r odległości n a s t ę p u j e w m o m encie t ’, w y s trz a ł w m o m encie t 0, r o z p r y s k w m o m e n c ie t x\ czas t 0— i' = & p o t r z e b n y je s t do obli
c z e n ia w a r t o ś c i o d e t k a n i a , jej n as ta w ie n ia , o d e t k a n i a za-
Rys, 3.
26
p a ln ik a , z a ła d o w a n ia n a b o ju i o d d a n ia ognia. J e s t t o czas m a r tw y obsługi. C zas t l — t 0 = t p o t r z e b n y jest n a p r z e lo t pocisku; t - \ - % = T czas, w k tó r y m s am o lo t p rz e - b ęd z ie d ro g ę W T = A ' A 1. W a r t o ś ć B liczym y z a p o m o c ą /(/z, Z) gdzie z je s t odległością p u n k t u A x t. zw. p o ło ż e n ia przyszłego, p o d c z a s gdy p o m ia r d a je z ' t. zn. odległość celu w chw ili pom iaru.
Z t r ó j k ą t a P A ' A^ m o żn a ułożyć rów nanie:
( z ' f = z 2 | ( « 7 7 ' ) H 2 2 W T c o s * (3) gdzie a = a/ -j~ 5; p o n a d to
sin
o =W T sin a/ (4)
z Z ró w n a ń (3) i (4) otrzym ujem y:
(
z')2 =
z2- | - ( W T ) 2 + 2
zU77"cos ( W T .
-i fi i r
a r c sin — sin a.
z
(5) Z p o ś ró d wielkości w y s tę p u ją c y c h w e w z o rz e (5) z n a m y w a rto ś ć z ' dzięki p om iarow i. P ró c z teg o m ożna zm ie rz y ć lub ocenić z d u ż ą d o k ł a d n o ś c i ą w a rto ś c i W \ * '.
S z u k a m y Z,
T — t — (— ©, gdzie t czas lotu po cisk u za le ż y od z — odległości szukanej. M am y w ięc t = f ( z ) . P o n ie w a ż 0 == c (stała) czas m a r t w y obsługi jest stały,
T = f 2(z)
F u n k c ję tę p r z e d s t a w i a rys 4. Z w y k r e s u w i d a ć , że n ac h y le n ie k rz y w e j T {z) przy z ^ > 5 0 0 0 m jest m niej-
*) S p o r z ą d z o n y w e d ł u g t a b e l t (h, B ) i B (h = 0, D) k o m is ji s t r z e - la ń d o ś w i a d c z a l n y c h w G a v re 1917— 1918; t a b e l e te s ą d o ł ą c z o n e d o
„ I n s t r u k c j i s t r z e l a n i a art, p l o t" z 1924 r.
Rys.
28
w ięcej stałe, z a te m — — a (stała). W r ó w n a n i u (5) mo- z
że my z a s tą p ić T p rz e z az\ o trzym ujem y:
[Z' f = z s + . z 2 [a W p + 2 z 2 a l ^ c o s [a' - f arc sin (a I F s in a')]
s k ą d
z = - --- ■ - (61
| 1 - f ( a U ^ 3 + 2 a U r CoS [a' + a r c s i n ( a W rsin a')]
W z ó r dla 2 = / i (z', It7, a.'). P o n ie w aż p o szu k u je m y B w e d łu g s c h e m a t u B = / 2 (A, z), osiąg n iem y to przez
f i = / 2 [A./1 (2', ! £ > ' ) ]
W te n s p o s ó b do z n a le z ie n ia w a r t o ś c i o d e t k a n i a m u simy p o m ie rz y ć w y s o k o ś ć celu h, jego odległość poziom ą z ', o ra z w ie lk o ś ć W i k i e r u n e k a' w e k t o r a s zy b k o śc i celu.
J a k w id a ć z w y k r e s u na rys. 5, zm iany o d e t k a n i a są sto s u n k o w o n i e z n a c z n e p rz y z m ia n a c h w y so k o ś c i od 0 d o 1000 m. W o b e c teg o o g ra n ic z o n o się d o ty c h c z a s do s p o r z ą d z e n ia ta b e l dla śre d n ie j w ysokości celów nisko le c ą c y c h h = 500 m. W te n sp o s ó b z a ra z e m s t a j ą się z b y te c z n e p o s z u k i w a n ia w a rto ś c i tego c z y n n ik a p rz y s tr z e la n iu do celów l e c ą c y c h poniżej dolnej g ra n ic y z a sięgu zw y k ły c h w y s o k o śc io m ie rz y p rz eciw lo tn iczy c h .
O dległość po zio m ą celu m ożna m ie rz y ć z a p o m o c ą t e le m e tru odległości poziom ych (te le m e tre de d istan ce h o rizo n ta le ) lub sz y b k o ś c io m ie r z a linijkowego. P o n a d to , w o b e c p r z y ję c i a z a s a d y p r z y r ó w n a n i e odległości p o zio mej do rz ecz yw iste j, „ In s tr u k c ja " z 1924 r. u zn a je p o m ia r z a p o m o c ą d a lm ie rz a B a r r i S tr o u d „ o d w ró c o n e g o "
d ługości 1 m, k t ó r y to p r z y r z ą d był tego ro d z a ju je d y
n ym re g u la m in o w y m w a r ty le rji plot. fra n c u s k ie j w 1924 r.
30
P o m ia r o d leg ło ści p o zio m e j za p o m o cą d w u sta n o w i- s k o w e g o telem etru. D a lm ierz odległości pozio m y ch był u ż y w a n y d a w n ie j jak o w y s o k o śc io m ie rz p o ś re d n i, o k r e ś lając y w y so k o ść celu w fu n k c ji odległości poziomej i k ą t a p o łożenia . P r z y r z ą d stacji głównej o d t w a r z a w podział- ce V
4 0 0 0 0t r ó j k ą t P a '0 (rys. 6). W tym celu o k r e ś la się p rz e z c e lo w a n ie k ą t <p1 i p rz e n o s i się k ą t O., z a p o m o c ą liste w k i ru c h o m e j d o k o ła osi, p r z e d s t a w ia j ą c e j stację p o m o c n ic z ą n a linji p o d s ta w y , w po d ziałc e p r z y r z ą d u (rys. 7).
N a liste w c e sta c ji głównej w p u n k c ie p rz e c i ę c i a o d c z y tu je się odległość poziomą.
O b a r c z o n y w sz y stk ie m i n ied o g o d n o śc ia m i p o m iaru z d w u stacyj, sp o só b t e n jest p o n a d t o d o k ł a d n y tylko w k i e r u n k a c h silnie n ac h y lo n y c h do linji p o d sta w y . B łę dy p o m ia ru r o s n ą szybko, gdy cel zbliża się do linji p o d staw y. Aby t e m u z a p o b ie c , t r z e b a u s t a w ia ć tr z y stacje z d w ie m a p r o s t o p a d łe m i do siebie p o d s ta w a m i J u ż sam sp o só b z a p o b ie g a n ia złem u d y sk w a lifik u je cały system .
P o m ia r o d leg ło ści p o z io m e j p r z y p o m o c y szy b k o śc io m ie rza lin ijko w eg o . S ia t k ę sz y b k o ś c io m ie r z a z a stę p u je się ze społe m z d w ó c h linijek. J e d n a z nich, z a o p a tr z o n a w p io n o w ą igłę na osi o bro tu , w y c e c h o w a n a jest w s z y b k o śc ia c h w ia tru , d r u g a z p io n o w ą igłą n a s u w a k u — w szy b k o śc ia ch w ła sn y c h sam olotu (rys. 8), Linijkę w ia t r u u s t a w i a się w ło żu w i a t r u o b r o t e m d o k o ła osi c a łe go p r z y r z ą d u , a linijkę szybkośc i sam olotu — rów nolegle do k a d ł u b a sam o lo tu o b ro te m d o k o ła osi n a s u w a k u li
nijki w ia tru . N a obu lin ijk a c h n a s t a w ia się o d p o w ie d n ie szybkośc i.
P rz e z t a k ie u s t a w ie n ie lin ijek tw o rz y się na p r z y r z ą
dzie t r ó j k ą t P a 'a " p o d o b n y do t r ó j k ą t a P A 'A " , gdzie P
o z n a c z a p ołożenie ocz ka ce low niczego na s u w a k u szyny.
1 i)
S t o s u n e k zm niejszenia w y n o si W t e n s p o sób (rys. 9):
Ry s. 8.
Rys. 9.
N a l in ijce s z y b k o ś c i d l a V = 50 m/s. m a m y K V — 0,1 m; stą d
_ 0,1 1_
_ 50 ~ 5 0 0 '
32
P a ' a 'a "
= ----
7)
P A A ’A ” O z n a c z a m y p rz e z
P a ' = l odległość o cz k a od igły osiowej
P A '— z ' odległość p o z io m ą celu w chw ili p o m ia ru
—>
A ' A " = W * gdzie W jest rz e c z y w is tą (w y p a d k o w ą ) s z y b k o ś c ią sam olotu, * cz asem d o k o n y w a n ia p o m iaru
—> 1
a'a' — K W i gdzie K = --- , t = 1: w e k t o r t e n je st wy- 500
t y c z o n y p rz e z igły n a linijkach, Ze w zoru (7) w y n ik a
, IW * z — ---=
K W
5 0 0 l* (8)
N ależy w ięc u sta w ić n a szynie s u w a k z o cz k am i celo- wniczem i w stałej odległości l od osi o b ro tu szyny, np. I m . P a t r z ą c p rz e z g ó rn e lub dolne oczko, za le żn ie od k ą t a położenia, u c h w y c ić cel n a igłę p r z e s u w a l n ą w dow o ln em m iejscu jej długości, U n ie r u c h o m ić szynę i p o r a c h o w a ć se k u n d y u p ły w a ją c e do chwili, w k tó re j sam o lo t p r z e j dzie poza igłę osiow ą. P o ło w a ilości o d liczo n y c h s e k u n d o k re ś la odległość p o z io m ą w k il o m e tr a c h
z ' — 500 m X T = — km.
2
W o b e c tego p r o c e n t o w y b łą d p o m ia ru
z ' - z ', t — *'
E = --- — = ---
Z azw yczaj przyjm ujem y, że p o m ia r r m oże n a s tą p ić ze ścisłością do Ł/2 sek., z a te m t — r1 ==0,5. D la
Z= 5000 t = 10, z a te m n a ś r e d n ic h o dległościach
s = ° ^ = 50/
io 5 / 0
O c zyw iście w a ru n k ie m u z y s k a n ia d o b re g o w y n ik u jest w ła śc iw e u s ta w ie n ie igieł, to zn a c z y w łaś c iw e w y t y c zenie w e k to r a K W . D ługość w e k t o r a s z y b k o ś c i w ła s nej V u s ta la się w e d łu g o c e n y V n a p o d s t a w i e r o z p o z n a n i a ty p u sam olotu. K i e r u n e k w y z n a c z a się n a oko, u s ta w ia ją c „linijkę szy b k o śc i w łasne j rów nolegle do k a d ł u b a sam olotu", U staw ie n ie linijki i s u w a k a w ia tru m oże być d o k ł a d n i e u sta lo n e n a p o d s ta w ie d a n y c h m e teo ro lo g icz n y ch .
P o m ia r o d leg ło ści d a lm ierzem B a rr i S tr o u d 1 m.
P r z y r z ą d m ierz y odległość rz ecz y w istą . Z a k ła d a ją c D — z
Z £ )
%
p o p e łn ia m y b ł ą d ; D — --- , b łą d w y n ik ły z za-
z cos 5
łożenia D = z p rz y k ą t a c h p o ło ż e n ia 5 < ^ 1 0 ° b ę d z ie z a te m
Z
^ cos 10° o;
e (£> = z) _ ' — U 5 /o
W idzim y, że b łą d z a ło ż e n ia D = z jest za w sz e j e d n o stro n n y , m ianow icie o trz y m u je m y z z a w sz e c o k o lw ie k zb y t w ielką, N iezależnie od tego is tn ie je b łą d p o m i a r u D . P r z y r z ą d B a r r i S tr o u d o p o d s ta w ie 1 m p r a c u je nieźle do 6000 m odległości, lecz d alsze cele są już n i e u c h w y t ne d la tego dalm ierz a.
(d. c. n.)
3 W i a d . T e c h . U z b .
5 3 1 . 7 6
P łk , w st, sp. inż, D Ł U G O W S K I G E R A R D .
PR Z Y K Ł A D Y O B LIC ZA N IA C ZA S U R U C H U P O C ISK U W L U F IE DZIAŁA.
W u z u p e łn ie n iu a r ty k u łu p. t. „ W y z n a c z e n ie czasu ru c h u p o c isk u w lufie d z i a ł a ”, (W iad. T echn, A rt, Nr, 19) p r z y ta c z a m poniżej liczbow e p r z y k ła d y o b licze n ia tego cz asu d la dział polowych, p rz y u życ iu p r o c h ó w w s t ę g o w y c h t y p u B,
W je d n y m z n a s t ę p n y c h n u m e r ó w niniejszego c z a s o p is m a p o d a n e b ę d ą p r z y k ła d y liczb o w e ob licze n ia czasu p r z y u życ iu p ro c h ó w p ły tk o w y c h n i tro g lic e ry n o w y c h .
W e w z orach, u m ies zc zo n y ch w a r t y k u l e w yżej w z m ia n k o w a n y m , n a le ż y p oczynić n a s t ę p u j ą c e p o p r a w k i b łę d ó w d r u k a r s k i c h :
str. 50 w ie r s z 18 z góry
jest m a być
str, 57 w ie r sz 10 i 15 z góry jest
(c' — 7] to)
str. 59 w ie r sz 3 i 14 z góry
jest ma być
( C ' — 7] O)) ( C ' — 7]0 CO)
s tr . 62 w ie rsz 3 góry
je st m a być
p
d t = l / ą z z i i . *
\ / a - 2 / co y a - 2 / t o y r
str. 62 w ie r sz 5 z góry
jest m a być
( c — 7] C o ) ' C— 1 j e ' 7) O j ) T 1 ^ ( C 7 j t o / ' - 1 M (c ' 7 j 0^ ) 1 ( C 7j Co)T— 1---( C ---7) C0)T- 1
str. 62 w ie rs z 7 z góry
jest m a być
J [ C 7) < j o ) t 1 — ( c ' — 7] C o ) 7 _ 1 y ( C — 7 ] t o ) y - 1 — M ( ć — 7 j c o ) t — 1
s tr. 62 w ie r s z 11 z góry
j e st m a być
j / ( C -— '/J Ct>) — ( Ć — 7 ] CO) ~ ń " I! ( c---7 ] Co) — M { Ć — 7] Ol)
s tr. 66 w ie r s z 7 z góry
je st m a być
(c' — tj co)1!* M (c' — 7] co)1!*
P r z y k ł a d I.
W y z n a c z y ć czas ru c h u p ocisku w lufie d ziała p rz y n a s t ę p u j ą c y c h dany c h :
a) działo: k a lib e r d = 1 0 5 mm; objętość k o m o ry ła d u n k o w e j c' = 3,41 d m ,8; o b jęto ść ca łkow itego p rz e w o d u lufy c0 — 24,8 d m .3.
b) pocisk: g r a n a t o c ię ż a rz e p — 15,635 kg.
c) ł a d u n e k : p ro c h B C o c ięż arz e to = 0,95 kg; d a n e
d o t y c z ą c e p ro c h u : siła p ro c h u / = 955 000; kow olum gazów
36
p r o c h o w y c h ?j = 0,95; c ię ż a r w ła śc iw y p ro c h u 5 = 1 , 5 2 ; s t o s u n e k ciepła w łaśc iw ego gazów p r o c h o w y c h p r z y ciś- Y = 1,25; w s k a ź n ik żyw ości p ro c h u — A; l o g a ry tm A = 3,475 00 00.
C iśnienie p o c z ą t k o w e (o d p o w ia d a ją c e chw ili ru s z e n i a po cisk u ) P = 400 k g /cm .2.
Z a o b se rw o w a n o : s zy b k o ść p o c z ą tk o w a v 0 = 420 m/s.
U w a g a : W o b licze n ia ch u ż y w a m y j e d n o s t e k miar: kilo-
O z n a c z a ją c czas ru c h u p ocisku w fazie p a le n ia się p ro c h u p rz e z tp, będ z ie m y mieli n a z a s a d z ie w z oru, po d a n e g o n a str. 61-ej:
nieniu stałem do ciepła w łaśc iw eg o p r z y o bjętości stałej
gram, d e c y m e t r , s e k u n d a .
R o z w i ą z a n i e p r z y k ł a d u . F a za p a len ia się prochu.
S {2,pJr A )y zP + i (4/? + 4 ) y 1/’ + 4 j,o
p
gdzie g ó rn a granica: y 1 =
p
d olna zaś: y 0
=o r a z s p ó łc z y n n ik (pa trz w z ó r (3)-ci n a str. 59) r y _ 2 n . A [i.. (c' — ri0 w) N p
a2 (a — b)2 n + 1 gdzie a — jest m a s a fik cy jn a pocisku, a
N — (z0 — b)
p(a
—z 0)
pO bliczenie w sp ó łc zy n n ik a R.
1) ob licze n ie n: (p a trz str, 57) 1
p o n ie w a ż y = 1.25, przeto- n = 4.
2) obliczenie |J-:
P rz y jm u je m y w e d łu g Sugot:
gdzie g — p r z y ś p ie s z e n ie siły ciężkości = 9 8 , 1 d m /s.2 n (/> - 1) n ip + 9
= + 0,25 o,)
6
p - f 0,25 u = 15,8725 p = 15,635 0,25
co= 0,2375
lg 1,07 = 0,029.3838 lg 98,1 = 2 , 0 0 8 33 10
1 07 -
lg —
l_L = 2,037 71 48 S g
lg (P + 0,25 w) = 1,200 64 54 1 07 -
lg —— = 2,037 71 48 S g
lg tj, = 1,238 36 02
38
3} oblicze n ie £ (p a trz str. 48 w z ó r II)
*
j4 28 /
w|
xgdzie a — p o w i e r z c h n i a p r z e k r o ju lufy = ——
2 1 g \4 = 6,950 00 00 lg ij. = 1,238 36 02
lg a == 1,937 46 85 lg (A 2 8 / w ;x) = 1,069 17 38 2 I ga = 1 , 8 7 4 93 70
— lg (.42 8 / <■> a) = 2 ,930 82 62 lg 1 = 2,805 76 32
£ = 0,063939.
4) obliczenie z 0 (p a trz u w a g ę n a str, 46) lgjr = 0,497 14 99
2 lg d = 0,042 37 86
— lg 4 = 1,397 94 00
lg 8 = 0,903 09 00 l g / = 5,980 00 00 lg to = 1,997 72 36
A = 3 ^ f = 0,27859 = 3,58953
1,52 = 0,65789
A 8
= 3,58953 — 0,65789 = 2,93164
vj — 4 = 0,95 — 0,65789 = 0,29211 Po = 400 k g / c m 2 = 40000 k g /d m 3
Ig p 0 = 4,602 06 00 lg (r( — y j = 1,465 54 64
- P —
lg / = 6,020 00 00 lg j = 2,622 06 00
p _
lg = 2,622 06 00 lg lf\ 4 I7! 1 = 2,087 60 64 P ° 4 U = 0 , 0 1 2 2 3 5 1 + 4 U -
-4-1 O = 1,012235
lg j = 2,622 06 00 lg 1,089 17 06
lg ( 4 — 4 " ) = 0,467 11 06 — lg 1,012235 = 1,994 72 00
lg 7 ° ( i ~ ~ 7 ) | = 1,089 17 06 lg z 0 = 1,083 89 06 z 0 — oa 0,12131.
5) o b licze n ie p (patrz str. 52) p == / l - f 4 4 z 0
l j 4 = 0,602 06 00 4 0.031025
lg 2:0 = 1-082 89 06
lg £ = 2,805 76 32 p 2 = 1 + 4 £ z 0 = 1,031025 lg 4 z 0 £ = 2,491 71 38
2 lg P = 0,013 26 91 lg P — 0,006 63 46
p = 1,0154
40
6) obliczenie A/
;o “
1 — 2 s z
0— P _ _ P— 1 _ 0,0154
n [ p — 1) h ( P + 1 )
N — (z0 — b)
p (a
— z 0) p■ b — z.
2 i ~ 2 i ^
1 "f- 2 1 z 0 -j- p p - \ - 1 2,0154
2 i " 2% 2 i
{patrz w z o ry d la a i b n a str, 51)
Ig i = 2,805 76 32 lg 0,0154 = 2,187 52 07 lg 2 = 0,301 03 00 — lg 2 s = 0,893 20 68 lg 2 g = .1,106 79 32 lg («„ — b) = 1,080 72 75
ti (/>— 1) _ 4, 0,0154 _ 0,0616
p 1,0154 1,0154 = 0,060666
lg (z0 — b) " iPP l)= — 0,919 27 25. 0,060666 = — 0,055 76 86 lg 2,0154 = 0, 304 36 13
— I g 2 j = 0, 893 20 68 lg (a ■— z 0) = 1,197 56 81 n [ p - f 1). 4.2,0154 . 8,0616
p 1,0154 1 1,0154 7,93933
* ( p + 1)
lg (« — z 0) z7” — 1,197 56 81. 7,93933 = 9,507 88 83 lg yV = 9,507 88 8 3 0 , 0 5 5 76 86 = 9,452 11 97.
7) O blicze n ie [a — b ) 2'l + {
a ^ _ _1 ~ł~ 2 4 z 0 p 1 -j- 2 | Zp p __ p_
2 ; 2 i |
— lg£ = 1,194 23 68
lg ( a —6) = 1,200 87 14 Ig [a — b ) 2" + 1 = 10,807 84 26
8 )
